Ana dilimiz: millətin varlığı və
qürur mənbəyi
21
FEVRAL BEYNƏLXALQ ANA DİLİ GÜNÜDÜR
Ana
dili hər bir xalqın, millətin varlığı, kimliyi və
ən böyük mənəvi sərvətlərindən
biridir. Məhz bu
mühüm və əhəmiyyətli amili nəzərə alan nüfuzlu UNESCO təşkilatı 1999-cu
ilin noyabr ayında 21 fevral tarixinin Beynəlxalq Ana Dili
Günü kimi qeyd olunması haqqında qərar qəbul
etmişdir. Beynəlxalq qurumun bu tarixi qərarından
sonra 2000-ci ildən başlayaraq, 21 fevral bütün
dünyada Ana dilinin təntənəsi və bayramı
günü kimi qeyd olunur.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət
dili olan Azərbaycan dili istər qədimliyi, istərsə də
özümlüyü və zənginliyi, ahəngdarlığı
və rəngarəngliyi, axıcılığı və səlisliyi
baxımından dünyanın seçkin dillərindən
biridir.
Xalqımızın bənzərsiz söz sənəti:
çeşidli ağız ədəbiyyatı nümunələri,
dünya folklorunun nadir incilərindən olan "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanları, üsyankar Nəsiminin, qəlb
şairi Füzulinin qüdrətli qələmindən
çıxan əsərləri bu dildə yaranmış və
ona böyük şöhrət və əbədiyaşarlıq
qazandırmışdır. Tarixin müxtəlif
dönəmlərində amansız və sərt sınaqlarla
üzləşən, bu sınaqlardan üzüağ və
şərəflə çıxan dilimiz zaman-zaman cilalanaraq
daha da saflaşmış, zənginləşmiş və uzun
bir inkişaf yolu keçmişdir. Azərbaycan xalqının
ümummilli lideri, doğma ana dilinin gözəl bilicisi və
böyük qayğıkeşi Heydər Əliyev ana dili
haqqında demişdir: "Dilimiz çox zəngin və ahəngdar
dildir, dərin tarixi köklərə malikdir". Aforizm səciyyəli
bu sözlər də ulu öndərə məxsusdur:
"Xalqı xalq edən, milləti millət edən onun ana
dilidir".
Ulu
öndərin layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab Əliyevin dilimiz haqqında söylədikləri
yuxarıdakı fikirlərin davamı kimi səslənir:
"Ana dilimiz öz imkanlarının zənginliyi, səs
quruluşunun səlisliyi və qrammatik quruluşunun sabitliyi ilə
səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi
dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş
işlənmə dairəsinə malik yüksək yazı mədəniyyəti
olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən
bir dildir". Cəsarətlə demək
olar ki, Azərbaycan dili elmin, texnikanın görünməmiş
sürətlə irəli getdiyi hazırkı qloballaşma
dövründə bütün elm sahələri üzrə hər
hansı bir anlayışı incəliyinə qədər
ifadə etməyə qadir olan dünya dillərindən
biridir.
Məlum olduğu kimi, hər hansı bir dilin
güclü inkişafı və zənginləşməsində
xüsusilə də dövlət dili statusu qazanmasında onu
təmsil edən xalqın, millətin müstəqil dövlətinin
mövcudluğu həlledici rol oynayır. Bu mənada
müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olan Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ilə (1918) Azərbaycan-türk
dilinin daha geniş şəkildə tətbiq olunması
üçün böyük imkanlar və münbit şərait
yarandı. Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Azərbaycan-türk
dilini bütün ölkə ərazisində rəsmi dövlət
dili elan etdi, onun inkişafı üçün müəyyən
əməli tədbirlər həyata keçirməyə
başladı, bu yöndə bir sıra müsbət
addımlar atdı. Bununla belə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründə (1918-1920-ci illər) ölkədə
yüksək səviyyəli elmi kadrların kifayət qədər
olmaması və gənc respublikanın çox qısa bir
zaman müddətində mövcudluğu Azərbaycan-türk
dilinin həmin dönəmdə dövlət dili kimi istənilən
səviyyədə və geniş fəaliyyətinə imkan
vermədi.
