Çaykovski adına müsabiqə: ehtiraslar, düşüncələr, ümidlər - Zümrüd Dadaşzadənin qeydləri

Bu yaxınlarda Moskvada P.İ.Çaykovski adına XVI Beynəlxalq müsabiqə öz işini başa vurdu. Musiqi aləmində əhəmiyyətli hadisə kimi qiymətləndirilən bu müsabiqənin Qran-pri mükafatına azərbaycanlı mütəxəssis, professor Rəna Mustafabəyli-Şereşevskayanın yetirməsi Aleksandr Kantorov (Fransa) layiq görüldü. Dəyərli musiqişünas Zümrüd Dadaşzadənin müsabiqə haqqında qeydlərini təqdim edirik.

Mən Moskvada dörd ildən bir keçirilən ifaçıların P.Çaykovski adına Beynəlxalq müsabiqəsini hələ məktəbli ikən mütəmadi izləməyə çalışmışam. Evimizdəki kitabxanada valideynlərimdən yadigar qalmış bir nəşr də var: 1958-ci ildə ilk dəfə baş tutmuş həmin müsabiqənin ilk bukleti. Yəqin bu, artıq raritetdir. Digər tərəfdən, Bakıya ilk müsabiqənin laureatları Van Klibernin (ABŞ) və Lyu Şikyunun (Çin) gəlişi ilə bağlı söhbətləri də xatırlayıram. 1958-ci ildə qızıl medal qazanmış əfsanəvi Klibernin Niyazinin rəhbərlik etdiyi orkestrlə filarmoniyadakı çıxışı parlaq hadisəyə çevrilmişdi. Tanınmış jurnalist Aqşin Kazımzadənin bu hadisə haqqında illər sonra dərc etdirdiyi maraqlı yazı da yadıma düşür. O yazıda Kazımzadə amerikalı pianoçunun Bakıdan əvvəl Kiyevdə Natan Raxlinin başçılıq etdiyi orkestrlə çalmaqdan imtina etməsi ilə bağlı Bakıda yaranmış təşviş dolu atmosferi çox canlı təsvir edir. Bu vəziyyətdə Niyazinin tam arxayınlığı, V.Kliberni öz yaradıcılıq iradəsi ilə ram etməsi, konsertin triumfu barədə Aqşin müəllimin qeydləri olduqca maraqlıdır.

Əvvəllər müsabiqənin konsertlərini televiziya reportajları və radio vasitəsilə dinləməyə çalışırdım. Təəssüratlar olduqca rəngarəng və parlaqdır! Xüsusən 1982-ci ildə baş tutmuş VII müsabiqənin həyəcanı yadımdadır: o zaman yarışa bənzərsiz səsi və məharəti ilə seçilən həmvətənimiz Xuraman Qasımova da qatılmışdı. Demək olar ki, ilk turdan o, liderlər, auditoriya tərəfindən sevilənlər sırasına daxil oldu. Təəssüf, sonda münsiflər heyəti onu yalnız 2-ci mükafata layiq gördü. Lakin mən radio ilə laureatların elan olunmasını birbaşa dinləmişdim. Heç zaman unutmaram: Xuraman Qasımovanın adı çəkiləndə (ikinci mükafat, gümüş medal) zal onu hərarətlə alqışladı. Birinci mükafatçı isə, demək olar ki, tam sükutla qarşılandı. Sonra münsiflər heyətinin sədri İ.Arxipova hətta müsabiqənin nəticələrinin necə diktə olunduğu barədə mətbuatda arayış verməli oldu...

Həmin müsabiqədə britaniyalı Piter Donohounun (o, 2-ci yeri V.Ovçinnikovla bölüşdürdü, 1-ci mükafat heç kimə verilmədi) parlaq çıxışı da unudulmazdır. Müsabiqədən az sonra maestro Niyazi P.Donohou ilə Raxmaninovun Üçüncü konsertini ifa etmək üçün Moskvaya dəvət olunmuşdu. Bu da olduqca əlamətdar bir hadisə idi. Görünür, Niyazinin V.Klibernlə uğurlu çıxışı nəzərə alınaraq belə bir qərar qəbul edilmişdi. Uzun illər həmin konsertin lent yazısı Azərbaycan televiziyasında sərgilənirdi. Lakin son zamanlar o tarixi ifa göstərilmir. Çox təəssüf...

2007-ci ildə çoxdankı arzum həyata keçdi: mənə Moskvada XIII müsabiqəni canlı izləmək xoşbəxtliyi nəsib oldu. Piano kateqoriyasında onlarla ifaçını dinləmək, proqnozlar etmək, fikirlərini başqa dinləyicilərlə bölüşmək, nəticələri intizarla gözləmək - bu məqamlar həmişəlik yaddaşıma həkk olunub.

