Zahiddin Abbasov: "Bizim dövrümüzdə kitab ən gözəl hədiyyə idi"

Müsahibim, ömrünün 80-ci baharını yaşayan Zahiddin Abbasov öz həyat fəaliyyəti və təcrübəsini "Həbsxananın bir addımlığında" adlı romanında əks etdirib.

Uzun müddət partiya orqanlarında işləməsinə baxmayaraq, onun bu yaşda, sənədli-publisistik janrda bir əsər ərsəyə gətirməsi bədii ədəbiyyata bağlılığı baxımından maraq yaratmaqla yanaşı, romanın məzmunu, dilinin axıcılığı da müəllifin zəngin mütaliəsindən xəbər verir.

Əsər məndə müxtəlif fikir və suallar doğurduğundan müəllifdən müsahibə almaq qərarına gəldim.

- Zahiddin müəllim, əvvəllər bədii yaradıcılıqla məşğul olmusunuz? Sizi bu yaşda ədəbiyyata gətirən nə oldu?

- Mənim heç vaxt bədii əsər yazmaq fikrim olmayıb. Ancaq biz ədəbiyyatı məktəb vaxtından - ta uşaqlıqdan sevə-sevə oxumuşuq. Rəsul Rzanın, İlyas Əfəndiyevin kitabları əl-əl gəzərdi. Sözün düzü, mən bu romanı tanınmaq üçün yazmadım. Bu mövzu mənim beynimdə çoxdan fırlanırdı və sanki mənə hey "Yaz!" deyirdi. Bu əsəri yazmaqla istədim ki, gənclər oxuyub, ondan özləri üçün bir nəticə hasil etsinlər.

- Sizin "Həbsxananın bir addımlığında" adlı romanınızın mövzusu bu gün üçün olduqca aktual mahiyyət daşıyır. Roman qəhrəmanı Avtandil Abbasov ilə müəllif Zahiddin Abbasov arasında bioqrafik faktlar yaxınlığı diqqəti cəlb edir. Məhz bu cəhət onu avtobioqrafik roman adlandırmağa imkan verir. Sanki romanda öz həyat mübarizənizi qələmə almısınız.

- Bəli. Əslində, bunlar öz başıma gələn, real hadisələrdir. O zamankı Jdanov, indiki Beyləqan rayonuna gəldiyim zaman gördüyüm laqeyd münasibət, vəzifəsindən sui-istifadə edən bir qrup şəxs tərəfindən böhtana məruz qalmağım, şərəfli, təmiz ad uğrunda apardığım mübarizə burada öz əksini tapıb.

- Bəs bu romanı yazmaqda məqsədiniz nədir? Azərbaycan oxucusuna nəyi çatdırmaq istəmisiniz?

- Mən "Həbsxananın bir addımlığında" romanım vasitəsilə gənclərə mənəvi tərbiyə almaları və şərəfli ad uğrunda daim mübarizə aparmaları barədə bir çağırış etmək istədim. Gərək cavanlarımız yalnız pul dalınca qaçmasınlar. Həmin əsərdə bir epizod var: romanın qəhrəmanına - Avtandil Abbasova onu və ailəsini təhqir edən Musa Sadıxov Avtandilin dayısı İsrafil vasitəsilə on min manat pul təklif edir. On minə isə o vaxt iki "Jiquli" almaq olardı. Dayısı ona "Al, qoy cibinə" desə də, Avtandil israrla pulu götürmür. Deyir ki, əsas insanın mənliyidir, təmiz adıdır. İnsan gərək şərəflə, ləyaqətlə yaşasın". Bir müdrikin dediyi kimi, "Tamah qanuna güc gələr". Tamahını, necə deyərlər, cilovlamaq lazımdır. Mən istərdim ki, gənclərimiz, ilk növbədə, ləyaqətlə yaşamağı qarşılarına məqsəd qoysunlar, öz şərəflərini, təmiz adlarını qorusunlar, təmiz yaşamağa çalışsınlar. Müasir dövrün gəncləri gələcək nəsilləri də bu cür tərbiyə etməyə çalışsınlar.

- Bu romanda azərbaycanlıların indi Ermənistan ərazisində qalan Qərbi Azərbaycandan deportasiya edilməsi probleminə də toxunmusunuz. Siz bu hadisələrin birbaşa iştirakçısı olaraq, onları gözlərinizlə görüb, yaşamısınız. Deportasiyanın gətirdiyi bəlalar haqda nə deyərdiniz?

- Orada təkcə deportasiya yox, həm də müharibə illərinin ağrılı-acılı günlərini də qeyd eləmişəm. Böyük Vətən Müharibəsi bizə necə təsir etdisə, xalqın güzəranını necə pisləşdirdisə, neçə-neçə insanın qırğınına səbəb oldusa, deportasiya da bizə o cür təsir elədi. 1947-ci ilin dekabrında və 1948-ci ilin mart ayında bu barədə SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı oldu. Ermənistan SSR-dən azərbaycanlı kolxozçuların və digər azərbaycanlıların Azərbaycan SSR-in Kür-Araz düzənliyinə köçürülməsi barədə qərar verildi. Dağətəyi rayonlarda yaşayan əhalini müharibədən sonra Kür-Araz düzənliyinə köçürmək, onları dirigözlü ölümə göndərmək demək idi. Aclıq dövrü idi, camaat çörək tapa bilmirdi, evi yox, eşiyi yox, təsərrüfatı yox idi. Müharibənin törətdiyi məhrumiyyətlər deportasiya nəticəsində də yenidən başımıza gətirildi, bizə qarşı ağır cinayət törədildi.