Ölkəmiz keçmiş Sovetlər Birliyinin tərkibində
olduğu ilk dövrlərdə isə Sovet hakimiyyətinin məlum
ideologiyasının tələblərinə və mövcud
ictimai-siyasi quruluşa görə Azərbaycan dilinin dövlət
dili səviyyəsində fəaliyyət göstərməsi
üçün lazımi şərait və imkanlar
yaradılmamışdı. Bununla belə, həmin
dövrdə Azərbaycanda milli ədəbi dilimizin və
dilçilik elminin inkişafı ilə bağlı bir
sıra mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsini
də danmaq ən azından ədalətsizlik olardı.
Xalqımızın böyük oğlu, ulu öndər
Heydər Əliyev keçən əsrin 60-cı illərinin
sonundan (1969) Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etməyə
başladığı ilk vaxtlardan ana dilinə böyük
qayğı və diqqət göstərmişdir. 1970-ci ildə
Bakıda Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 illik yubileyi
keçirildi və Heydər Əliyev həmin yubiley tədbirində
mövcud qayda-qanunları, özündən əvvəlki
çoxillik ənənələri sındıraraq rus dilində
deyil, doğma ana dilində çıxış etdi.
Respublikanın birinci şəxsi bu cəsarətli
addımı ilə həm milli ziyalılarımızın
böyük rəğbətini qazandı, həm də onlara
böyük dəstək verdi, ruh yüksəkliyi
bəxş etdi, necə deyərlər, qol-qanad açmağa
imkan verdi. Yenə həmin dövrdə Heydər
Əliyev Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının qurultayında iştirak edərək
doğma ana dilində çıxışı ilə tədbir
iştirakçılarını heyran qoydu. Ulu öndər
bununla kifayətlənməyərək həm də
respublikanın bir qrup tanınmış şair və
yazıçılarını qəbul edərək onlarla
apardığı səmimi söhbətlərində ana dili
məsələsinə də toxundu və bu yöndə əməli
tədbirlər görülməsinə rəvac verdi. Həmin tədbirlər sırasında
ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü və
qətiyyəti, sarsılmaz iradəsi və ciddi səyləri
ilə 1978-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyasına Azərbaycan
dilinin dövlət dili olması haqqında ayrıca maddənin
daxil edilməsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Totalitar rejimin hökm sürdüyü, qatı rus
millətçiliyi və şovinizminin baş alıb getdiyi
keçmiş Sovetlər Birliyində bu cür ciddi məsələni
qoymaq və ona nail olmaq heç də asan deyildi.
Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, məhz
ulu öndərin həyata keçirdiyi uzaqgörən, məqsədyönlü
və uğurlu dil siyasətinin nəticəsi olaraq keçən
əsrin 70-ci illərində Azərbaycan dilinin müxtəlif
yönlərdən araşdırılması ilə
bağlı bir sıra dəyərli elmi-tədqiqat işləri
yerinə yetirildi. Bütün bunların nəticəsi olaraq 1974-cü
ildə ali məktəblər
üçün hazırlanmış dörd cildlik
"Müasir Azərbaycan dili" dərsliyi respublika Dövlət
mükafatına layiq görüldü, bununla da ölkədə
dilçiliyin daha da inkişafı üçün geniş
imkanlar yarandı. Yenə həmin dövrdə Heydər
Əliyevin hazırlayıb həyata keçirdiyi dövlət
quruculuğu strategiyasının tərkib hissəsi olan
uğurlu dil siyasəti daha bir bəhrəsini verdi:
Azərbaycan keçmiş sovet məkanında, eyni zamanda,
beynəlxalq elm aləmində türkologiyanın mərkəzlərindən
biri kimi tanındı. Belə ki, keçən
yüzilliyin 70-ci illərində SSRİ Elmlər
Akademiyasının türk dillərinin tədqiqi istiqamətində
yeganə elmi orqanı olan "Sovetskaya Türkologiya"
jurnalı Bakıda nəşr olunmağa başladı.
