Ölümə məhkum adamın (bəlkə Adəmin?) yuxusu

YAZIÇI SADIQ ELCANLININ BİR HEKAYƏSİ BARƏDƏ DÜŞÜNCƏLƏR

Alman filosofu Nitşenin “Zərdüşt belə söylədi” əsəri fövqəlbəşər və sonuncu insan barədəydi, çox maraqlı və populyar əsərdir; vaxtilə bütün Avropanı silkələyən bu əsərlə böyük filosof insanlara həqiqətin qorxunc mənzərələrini, ruhən xəstə cəmiyyətlərin mücərrəd dəyərlərini, köhnə-kürüş moizələrin dayazlığını... açıb göstərmişdi.

Avropa uzun müddət onu qəbul etmədi, amma o, dünya fəlsəfi fikir tarixində əbədiyyət qazandı və iki yüz ilə yaxındır ki, yaşayır... İngilislərin “Tolstoy”u Con Qolsuorsi öz həmkarlarına müraciət edərək yazırdı ki, “əgər yazıçı dünyəvi və sosial-mənəvi problemlərdən yazmırsa, deməli, yazmasa yaxşıdı... Bizim nəsillər “yaxşı ton” deyilən ifadəylə elə möhkəm sərxoş olublar ki, artıq bu tərbiyəsiz həyatın haraylarına, çağırış və tələblərinə də yetə bilmirlər!” İlk vaxtlar Conu da qəbul etmirdilər, amma “Forsaytlar haqqında Saqa” trilogiyası yazıçıya Nobel gətirdi və o, yüz ildən çoxdur ki, yaşayır...

Bu iki qütb və millətdən olan filosof-yazıçını birləşdirən bir çox cəhət var ki, ədəbi talelərinin uzunömürlü olmasını şərtləndirir. Zənnimcə, başlıca səbəblərdən biri də klassik, həm də qlobal mövzuları bədii-fəlsəfi müstəvidə və ustalıqla çatdıra bilmək bacarıqlarıydı. Ola bilsin ki, bizim müasir yazıçı və şairlərimizin dünyaya çıxışını əngəlləyən məhz bu bacarıq və ustalığın çatışmamasıdır; amma nə yaxşı ki, xoş istisnalar var və mən onlardan biri - yazıçı Sadıq Elcanlının hekayə mövzusu və yazı texnikası barədə düşündüklərimi paylaşmaq istəyirəm.

Öncə qeyd edim ki, mətbuatda Sadıq Elcanlının imzasına tez-tez rast gəlirəm, imkan düşdükcə onun hekayələrini, publisistik yazılarını oxuyuram. Məni bu yazını yazmağa vadar edən isə bu yaxında oxuduğum onun bir hekayəsi oldu, düzü, çox təsirləndim. Yazıçı qlobal bir mövzunu - dünyəvi və səmavi dəyərlərin kül olmaq təhlükəsini, Dünya-İnsan-Müqəddəs Kitablar-Cəmiyyət əlaqələrinin qırılmaq qorxusunu (hər halda, mənim başa düşdüyüm budur!) bədii şəkildə ortaya qoyub. Özü də necə?

Hekayə “Bir budağın tarixçəsi” adlanır, lakin ölümə məhkum adamın (ya da, bəlkə Adəmin!) yuxusu kimi qələmə alınıb. Əgər “sağlam bədii düşüncə” anlayışı varsa, məncə, elə budur. Hekayə çox sadə bir süjet əsasında qurulub: ölümünə bir ay bir gün qalmış “sonu görünməyən” YOLda “bədənini maşın, ruhunu sürücü kimi hiss edən” kişi yuxuda Yol, Maşın, Usta, Duman, sağında-solunda addımlayan adamlar, həkim-professor, Allah, Qələm, Mələklər, Köhnə Kitablar... görür, sanki uzun bir Yol gəlir (yolboyu nələr yaşayır, nələr eşidir, nələrə heyfislənir, nələri lənətləyir... bir qədər sonra), nəhayət, arvadı ərini ayıldır.

