Həyat, söylə, sən kiminsən... Cəfər Cabbarlı - 120

(Əvvəli ötən sayımızda)

"Od gəlini" tragediyasını yazmaq fikri ilk dəfə Cabbarlıda 1924-cü ildə oyanmışdır. "Od gəlini" əsas etibarı ilə IX əsrdə baş vermiş tipik tarixi hadisələrə və bu hadisələrin başında duran xalq sərkərdəsi Babəkin ərəb işğalçılarına qarşı mübarizəsinə həsr edilmişdir. Əsərin ilk variantı 1925-ci ilin ortalarında hazır olduğu halda, Cabbarlı onun üzərində tam üç il də işləmiş, təkmilləşdirmiş və ancaq bundan sonra teatra vermişdir. Heç bir əsər üzərində Cabbarlı "Od gəlini" qədər çox və səylə işləməmişdir.

Sovet tənqidinin "ateist ruhlu", dinə qarşı mübarizədə çox təsirli əsər kimi qiymətləndirdiyi faciədə konkret olaraq islam və onun ziyanlı cəhətlərinin təsviri yoxdur, lakin ərəblərin Azərbaycanda işğalçılığını, soyğunçuluğunu, xalqın adətlərinə, dininə, heysiyyatına təcavüzünü əks etdirən səhnələr bir-birini əvəz edir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində yazırdı ki, "Od gəlini"ni Cəfər "Çeka" həbsindən çıxdıqdan sonra yazmışdır. O, vaxtilə istər məmləkətdə, istərsə məmləkət xaricində səs salmış bir hadisəyə görə "müsavatçılar" qrupu ilə birlikdə həbs edilmişdi. Bu əsərdə atəşpərəst Azərbaycanın müsəlman-ərəb istilasına qarşı mübarizəsi təsvir edilir. Yeni sahiblər məmləkətin bütün zənginliklərini çapıb aparırlar. Neft dövlətin malı elan edilir. Ərəbistana daşınır. Azərbaycanlıları islam dinini qəbul etməyə məcbur edirlər.

Onun mübarizəsi haqsızlığa, ədalətsizliyə qarşı idi. Onun bütün əsərləri, istər Azərbaycan müstəqil olana qədər, istər ondan sonra, istər də Azərbaycanda Şura höküməti qurulana qədər ədalətsiz, namərd, yalançı, saxtakar, xalqın qanını soran, fitnə-fəsad törədən, vətən satan, əxlaqsız insanları ifşa edir, zümə məruz qalmış, məşəqqətlərlə yaşamış, zülmkar insanların zalımlığı ucbatından günahsız olaraq zindanlara atılmış, işgəncələr verilmiş, döyülmüş, təhqir olunmuş insanların acı taleyinə çıraq yandırırdı. Otuz beş illik ömründə qələm tutandan bəri qələmini heç vaxt yerə qoymayan sənətkar öz möhtəşəm, olduqca dəyərli əsərlərində xalqına xoşbəxt gələcək, işıqlı sabah, firavan həyat arzulayırdı.

Fəqət sənətkarın ifşa elədiyi insanlardan biri də ən gözəl əsərlərindən biri "Sevil" əsərindəki Balaş obrazıdır. Azərbaycan dramaturgiyası xəzinəsinin qızıl səhifələrindən biri olan bu pyesi oxuyanlar, onun tamaşasına baxanlar çox gözəl bilirlər ki, Cabbarlı Ediliya obrazını bir erməni qadını olaraq xarakterizə etmişdir. Fəqət Şura hökəmitinin iti qılıncının altında olduğu üçün buna başqa rəng verərək, guya onu erməni deyil, zatən milləti bilinməyən bir obraz kimi qələmə vermişdir. Təsadüfi deyil ki, Ediliyanı, vaxtilə məhz onun fitvası ilə binamus Balaşın evdən qovduğu Sevilin Moskvada təhsil alandan sonra yazdığı "Türk qadınlarının azadlıq yolu" əsəri olduqca qıcıqlandırır və Ediliya bir türk qızının belə bir əsər yazdığna heç zaman inanmayacağını söyləyir. Şübhə yoxdur ki, Cəfər Cabbarlı əxlaqsız erməni qadını Ediliyanın simasında bütün ermənilərin azərbaycanlıların inkişaf etməsini, maariflənməsini, təhsil almasını, gözlərinin açılmasını istəməməsini, ən əsası isə xalqımıza, millətimizə dəhşətli dərəcədə nifrət eləməsini nümayiş etdirir. Balaş isə hər şeyini - simasını, əqidəsini, mənliyini öz şəhvətinə qurban edən layətsiz bir insandır ki, hicaba bürünmüş, əxlaqı gözəl, tərbiyəli, namuslu, zəhmətkeş zövcəsi Sevili erməni qadın Ediliyanın fitvası ilə evdən qovur. Lakin Sevil Moskvada təhsil alıb Bakıya dönəndən sonra onu müasir görkəmdə görən kimi nəfsinin tələbi ilə ayaqlarına qapanır.