Ölkəmiz 1991-ci ildə öz dövlət müstəqilliyinin
bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili öz
inkişafının yeni mərhələsinə qədəm
qoydu, milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən
biri kimi sözün həqiqi mənasında dövlət dili
statusu qazandı. Məhz bu mərhələdə milli
dövlətçiliyin mühüm atributu olan ana dilinin daha
da inkişafı və zənginləşməsi, onun
müasir elmi tələblər səviyyəsində geniş
və hərtərəfli araşdırılması
üçün daha böyük imkanlar yarandı, bu yöndə
geniş üfüqlər açıldı və bir sıra
mühüm və sanballı işlərə ilkin imza
atıldı. Bu məsələdə Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri, müstəqil Azərbaycan
dövlətinin qurucusu, ana dilimizin gözəl bilicisi və
qayğıkeşi, mahir natiq Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti
və misilsiz tarixi xidmətləri
mühüm və həlledici rol oynadı. Belə ki,
ulu öndərin ölkəyə ikinci dəfə rəhbərliyə
gəlişi zamanı müstəqil Azərbaycan
Respublikasının 1995-ci il noyabrın
12-də referendum yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyasında
Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili kimi təsbit edildi,
dövlət dili statusu aldı. Bu tarixi hadisədən
başlayaraq Azərbaycan Respublikasında dil siyasəti birmənalı
və yetkin şəkildə formalaşdı, ana dilinin
dövlət dili kimi tətbiqi işi möhkəm və sabit
qayda-qanunlar, əsaslı təməllər üzərində təkmilləşdi.
Ulu öndərin apardığı məqsədyönlü
dil siyasəti milli dövlət quruculuğu siyasəti ilə,
azərbaycançılıq konsepsiyası ilə sıx
bağlıdır və onun üzvi tərkib hissəsidir. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə
işlənib hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci ildə
ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan
Respublikasının əsas qanununa - Konstitutiyasına
"Dövlət dili" adlanan ayrıca maddə daxil edildi.
Müstəqillik illərində ulu öndər Heydər
Əliyevin apardığı məqsədyönlü və gələcəyə
yönələn dövlət quruculuğu məsələlərində
dil siyasəti həmişə aparıcı olmuşdur. Ana dilini ürəkdən
sevən, bu dildə danışmağı ilə fəxr edən
ümummilli lider bənzərsiz nitqlərində, dərin məzmunlu
çıxışlarında dilimizin rəngarəng ifadə
vasitələrindən, xalq dilindən gəlmə deyimlərdən
uğurla istifadə etmiş, özünəməxsus jest və
mimikaları ilə nitqinin auditoriayaya, bütövlükdə
xalqa təsir gücünün artmasına nail olmuşdur. Ulu
öndər ana dili ilə bağlı çoxsaylı fikirlərində
dilin azərbaycançılıqda birbaşa
bağlılığı məsələsini də önə
çəkmiş, xüsusi olaraq vurğulamışdır:
"Millətin milliliyini saxlayan onun ana dilidir. Şübhəsiz
ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı-ayrı tarixi abidələr
də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma
millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir.
Əgər Azərbaycan dil olmasa, Azərbaycan
dilində mahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunların
hamısı bir-birinə bağlıdır. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi
yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi
də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən
biridir. Bu, təkcə dil məsələsi
deyil, bu həm də azərbaycançılıq məsələsidir".