Bü günlərdə işini başa vurmuş sonuncu XVI müsabiqə bir sıra özəllikləri ilə fərqlənirdi. İlk dəfə müsabiqədə pianoçu, violin, violonçel ifaçıları və vokalçılarla yanaşı, mis və nəfəs alətlərində çalan musiqiçilər də iştirak edirdi. Amma yenə də müsabiqənin əsas ehtirasları piano kateqoriyası üzrə yarışanların ətrafında cövlan edirdi. Hələ müsabiqədən əvvəl 250-dən artıq pianoçu dinlənilmiş, son mərhələyə - "canlı" dinləyişlərə cəmi 25 nəfər buraxılmışdı.

Bizim pianoçuların müsabiqəsinə xüsusi diqqətimiz həm də onunla izah olunurdu ki, burada artıq tanıdığımız 22 yaşlı Fransa təmsilçisi Aleksandr Kantorov da çıxış edirdi. O Kantorov ki, bir neçə ay öncə Rostropoviç adına Beynəlxalq Musiqi festivalında maestro Rauf Abdullayevin başçılıq etdiyi Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət simfonik orkestri ilə festivalın açılış konsertində çıxış etmişdi. O zaman Kantorov Bramsın 2 saylı fortepiano konsertinin məxsusi lirik təfsiri ilə bakılıları məftun etmişdi.

Kantorov hazırda Fransanın “Ecole Normale de Musique de Paris” özəl konservatoriyasında təhsil alır. Musiqiçi mühitindən çıxmış Aleksandr (rus mühacirləri ailəsindən olan Jan-Jak Kantorov- pianoçunun atası - dirijor və violinçalandır) çox erkən yaşlarından konsert meydançalarında görünməyə başlayıb. O, məşhur orkestrlərlə əməkdaşlıq edir, nüfuzlu festivallara dəvətlər alır, məşhur səhnələrdə - Concertgebouw (Amsterdam), Konzerthaus (Berlin), Bozar (Brüssel) və başqalarında çıxış edir.

Ən əsası və bizim üçün önəmli olanı da odur ki, onun müəllimi tanınmış musiqiçi, professor azərbaycanlı Rəna Mustafabəyli-Şereşevskayadır. Rəna xanım vaxtilə Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbini bitirmiş, təhsilini Moskva Dövlət Konservatoriyasında Lev Vlasenkonun (o, ilk Çaykovski müsabiqəsində ikinci yer tutmuşdur) sinfində tamamlamışdır. Rəna xanımın tələbələri arasında müxtəlif beynəlxalq müsabiqələrin laureatı adını qazanmış neçə-neçə pianoçu var. 2015-ci ildə o, XV Çaykovski müsabiqəsinin "sensasiyası" adlandırılan Lüka Debarqı musiqi ictimaiyyətinə təqdim etmişdir.

Biz Kantorovu Bakıdakı festivalda dinləmiş, ifasının özəlliklərini tanımış və onu sevmişdik. Odur, həmyerlimizin yetirməsinin müsabiqə sərgüzəştlərini diqqətlə izləyir, ona ürəkdən azarkeşlik edirdik. Onu da deyim ki, Kantorovun müsabiqədəki çıxışları bir növ kreşşendovarı xətt əmələ gətirirdi. Pianoçudan əsərlərin seçimini dramaturgiyaya tabe etdirmək bacarığı tələb edən 2-ci turda A.Kantorovun təqdim etdiyi birsaatlıq proqram hamını valeh etdi. Haşiyəyə çıxaraq deməliyəm ki, məni bir musiqişünas, musiqi tarixçisi kimi müsabiqə həm də az ifa olunan əsərləri eşitmək imkanı ilə cəlb edir. Kantorov belə əsərlərlə dinləyicini tanış etdi. Məsələn, Bramsın iki saylı fortepiano sonatası - gənc bəstəkarın Klara Şumana ithafı - bu qəbildən idi. Erkən əsərdə yetkin Bramsın üslub cizgilərini eşitmək, onun fikrinin qəfil gedişlərini izləmək, bəzən məntiqsiz görünən dönümlərin tam təbiiliyini aşkarlamaq necə də maraqlı idi!

Burada bir cəhətə də diqqət yetirmək istərdim. Rəna xanım müsabiqə zamanı verdiyi müsahibələrdən birində deyirdi ki, çıxışdan əvvəl Kantorovun otağına daxil olub aşağıdakı səhnəni müşahidə etmişdi: Aleksandr divanda uzanıb, Bramsın violin və violonçel üçün ikili konsertini, yəni pianoçunun proqramına bilavasitə aidiyyəti olmayan əsəri dinləyir, bu minvalla özünü qarşıdakı çıxışa hazırlayırdı. Bəlkə də, Kantorovun ifalarının cazibəsi elə onun bu və ya digər bəstəkarın sənət aləminə mümkün qədər dərindən varmaq bacarığında, əgər belə demək olarsa, əsl "musiqi adamı" olmasındadır?