“... - Yüz dəfə demişəm ki, məni soyuq suyla oyatma, adam balası kimi oyat.

- Adam balası kimi oyanırsan ki! - Arvad da səsini qaldırdı, sonra sirli bir təbəssümlə pıçıldadı, - nə oldu, İsa Musayeviç?

- Nəyi deyirsən? - Tez də sözünü dəyişdi. - Adama neçə dəfə deyərlər, mənə Musayeviç demə, demə!

- Araya söz qatma, de görüm, nə oldu...

- Axı nəyi?

- O ustanı, o professoru, onun dediyini, qələmin yazdıqlarını, Adəmlə Həvvanı, Habillə Qabili, ərəb baharlarını, “İlahi komediya”nı soruşuram...

Yenə yazıq-yazıq gözlərini döydü, quyunun dibindən gələn səsi, zarıltısı güclə eşidildi:

- Mən ölürəm... Mən...

Arvadın kinayəsi ürəyini iynələdi:

- Bəs bu dünyanı, o köhnə kitabları kimə tapşırıb gedirsən?”

“... - Mən o yuxuları görmək, onlarla, - gözünün ucuyla yuxarı baxdı, - danışmaq istəmirəm, vallah, billah istəmirəm. Mən istəyirəm sən xoşbəxt olasan, biz xoşbəxt olaq, uşaqlarımız... Sən yuxu görmə, qurban olum...”

Hekayədəki simvolik obrazlar (Yol, Maşın, Sürücü, Usta, Ağappağ Duman, Möcüzəli Meh, Qələm, Alma ağacı və s.) predmetlidir və real motivlər əsasındadır. Qeyd edim ki, bu predmetlərin zənciri elə ustalıqla bir-birinə calanır ki, hansı həlqəsi qırılsa, hekayənin ümumi ahənginə və qayəsinə xələl gəlməz, əslində, elə ustalıq budur. Hekayənin sanki pritça təbiəti var, lakin burada dil həyatidir, yaşadığımız dünyanın gerçək simasına işıq salan yazıçı dilidir. Elə bir yazıçı ki, baş verənləri bədii təxəyyülü və idrakıyla sadəcə qeydə alır. Bəlkə buna görə də Sadıq Elcanlının simvolizmindəki qədim Müqəddəs Kitabların dərin mətləbi mətnin əsarəti altına düşür, müəyyən mənada diqqətli oxucu baxışlarından yayınmır. Mətndə simvollar iki qatı olan semantikadan fərqlənir, zənnimcə, elə bu cəhət də hekayəni pritçadan ayırır, müəllifin mənəvi-əxlaqi ideyası öz funksiyasını təkmil yerinə yetirə bilir.