Ulu
öndər Heydər Əliyev ana dilimizin tarixi
keçmişi ilə yanaşı, bugünkü durumunu və mövcud problemlərini
də daim diqqət mərkəzində saxlamış və
bu yöndə bir sıra mühüm tədbirlərin həyata
keçirilməsinə ilkin olaraq imza atmışdır. Həmin
tədbirlər sırasında "Dövlət dilinin tətbiqi
işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" 18 iyun
2001-ci il tarixli Fərman xüsusi yer tutur. İlk növbədə müstəqil Azərbaycan
dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsi,
formalaşması və möhkəm-ləndirilməsi
baxımından müstəsna əhəmiyyət
daşıyan bu tarixi Fərman dövlət dili ilə
bağlı hərtərəfli və geniş məlumatları
özündə ehtiva edir. Belə ki, Fərmanda
həm dilimizin tarixi ilə bağlı bir sıra incə və
həssas məqamlara aydınlıq gətirilir, həm də
onun keçdiyi inkişaf yolları və mərhələlərinin
yığcam təhlili verilir. Fərmanda həmçinin,
müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu
almış Azərbaycan dilinin ölkədə geniş
miqyasda tətbiq edilməsi və hərtərəfli
inkişafı üçün əlverişli şərait
yaranması qeyd olunur və bu məqsədlə bir sıra
mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi bir vəzifə
olaraq qarşıya qoyulurdu. Fərmanda Azərbaycan
dilinin tarixi ilə xalqımızın tarixi arasında sıx
və qırılmaz tellər olduğu vurğulanır və
dil siyasətinin azərbaycançılıqla
bağlılığı qeyd olunurdu. Ümummilli
liderin əsəri olan bu tarixi Fərmanda müstəqil Azərbaycan
dövlətinin dil siyasətinin mərkəzində iki
başlıca ideya dayanırdı. Birincisi,
Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qorunması, ikincisi isə
- bu dilin dövlət dili səviyyəsində inkişafı
üçün hər cür imkan və şəraitin
yaradılması. Fərmanda irəli sürülən
müddəalar və ideyalar başlıca olaraq Azərbaycan
dilinin bir dövlət dili kimi qorunması, müxtəlif sahələrdə
geniş tətbiqi, işlənməsi və inkişaf etdirilməsi
kimi qlobal məsələləri özündə ehtiva edir və
onlardan irəli gələn hədəflərə, vəzifələrə
çatmaq üçün konkret yolları göstərir,
istiqamətləri müəyyənləşdirirdi.
Azərbaycan
xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyev ölkənin
dövlət dili ilə bağlı aşağıdakı
mühüm sənədlərə də imza
atmışdır:
- "Azərbaycan
əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis
edilməsi haqqında" 9 avqust 2001-ci il
tarixli Fərman;
- Azərbaycan
Respublikasında Dövlət dili haqqında 30 sentyabr 2002-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu
- "Azərbaycan
Respublikasında dövlət dili haqqında" Azərbaycan
Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə 2 yanvar
2003-cü il tarixli Fərman.
Ölkədə
latınqrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin
2001-ci ilin avqust ayında bütövlükdə təmin
edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil Azərbaycan
Respublikasının həyatında olduqca mühüm bir
elmi-mədəni hadisə olduğunu nəzərə alan dövlət başçısı 9 avqust
2001-ci il tarixli Fərmanı ilə hər il avqust
ayının ilk gününün Azərbaycan
Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan
dili kimi qeyd olunmasını rəsmiləşdirdi.
Dövlət Dili haqqında Qanun isə ilk növbədə
ölkə konstitusiyasına uyğun olaraq dilimizin dövlət
dili kimi hüququ statusunu nizamlamaq məqsədilə onun işlənməsi,
qorunması və inkişafı istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Qanunun
preambulasında deyildiyi kimi, "Azərbaycan Respublikası Azərbaycan
dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsini öz
müstəqil dövlətçiliyinin başlıca əlamətlərindən
biri sayır, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf
etdirilməsi qayğısına qalır, dünya azərbaycanlılarının
Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni
özünüistifadə ehtiyaclarının ödənilməsi
üçün zəmin yaradır". Burada
diqqətçəkici məqamlardan birincisi Azərbaycan dilinə
dövlət səviyyəsində lazımi qayğı
göstərilməsidirsə, ikinci bir mühüm cəhət
isə Azərbaycan dilinin dünya azərbaycanlılarının
həmrəyliyinin sarsılmaz təməli rolunu oynaması
üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən
zəmin yaradılmasıdır. İkinci
məsələ ilə bağlı onu da qeyd etmək lazımdır
ki, qanunun ayrıca bir maddəsində xarici ölkələrdə
yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycan dilində təhsil
almalarına, bu dildən sərbəst istifadə etmələrinə
lazımi kömək göstərilməsi də nəzərdə
tutulmuşdur.
Ümumiyyətlə,
qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan xalqının
Ümummilli lideri Heydər Əliyevin müstəqillik
dövründə Azərbaycan dili ilə bağlı verdiyi Fərmanlar
ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanını daha da
genişləndirmiş, onun
dövlət səviyyəsində tətbiqi işini,
inkişafı məsələlərini gücləndirmişdir.
Bu tarixi qərarlar bütövlükdə
götürdükdə Azərbaycan dili və dil mədəniyyətimiz
qarşısında yeni imkanlar və geniş üfüqlər
açmışdır.