Öz səs palitrasının zənginliyini isə A.Kantorov Stravinskinin "Simurq quşu" baletindən süitanın (Q.Aqostinin transkripsiyası) ifasında tam mənada sərgiləyə bildi. İmpressionist boyalarla aşılanmış bu musiqidə pianoçu sanki bütöv bir orkestrin tembr rəngarəngliyini əldə edə bildi. Çıxışını Q. Fore Noktürnünün "şəffaf", zərif səslənmələri ilə bitirən Kantorov dinləyici qəlblərini fəth etməyi bacardı. Artıq aydın oldu ki, bu ifaçı qələbəyə əsas namizədlərdəndir.

Finala buraxılanlar sırasında (Kantorovla bahəm cəmi yeddi pianoçu) K.Yemelyanov, D.Şişkin, A.Melnikov Rusiyanı, An Tyansyu Çini, Mao Fujita Yaponiyanı, K.Broberq ABŞ-ı təmsil edirdi. Son mərhələdə gənc musiqiçilər orkestrin müşayiəti ilə iki konsert ifa edirlər. Onlardan biri mütləq Çaykovskinin bu janrda yazdığı əsər olmalı idi. Finalçılardan 6-sı parlaq, əzəmətli, virtuozluğu tam nümayiş etdirmək imkanı verən Birinci konserti seçdilər. Onu da deyim ki, bu vaxtacan bütün müsabiqələrin (1958-ci ildən) birinci yer sahibləri məhz 1 saylı konsertlə qələbə çalmışlar. Bu mənada Kantorovun proqramı fərqlənirdi. O, Çaykovskinin nisbətən az ifa olunan 2 saylı konserti ilə çıxışını başlayaraq sanki eyni əsərlərin ifasından (bütün finalçılar "mütləq" Çaykovskidən başqa Prokofyev və Raxmaninovun konsertlrini təqdim etdilər) yorulmuş, hətta təngə gəlmiş auditoriyada canlanma yaratdı. Elə ilk xanələrdən şəxsən mən bütün texniki çətinlikləri, müsabiqə vəziyyətinin doğurduğu gərginliyi büsbütün unudub, çalınan əsərə son dərəcə maraqlı hekayət kimi diqqətlə qulaq asmağa başladım. Gənc ifaçı bu əsərin nikbin, şadyanalıq aşılanmış ovqatını (final) mahiranə çatdıra bildi. Dirijor V.Petrenko ilə ilk xanələrdən ünsiyyət yaradan Kantorov ikinci hissədə orkestrin ayrı-ayrı səsləri - violin, violonçel ilə dialoqda məftunedici, gözəl obrazlar sırası təqdim etdi.

Çaykovskinin nurlu musiqisindən sonra Bramsın İkinci konsertinin dramatizmi kəskin təzad yaratdı. İki obraz aləminin belə bir qarşılaşdırılması Kantorovun çıxışına əlavə bir rəng qatdı. Fortepiano və orkestr üçün simfoniya adlandırıla bilən dördhissəli iki saylı konsertdə musiqiçi sərt gözəlliyə malik gərgin parçaları bir qədər yumşaldaraq, daha çox lirik səpkidə təqdim etməyə çalışdı. Onun səslər vasitəsilə nəql etdiyi əhvalat son dərəcə maraqlı idi! Pianoçunun daxili sərbəstliyi, romantiklərə xas çılğınlığı yozumun təravətini təmin edir, qeyri-adi davranışı da (burada epataj yox idi!) həmin sərbəstliklə tam rabitədə çıxış edirdi. Bir də: Aleksandr səhnədə sanki səsləndirdiyi musiqidən həzz alır və həmin heyrətamiz duyğuları auditoriya ilə bölüşməyə çalışırdı. Onun ifası zamanı konsert zalında sevinc, heyrət və sevgi hökm sürürdü.

Finalçılar sırasında üzündən təbəssüm əskik olmayan yaponiyalı Mao Fujitanın yaratdığı gözəlliklər - Çaykovskinin Motsartsayağı təfsiri, rusiyalı A.Şişkinin iri formanı mükəmməl qurmaq bacarığı, sanballı texniki "təchizatı" yadımda qaldı.

Qızğın mübahisələrə səbəb olmuş bir hadisəni də qeyd etməyə bilmərəm. Çin pianoçusu An Tyansyunun çıxışında ifa olunacaq konsertlərin ardıcıllığında qəfil yerdəyişmə musiqiçiyə stress yaşadaraq tam qüvvə ilə çıxış etmək imkanı vermədi.