Cəfər Cabbarlı bir-birindən möhtəşəm əsərlər yaratdı, belə ki, bu əsərlərin hamısının öz çəkisi, öz ölçüsü var və əvvəldə qeyd etdiyim kimi, yaradıcılığının təxminən iyirmi illik dövründə bədii ədəbiyyatın bütün janrlarına baş vurdu, özü də heç vaxt büdrəmədi, yıxılmadı, həmişə sınaqdan üzüağ, alnıaçıq çıxdı. Bir sözlə, Uca Allahın ona bəxş etdiyi qısa ömrü olduqca səmərəli keçirtdi, heç zaman qızıl dəqiqələrini boşa xərcləmədi, daim çalışdı, yazdı, yaratdı. Fəqət bu dahi sənətkar üçün həyatda elə bir varlıq var idi ki, heç bir xilqəti onunla yanaşı qoya bilmirdi. Bu isə onu həyata gətirən, saçını süpürgə, qollarını odlu kösöv edən, kipriyilə od götürən Şahbikə ana idi ki, onu olduqca əziyyətlə böyütmüş, özü ac qalıb onu yedirtmiş, eyni zamanda, onu oxutdurmuş və Azərbaycan xalqına bir töhfə olaraq vermişdi. Cəfər də anasının haqqı-sayını, əziyyətlərini, zəhmətlərini layiqincə dəyərləndirmiş və oxucunu ehtizaza gətirən, kövrəldib gözyaşları axıtmağa məcbur edən, poetik qəlibləri özündə ehtiva edən, ən əsası isə müqəddəs ana obrazını bütün mənəvi keyfiyyətləri, nəcib sifətləri ilə göz önündə canlandıran olduqca dəyərli və möhtəşəm bir əsər meydana gətirmişdir.

Əgər bütün bəşəriyyət ədüvvi canım ola,

Ürək suqut eləməz aldığı mətanətdən.

Ricavu xovfə məkan vermərəm gər alimlər,

Min il də vəz edələr dəhşəti qiyamətdən.

Pələnglər tuta dövrüm, çəkilmərəm əsla,

Və ya ki, vəd edələr dövləti-cahanı mənə.

Ki, bir kəsə baş əyib, əczimi bəyan eyləyim,

Əyilmərəm nə ki, yer, versələr səmanı mənə.

Bütün vücudum əsər, ruhum eyləyər pərvaz,

Uçar səmalara o aləmi xəyalətdə.

Yatar, ölər bədənim, nitqidən düşər bir söz,

"- Ana... Ana... Sənə mən rahibəm itaətdə!..

Hamının bildiyi kimi, Cəfər Cabbarlının dramaturgiyası bir teatr məktəbi, bir aktyor məktəbidir. Hələ sağlığından bəri Azərbaycanın ən qüdrətli, ən peşəkar aktyorları onun dram əsərlərində müxtəlif obrazlar yaradaraq, yetişərək xalqın sevimlisinə çevrilmişlər. Nədir bunun səbəbi?! Dünyanın, Avropanın, Rusiyanın tanınmış dramaturqlarının əsərlərinin təsirimi?! Yoxsa böyük ədibin öz sələflərindən qidalanmasımı?! Söz yox ki, insan bir sənətkar kimi yetişməkdən ötrü özündən əvvəlki sənətkarların əsərlərini mütaliə etməli, sənətin qayda-qanunlarını öyrənməli və öyrənə-öyrənə sənətdə özü üçün bir cığır açmalıdır. Cəfər Cabbarlı çox mütaliə edib, çox öyrənmişdi və məhz elə bu səbəbdən də artıq lap gənc yaşlarından sənətin dərinliklərinə baş vura bilmişdi. Lakin istedad deyilən bir şey var ki, o, hökmən insana Uca Allah tərəfindən verilməlidir. Əgər Ulu Yaradan bir insana istedad verməyibsə, həmin insan həyatı boyu sənətin zirvəsinə qalxmaq üçün durmadan çalışsa belə, sənət pilləkəninə heç yaxın dura bilməz.