Ulu öndərin böyük önəm verdiyi dil siyasəti
onun layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab
İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam
etdirilir. Ulu
öndərin siyasi kursunu yeni şəraitin tələblərinə
uyğun şəkildə yaradıcılıqla inkişaf
etdirən İlham Əliyevin bu sahədəki ilk Sərəncamlarından
biri Azərbaycan dilində latın
qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata
keçirilməsi ilə bağlıdır. Ölkə
prezidentinin 12 yanvar 2004-cü il tarixli bu Sərəncamına
əsasən dövlət müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən
biri sayılan ana dilinə dövlət
qayğısının daha da artırılmasını təmin
etmək məqsədilə Azərbaycan ədəbiyyatı,
mədəniyyəti və elminin ən gözəl nümunələrinin
latın qrafikası ilə yenidən nəşri kütləvi
şəkildə həyata keçirilmişdir. Bundan əlavə
İlham Əliyevin 2004-cü il 27 dekabr
tarixli Sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan və
dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin
əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunaraq
ölkədəki bütün kitabxana şəbəkəsinə
hədiyyə edilmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan
Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin 24
avqust 2007-ci il tarixli digər bir Sərəncamı
ilə dünya ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan
dilində kütləvi şəkildə nəşri də həyata
keçirilmişdir.
Azərbaycan
Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev 2012-ci
ildə bilavasitə
Azərbaycan dili və
dilçiliyi ilə bağlı iki mühüm sənədə
imza atmışdır. Onlardan biri ölkəmizdə
dilçilik elminin ən başlıca mərkəzi
sayılan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi
adına Dilçilik
İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi
haqqında 2012-ci il 29 may tarixli Sərəncamdır. Ölkədə dil siyasətinin uğurla həyata
keçirilməsində mühüm fəaliyyət sənədi
olan bu Sərəncama əsasən Azərbaycanda dilçilik
elminin daha da gücləndirilməsi məqsədilə
adı çəkilən quruma dövlət büdcəsindən
iki milyon manat vəsait ayrılmışdır ki, bu da
birbaşa dövlət dilinə olan daimi qayğı və
diqqətin göstəricisidir. Ölkə prezidentinin 23
may 2012-ci il tarixli Sərəncamı isə "Azərbaycan dilinin
qloballaşma şəraitində
zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə
və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair
Dövlət Proqramı haqqında" adlanır. Bu Sərəncamla
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında
Terminologiya Komissiyası yaradılmış və ədəbi
dil normalarının gözlənilməsi, eləcə də
Azərbaycan dilçilik elminin səviyyəsinin daha da
yüksəldilməsini özündə ehtiva edən Dövlət
Proqramının hazırlanması bir məqsəd olaraq
qarşıya qoyulmuşdur. Bir müddət sonra adı
çəkilən Dövlət Proqramı
hazırlanmış və ölkə prezidentinin 9 aprel
2013-cü il tarixi
Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. Sərəncamda
göstərildiyi kimi, "hazırkı qloballaşma dövrü Azərbaycan
dilinin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının
genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin
yeni səviyyədə yüksəldilməsini tələb
edir". Sənəddə xüsusi olaraq
vurğulanır ki, "Dövlət Proqramının məqsədi
Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tətbiqinə
dövlət qayğısının
artırılmasını, Azərbaycan dilinin qloballaşma
şəraitində zamanın tələblərinə
uyğun istifadəsini təmin etməkdir".
Ümumiyyətlə,
Dövlət Proqramı milli dövlətçiliyimizin
başlıca rəmzlərindən biri olan Azərbaycan dilinin
geniş miqyasda tətbiqi, əsaslı və fundamental şəkildə
tədqiqi, eləcə də ölkəmizdə dilçilik
elmi sahəsində aparılan araşdırmaların səviyyəsinin
yüksəldilməsi istiqamətində konkret əməli
işlər görmək üçün əlverişli zəmin
və geniş imkanlar yaradır. Adı çəkilən
tarixi sənəd eyni zamanda, dilçilik sahəsində
çalışan mütəxəssislər, dilçi alimlər
üzərinə böyük vəzifələr qoyur,
onları bu yöndə əməli işlər görməyə
səfərbər edir.
Qeyd edək
ki, yuxarıda adı çəkilən məqsəd və vəzifələrin
həlli məsələsi daha çox Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyası Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunun öhdəsinə düşür.