- Müasir gənclərdə kitaba münasibətin səviyyəsi sizi qane edirmi?

- Sovet dövrü ilə indini müqayisə edəndə kitab oxuma səviyyəsi dəryada damcıdır. Bəlkə də həmin dövrdə internet olmadığına görə biz kitaba daha çox meyl etmişik. Kitab əlimizdən düşməyib. Dincələndə də kitabla dincəlmişik, yatanda da kitabla yatmışıq. Bizim dövrümüzdə kitab ən gözəl hədiyyə idi. Dostumuzdan, tanışımızdan birinin ad günü olanda mən çalışardım ki, ona yeni çıxan kitablardan, romanlardan birini alım.

- Ancaq son dövrlər kitab oxuyan gənclərin, kitab evlərinin, sosial şəbəkələrdə kitab alışı-satışı ilə bağlı səhifələrin sayı xeyli artıb. Müasir dövrdə həm də müxtəlif səciyyədən olan çoxsaylı kitabların nəşrinə rast gəlinir. Fikrinizcə, kütləvi kitab nəşri, kitab bolluğu oxucu sayının azalmasında rol oynayırmı?

- Əlbəttə. İndi yaxşı yazanla pis yazan çox da ayırd edilmir. Sovet dövründə isə bu qədər kitab yox idi. İndi kim istəyir, pulunu verir, çap etdirir. O vaxt yazan pul alırdı, indi isə pul verir.

- Orta məktəblərdə müəllimlərin şagirdlərə kitab oxumaq istəyi aşılaması, sizcə, bu sahədə ciddi irəliləyiş yarada bilərmi?

- Sözsüz ki, bu, çox vacib cəhətdir. Yadımdadır, ədəbiyyat müəllimim bizdə ədəbiyyata necə həvəs oyadırdı. O, İlyas Əfəndiyevin "Söyüdlü arx" romanını oxuyub, bizə gəlib danışırdı və qəşəng izah edirdi. Sonra deyirdi: - "Mütləq bunu oxuyarsınız. Mən sizə bir ay vaxt verirəm. İstirahət günləri az futbol oynayın, oxuyun". Məcbur olub oxuyurduq. Oxuduqca da bizdə ədəbiyyata və başqa əsərlərə həvəs yaranırdı. Əvvəlcə müəllimə cavab vermək üçün oxuyurduq, amma sonradan bu, bizdə vərdişə çevrilirdi.

- Bəs kitab mağazalarının vəziyyəti sizi qane edirmi?

- İndiki dövrdə kitab mağazalarının əksəriyyəti məktəbli ləvazimatları ilə doludur. Gözə çarpan yerlərə məktəbli ləvazimatları qoyulur. Kitablar isə arxa plandadır. Sovet dövründə düzdür, məktəbli ləvazimatları da vardı, ancaq kitablar ön planda idi. Hətta yeni çıxan kitablar üçün reklam lövhələri də düzəldilirdi. İçəri girən də onu vərəqləyirdi, baxırdı, seçim edirdi. Sizdə isə heç bir şey yoxdur. Xüsusən cavanlar, tələbələr mağazaya girəndə görməlidir ki, hansı kitablar yenidir.

- Qarabağ müharibəsi, XX əsrin ən ağır faciələrindən olan Xocalı soyqırımı bu faciənin bədii ədəbiyyatda əksinə böyük ehtiyac doğurdu. Hazırda da Qarabağla bağlı bədii əsərlər yazılır. Ancaq müasir ədəbi mühitdə bununla bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Sizin bu məsələyə münasibətiniz necədir?

- Qarabağ faciəsi ermənilərin əsrlərlə apardığı məkrli siyasətin nəticəsində meydana gəldi. Bütün tarixi dövrlərdə onlar Qarabağ torpaqlarına göz dikib, oranı müxtəlif vasitə və üsullarla əldə etməyə çalışıblar. Qarabağ haqqında yazmağa indi daha çox ehtiyac var. Gələcəkdə də ehtiyac olacaq. Axı Qarabağımıza qovuşduqdan sonra onu inkişaf etdirməliyik. Bunun üçün də Qarabağın tarixi keçmişinə müraciət etmək lazım gələcək.

- Son olaraq, müasir gəncliyə nələri tövsiyə edərdiniz?

- Gənclər gərək həyatı təmiz vicdanla yaşasınlar. Vətənə, dövlətə xeyirli vətən övladı olsunlar. Bir də gənclərimiz nə vaxtsa məcbur olub ermənilərlə birgə yaşamalı olsalar, gərək onlara qarşı ehtiyatlı olsunlar, tədbiri əldən verməsinlər. Çünki ermənilər uşaqlarını körpə vaxtdan başlayaraq tərbiyə edirlər ki, türk sənin düşmənindir. Ta ki uşağın təfəkkürü formalaşana kimi bu cür davam edir. Bu, tarix boyu belə olub. Gərək bizim yeni nəsillər də tarixdən nümunəvi dərs alsınlar.

Təhminə VƏLİYEVA

525-ci qəzet.- 2019.- 20 fevral.- S.8.