Cəfər Cabbarlı çox çalışırdı, çox zaman gecələr belə yatmırdı, lakin onda Uca Xaliq tərəfindən verilən fitri bir istedad var idi ki, bu istedad ona həm sağlığında, həm dünyasını dəyişəndən sonra xalqın ruhunu oxşayan, onu düşündürən, həyatın bütün acılarını, şirinliklərini, əzablarını, sevinclərini əks etdirən, bəzən göz yaşı tökməyə məcbur edən, bəzən ovunduran, bəzən güldürən, əsl həqiqətdə isə dərindən düşündürən əsərlərinin obrazlarının eyni zamanda, olduqca sadə, rəvan, anlaşıqlı, tez yadda qalan dili, xarakterlərin dolğunluğu, biçimi, Azərbaycan aktyorlarının peşəkarlığını artırmaq, onlara əsl sənət həqiqətlərini anlatmaq üçün ən gözəl bir vasitə oldu. Bizdən qabaqkı nəsillər və biz məhz Cəfər Cabbbarlının dram əsərlərində yetişən yüzlərlə aktyorlarımızın bənzərsiz məharətlərini, parlaq istedadlarını gördük, duyduq və həmişə də görməkdə, duymaqdayıq. Onun hər hansı bir dram əsərinə baxsaq, nə qədər aktyorlarımızın məhz bu əsərlərdəki oynadıqları obrazlar vasitəsilə inkişaf etdiyini, püxtələşdiyini, ən əsası isə xalqın sevimlisinə çevrildiyini görərik. Hansını deyək?! "Solğun çiçəklər"imi, "Vəfalı Səriyyə"nimi "Oqtay Eloğlu"numu, "Aydın"ımı, "Almaz"ımı, "Sevil"imi, "Od gəlini"nimi?! Və ilaxır və ilaxır... Bu əsərlər hələ ədibin sağlığından Azərbaycan teatr səhnələrinin bəzəyi olmuş, yüzlərlə aktyorun yetişib boy atmasına bir vəsilə olmuş və yəqin ki, həmişə belə olacaq.

Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İham Əliyev böyük ədibin 120 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsi üçün sərəncam imzalamışdır. Bu da öz növbəsində cənab prezidentimizin Cəfər Cabbarlıya qarşı olan hörmət-ehtiramı, sevgisidir. Vaxtilə böyük Heydər Əliyev də Cəfər Cabbarlının yubileylərinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncamlar vermiş, əsərlərini sevə-sevə oxumuş, onun dram əsərlərinin tamaşalarına böyük həvəslə baxmış və sənətkarın yubileylərində ürək dolusu danışmış, onun əsərlərinin Azərbaycan dramaturgiyasındakı müstəsna roluna böyük qiymət vermişdir. Məhz Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Cəfər Cabbarlıya Bakının mərkəzində fundamental, möhtəşəm abidə qoydurmuşdur.

Əlbəttə, bütün bunlar heç də təsadüfü deyil! Yaxşı bir zərb misal var: "Zər qədrini zərgər bilər". Cəfər Cabbarlıya da ən yüksək qiyməti həm xalq, həm də böyük Heydər Əliyev verə bilərdi. Çünki Cəfər Cabbarlı həyatda baş verən təlatümləri, fırtınaları, ziddiyyətləri, faciələri, sevincləri, qaranlıqları, işıqları, bədbəxtlikləri, firavanlıqları, dramatik mənzərələrlə, poetik lövhələrlə kiçik səhnələrə sığışdırmağı bacaran nəhəng bir sənətkar idi.

AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda da hal-hazırda ölkə başçısının dahi dramaturqun 120 illiyi ilə verdiyi sərəncama uyğun olaraq institutun direktoru, akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi altında yubileylə bağlı tədbirlər planı tutularaq geniş hazırlıq işləri görülür.

Vüqar ƏHMƏD

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Mətbuat tarixi və publisistika" şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2019.- 21 fevral.- S.6.