Ölkəmizdə dilçilik sahəsində fundamental
araşdırmaların mərkəzi və aparıcı təşkilatçısı
kimi tanınan bu elmi müəssisədə ölkə
prezidentinin Azərbaycan dili haqqındakı 9 aprel 2013-cü il tarixli Sərəncamından irəli gələn
vəzifələri həyata keçirmək məqsədilə
bir sıra əməli işlər
görülmüşdür. Onlar
sırasında ilk növbədə Dilçilik
İnstitutunda bir neçə yeni şöbənin
yaradılmasını qeyd etmək lazımdır.
İnstitutda aparılmış struktur dəyişiklikləri
Azərbaycan dilçiliyinin Avropa və dünya elminə
inteqrasiyasına, ölkənin görkəmli dilçi alimlərinin
beynəlxalq səviyyədə tanınmasına və
nüfuz qazanmasına, eləcə də ədəbi dil
tarixinin, qədim dillər və mədəniyyətlərin
araşdırılmasına, ölkə ərazisində
yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsinə
yol açır. Beynəlxalq standartlar əsasında milli
terminoloji informasiya sisteminin və Azərbaycan dilinin dövlət
dili kimi ümumi informasiya bazasının yaradılması, həmçinin,
Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafik, izahlı, frazeoloji və
terminoloji lüğətlərinin hazırlanması, müxtəlif
dialekt və şivələrin müasir tələblər səviyyəsində
öyrənilməsi sahələrində də müəyyən
işlərə artıq başlanılmışdır. Bundan əlavə, dilimizə son 20-30 ildə daxil
olmuş yeni sözlərin, o cümlədən, terminlərin
lüğəti hazırlanmış və nəşr
edilmişdir.
Dilçilik İnstitutunda dilimizin
saflığının qorunması, ədəbi dil
normalarının pozulması hallarının
qarşısının alınması sahəsində də məqsədyönlü
işlər yerinə yetirilməkdədir. İnstitut əməkdaşları
bu məqsədlə vaxtaşırı yoxlamalar aparır,
monitorinqlər keçirir və ən başlıcası
sözügedən sahədəki nöqsanların aradan
qaldırılması üçün əməli tədbirlər
görür. Məlum olduğu kimi,
televiziya və radio kanallarında, mətbuat orqanlarında və
sosial şəbəkələrdə Azərbaycan ədəbi
dilinin normalarının pozulması hallarına tez-tez rast gəlmək
olur. Bu sahədə pozuntuların
qarşısının alınmasında ictimaiyyətin də
fəal iştirakının təmin edilməsi və operativ
tədbirlərin görülməsi məqsədilə
Dilçilik İnstitutunda artıq beşinci ildir ki, qaynar xətt
fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan dili xalqımızın tarixi
keçmişi və mədəniyyətini, zəngin söz
xəzinəsini, inanc və ənənələrini, əxlaqi
davranışları və dünyagörüşünü
özündə yaşadan, əsrlərdən əsrlərə
çatdıran əvəzsiz milli sərvətdir. Ölkəmiz müstəqillik
qazandıqdan sonra dövlət atributları sırasında
özünəməxsus yeri və çəkisi olan ana
dilimizə dövlət səviyyəsində daima yüksək
qayğı göstərilmişdir. Azərbaycan
xalqının Ümummilli lideri Heydər Əliyevin dövlət
dilimiz olan Azərbaycan dili haqqında dediyi
aşağıdakı sözləri bu qayğının ən
bariz nümunəsidir: "Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi
dəyərlərini yaşadan, inkişaf etdirən onun
dilidir. Bizim ən böyük sərvətimiz
ondan ibarətdir ki, dilimiz yaşayıb və zənginləşibdir.
Azərbaycan ədəbi dilinin
saflığına daim qayğı göstərilməlidir.
Çünki dil xalqın sərvətidir".
Ulu öndərin Azərbaycan dili haqqında bu
sözləri hər bir Azərbaycan vətəndaşını,
xüsusilə də dilçilik sahəsində
çalışan mütəxəssisləri ədəbi
dilimizin saflığı keşiyində dayanmağa, onun
düzgün şəkildə tətbiqi və inkişafı
istiqamətində düşünüb-daşınmağa səsləyir.