“... Qəfil, ilğım kimi əlçatmaz bir fəhmlə gördü ki, yerbəyerdən çat verib uçqunlayan, yarğanlayan, dibsiz dərinliklərə axıb gedən torpaq, köhnə yol deyil, cildlərini qara-qonur mamır bağlayan qədim kitablardır. Az qala bütün səmanı tutan köhnə kitablar gözgörəsi yarğanlayır, cildləri cadar-cadar olub ovxalanır, səhifələri tüstülənib közərən quru yarpaqlar, xəzəl xatirələr kimi dibsiz dərinliklərə axıb gedirdi...” Və yaxud: “... O göndərilən, - əlini göylərə tuşladı, - ordan göndərilən kitablar da heç nə eləyə bilmədi. Qovulanların, sürgün olunanların nəslini - Adəm və Həvvanın törəmələrini nə xilas eləyə bilər axı?! Əvvəli səhvlə binələnən, ilahi qayda-qadağanın pozulmasıyla başlayan yolun xilası mümkündürmü? İlk peyğəmbər oğullarının, Habillə Qabilin başladığı, tarix boyu ümman-ümman qanlar tökən, dünya savaşlarından keçən qanlı davanı kim, nə vaxt, necə qurtaracaq? Bəlkə Şeytan haqlı idi; oddan yaradılanın torpaqdan yaradılandan üstünlüyünü deyirəm... Əgər haqlı deyildisə, o Şeytanı qisasa niyə imkan və meydan verildi? Nuh tufanı dünyanı təmizləyə bilməyəcəkdisə, niyə başladı? Düzüm-düzüm fironların, Herodislərin, Ponti Pilatların Yəhyalara, İsalara, başqa peyğəmbərlərə verdikləri qara-qorxunc əzablar, işgəncələr son nəticədə əbədi bir nizam, aydınlıq yarada bilməyəcəkdisə, o bəşəri tamaşalara ehtiyac vardımı? 20 Yanvar, Xocalı şəhidlərinin günahı nəydi? Yüz minlərlə insanın qanı içində “çiçəkləyən”, milyonlarla qaçqının, köçkünün, didərginin göz yaşlarıyla sulanan ərəb baharlarının bar-bəhərli bahar olduğuna doğrudanmı inanırsınız? Yoxsa orada da, - yenə hikkəylə əlini göylərə tuşladı, - sizinkilərin - mələklərin mafioz qruplaşmaları meydan sulayır?! Krişnaçı, buddist bu tərəfə çəkir, katolik-pravoslav o tərəfə, sünni-şiə bir başqa səmtə... Bu qanlı səlib yürüşlərinə, bu dinsiz din davalarına, bu ikili standartlara, qərəzli ölçü-biçilərə, bu bic, bərəkətsiz şeytani tərəzilərə nə vaxt son qoyulacaq? Göndərdiyiniz kitabların səhv oxunduğunu, bəlkə heç oxunmadığını görmürsünüzmü?! Bütün bunları O dedimi, o qələm yazdımı?.. O kitablar, o qələm xatirinə dillənin, mənə bir söz deyin, qurtarın bu “İlahi komediya”nı...”

Əslində, hekayənin bütün ideya və məzmunu, yazıçının dünyaya çatdırmaq istədiyi mesaj bu parçada cəmləşib: burda yaranışdan bəri iki həyat, iki zaman qovuşur, ayrılır, paradoksal elementləri və əlamətləri ilə qarşı-qarşıya gəlir. “İlk peyğəmbər oğullarının” faciəsi, “Nuh tufanı”, “Herodislərin, Ponti Pilatların Yəhyalara, İsalara, başqa peyğəmbərlərə verdikləri qara-qorxunc əzablar”, “20 Yanvar”, “Xocalı şəhidləri”nin günahsız qanları, katolik-pravoslav, sünni-şiə ixtilafları, “ərəb baharları”... daha nələr... keçmişlə bu günün bağlantıları (sovet həyat tərzinin elementləri, Stalin rejimindən doğan yaralar...) və ayrıntılarıdır, bu günlə gələcək arasındakı kövrək tellərdir. Bu tellər o qədər hassas və zərifdi ki, hər an qırıla bilər.

İncilin Əhdi-Cədid hissəsinin “Lukanın müjdəsi” bölümündə (8-ci fəsil) İsa Məsih insanlara məsəllərlə başa salmağa çalışır ki, Allahın Sözünü eşitsinlər, Ona iman gətirsinlər. Deyir ki, “əkinçi öz toxumunu əkməyə çıxdı, bəzisi yol kənarına düşdü, ayaq altında tapdalandı, göyün quşları gəlib onu yedilər. Bəzisi daşlığa düşdü, bitən kimi də qurudu, çünki rütubəti yox idi. Bəzisi isə tikan arasına düşdü, tikan onunla bərabər böyüyüb onu boğdu. Bəzisi də bərəkətli torpağa düşdü, bitib yüz qat səmərə verdi... Kimin eşitməyə qulağı varsa, eşitsin!” Bu zaman şagirdləri Məsihdən soruşurlar ki, bu məsəlin mənası nədir? İsa Məsih deyir ki, Toxum - Allahın Sözüdür... Yəni yolun kənarına düşənlər Sözü eşidənlərdir. Şeytan da gəlib Sözü onların ürəyindən çıxarıb gedir. Daşlığa düşənlər Sözü eşitdikdə onları sevinclə qəbul edənlərdir, lakin kökləri olmadığından bir müddət iman edir və imtahan zamanı imandan dönürlər. Tikan arasına düşənlər də Sözü eşidirlər, lakin getdikcə həyatın qayğıları, problemləri, zənginləri, ləzzət və zövqlərilə boğulur, yetkin səmərə vermirlər. Yaxşı torpaq üzərinə düşən toxumlar isə Sözü eşidib sadiq və təmiz ürəkdə saxlayanlardı, səbir və təmkinlə səmərə verirlər... Zənnimcə, hekayədə yazıçı sözünün sətiraltı qatlarından biri də İncildəki Sözə bağlıdır. Müəllif sanki dünyaya çağırış edir, “qurtarın bu komediyanı!” deyə “bozluq, tənə-təhqir girdabında boğulan” adamın yuxudakı harayını, səsini simvolizmdən çıxarıb real həyat gerçəkliyi kimi çatdırır.