Azərbaycan
Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev də
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyi ilə
bağlı keçirilən ümumi yığıncaqda (9
noyabr 2015-ci il) söylədiyi dərin məzmunlu nitqində
xalqımızın mənəvi sərvəti olan Azərbaycan
dilinin saflığının qorunmasının zəruriliyini
ayrıca olaraq vurğulamışdır: "Əsrlər
boyu Azərbaycan xalqını bir xalq kimi qoruyan bizim mədəniyyətimiz,
incəsənətimiz, musiqimiz, xalçaçılıq sənətimiz
və digər ənənələrimiz olubdur. Bizim
bu sahədəki bütün fəaliyyətimizin əsasında
Azərbaycan dili dayanır. Azərbaycan
dili bizi xalq, millət kimi qoruyub. Əsrlər
boyu biz başqa ölkələrin, imperiyaların tərkibində
yaşadığımız, müstəqil
olmadığımız dövrdə milli dəyərlərimizi,
ana dilimizi qoruya, saxlaya bilmişik, Azərbaycan dilinin
saflığını qoruya bilmişik. Ona
görə bu gün bəzi hallarda dilimizə xaricdən
müdaxilələr edilir və bəzi hallarda Azərbaycanda
da dəstək qazanır, bu, məni doğrudan da, narahat edir.
Azərbaycan dili o qədər zəngindir ki,
heç bir xarici kəlməyə ehtiyac yoxdu. Bir daha demək istəyirəm ki, biz əsrlər
boyu dilimizi qorumuşuq, bu gün də qorumalıyıq.
Biz Azərbaycan dilinin saflığını təmin
etməliyik". Ölkə
başçısının dövlət dili
haqqındakı qayğı dolu bu sözləri və tələbi
hər bir Azərbaycan vətəndaşının vəzifə
borcu olmalı və sözsüz həyata keçirilməlidir.
Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab
İlham Əliyev yola saldığımız 2018-ci ildə də
Azərbaycan dili ilə bağlı iki mühüm dövlət
sənədinə imza atmışdır. Onlardan birincisi ölkə
prezidentinin "Azərbaycan dilinin elektron məkanda daha
geniş istifadəsinin təmin edilməsi ilə bağlı
bir sıra tədbirlər haqqında "17 iyul 2018-ci il tarixli Sərəncamıdır. Bu mühüm dövlət sənədinə
uyğun olaraq əcnəbilər üçün Azərbaycan
dilinin elektron platformasının yaradılması nəzərdə
tutulur. Qeyd edək ki, AMEA Nəsimi adına
Dilçilik İnstitutunda həmin platformanın
yaradılması üçün "Salam Azərbaycan"
adlı layihənin hazırlanması işinə artıq
başlanılmışdır.
Möhtərəm prezidentimiz cənab İlham Əliyev 1 noyabr 2018-ci ildə isə "Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da yaxşılaşdırılması ilə bağlı tədbirlər planı haqqında" Fərman imzalamışdır. Fərmana əsasən reklam daşıyıcılarında, internet resurslarında və kütləvi informasiya vasitələrində yol verilən dil pozuntularının qarşısını almaq məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq mərkəzinin yaradılması nəzərdə tutulur. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu bu mərkəzin yaradılması ilə bağlı tədbirlər planı hazırlamış və Fərmandan irəli gələn vəzifələrin icrası üçün müəyyən işlər görmüşdür.
Beləliklə, bütün bu deyilənlər müstəqil Azərbaycan Respublikasında ana dilinə dövlət səviyyəsində böyük diqqət və qayğı göstərildiyini açıq-aşkar bir şəkildə sübut edir.
Məlum olduğu kimi, hər hansı bir dilin
qoruyucusu və daşıyıcısı onu təmsil edən
xalqdır. Məhz bu mühüm amili nəzərə alaraq,
hər bir Azərbaycan vətəndaşı millətimizin
varlığı və qürur mənbəyi olan dövlət
dilini ürəkdən sevməli, sevdirməli və bu dildə
danışmağı ilə fəxr etməlidir.
Möhsün NAĞISOYLU
AMEA-nın həqiqi üzvü,
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru
525-ci qəzet.- 2019.- 21 fevral.-
S.4;6.