Hekayənin sonluğu da simvolik “Alma ağacı”nın qonşu həyətinə sallanmış almalı budağıyla bağlı dialoqla bitir. Bəlkə elə “bir budağın tarixçəsi” deyəndə müəllif bunu düşünüb... Amma burda da bir çağırış görünür: günah işlətməyin, haram yeməyin! Bu gün dünyanın başının üstünü qara buludlar kimi alan da elə bu iki qəbahətdir; insanlar rahat, dinc yaşamaq əvəzinə, münaqişə və müharibələrə cəlb edilirlər, Allahın on müqəddəs əmrini unudub haram və günah işlərlə məşğul olurlar. Bu detalların hekayəyə gətirilməsi həm də ictimai-siyasi əxlaq hadisəsidir, onun çirkin təzahürlərinə qarşı üsyandır...

Ümumiyyətlə, hekayə mətnlərinin yazı texnikasını şərtləndirən bir neçə amil var ki, gərək ona əməl edəsən: oxucunun diqqətini dərhal cəlb etmək (hər bir tarixçəni yazanda onun ən maraqlı parçasından başlamalı və s.), hekayənin hər cümləsi, hər abzası nəsə deməlidir; Fleş-Kinkeyd metodu var, bədii mətni qiymətləndirmə parametrlərini ehtiva edir, cümlə və sözlərin uzunluğunu, qısalığını ölçür; təhsil səviyyəsindən asılı olmayaraq hər bir oxucu lakonik və qısa cümlələri daha yaxşı qəbul edir və bu baxımdan Sadıq Elcanlının oxuduğum hekayəsini nümunə kimi də götürmək olar. Hekayə yuxarıda qeyd olunan meyarlarla səsləşir. Xüsusilə, yazıçının mövzunu sondan başlamaq prinsipinə əməl etməsi ustalıqdan xəbər verir. Axı yazıçı oxucuyla paylaşmaq istədiyi mövzunun nəticə etibarı ilə nəyə gətirib çıxaracağını elə mətni başlayan andan beynində saxlamalıdır...

Sözün düzü, çoxdandı obrazlı bədii təfəkkürlə, yaxud bədii idrak üsulu ilə yazılmış hekayə oxumamışdım. Bu xırda hekayə Sadıq Elcanlının yazı və mövzu seçmək mədəniyyətini, dünyagörüşünü, real həyati qaynaqlara əsaslanan obrazlı bədii təfəkkürü ilə elmi idrakını, sözün həqiqi mənasında yazıçı müasirliyinin təminatçısı olan qlobal mövqeyini və fəlsəfi-əxlaqi baxışlarını nümayiş etdirir. Mən uzaqdan-uzağa tanıdığım, özü ilə heç vaxt yaxından tanış olmadığım qələm dostuma, gözəl yazıçımıza can sağlığı, uzun ömür arzulayır, ona bol yaradıcılıq sevincləri diləyirəm.

Kamran NƏZİRLİ

525-ci qəzet.- 2019.- 23 fevral.- S.12