"Piano" ixtisası üzrə münsiflər heyətinin sədri Denis Matsuyev nəticələri elan edərkən bütün finalçıları "əsl ulduz və qəhrəman" adlandırdı. Əsas mükafat - qızıl medal Aleksandr Kantorova çatdı, ikinci yeri (gümüş medal) Mao Fujita və Şişkin, üçüncü yeri (bürünc medal) isə Broberq, Yemelyanov və Melnikov bölüşdürdü.

Müsabiqə laureatlarının Sankt-Peterburq Mariinski teatrının yeni səhnəsində üç saatdan artıq davam edən qala-konsertindən sonra Çaykovski müsabiqəsinin sədri, Təşkilat Komitəsinin həmsədri, şan-şöhrətli Valeri Gergiyev səhərə yaxın yeganə əsas mükafat - Qran-prinin (100 000 dollar) xoşbəxt sahibinin adını açıqladı. Onu da deyim ki, müsabiqədən öncə Rusiyanın "Mədəniyyət" kanalında "Baş rolda" verilişində çıxış edən V.Gergiyev: "Gənc ifaçılardan nə gözləyirsiniz?" sualına belə cavab verdi: "İstedadlı, parlaq, darıxdırıcı olmayan çıxışlar". Bütün bu meyarlara cavab verən ifaçı "bizim" Kantorov oldu. Elə bir neçə dəqiqə sonra təxminən 180 ölkədən 10 milyondan artıq dinləyicisi olan Medici.tv kanalının xarizmatik aparıcıları Ceyms Colli və Aleksandr Maliçə müsahibə verən yorğun, baş vermiş hadisənin mahiyyətini tam dərk etmək iqtidarında olmayan, bəxtəvər Aleksandr öz müəllimi Rəna xanıma minnətdarlıq bildirərək vurğuladı: "O mənə öz musiqimi, dinləyicilərlə paylaşa biləcəyim musiqini tapmağa yardım etdi".

Müsabiqə ilə əlaqədar yer alan çox sayda məqalələrdə A.Kantorovun bir sıra məziyyətləri - onun əsərlərə bir bəstəkar, rejissor yanaşması sərgiləmək, qəliblərdən uzaqlaşmaq bacarığı qeyd edilərkən, görkəmli pedaqoq Rəna xanım Mustafabəyli-Şereşevskayanın da xidməti nəzər-diqqətə çatdırılır. Əlbəttə, müəllimin istedadı, ağır zəhməti, inadkarlığı, dözümü və tələbəsinə inamı ancaq alqışlanmalıdır!

Burada müsabiqədə çıxış edən həmyerlimiz pianoçu Aleksandr Hacıyevin də (İtaliyada yaşayan bu gənc finala vəsiqə ala bilmədi) ikinci dövrədə maraqlı, məxsusi ifasını xatırlatmaq istərdim.

Azərbaycan ifaçılıq sənətinin uğurları hamıya bəllidir. Bu məqalə çərçivəsində həmin uğurları şərh etmək imkan xaricindədir. Son böyük müvəffəqiyyət Medici.tv kimi klassik musiqi kanalı ilə bütün dünyaya yayımlanan dirijorların Yevgeni Svetlanov adına IV Beynəlxalq müsabiqəsində Fuad İbrahimovun laureat adını qazanmasıdır. Amma Çaykovski müsabiqəsində, başqa sanballı yarışlarda azərbaycanlı pianoçular, instrumentalistlər artıq neçə illərdir ki, görünmür. Şübhəsiz, ölkəmizdə istedadlı gənclər az deyil və onların sorağı ayrı-ayrı beynəlxalq tədbirlərdən gəlməkdədir. Məsələn, Elvin Xoca Qəniyevin uğurları bizi sevindirir: bu gözəl, mahir violinçalandan daha böyük zəfərlər gözləməyə haqqımız var. Mən istedadların lap erkən yaşlarından aşkarlanması, görkəmli mütəxəssislərin nəzarəti altına alınması, ölkəmizdən kənarda tanıtdırılması məqsədini güdən tanınmış pianoçu Səidə Tağızadənin miqyaslı layihəsinə önəm verir, həmin layihə çərçivəsində Baku Media Center və Təhsil Nazirliyinin təşkilati dəstəyi ilə reallaşan "Simurq" müsabiqəsinə xüsusi ümid bəsləyirəm.

Bundan əlavə, bir sıra ifaçılarımız, o cümlədən, dövlət proqramı üzrə nüfuzlu musiqi təhsil ocaqlarında təhsil alırlar. Çaykovski müsabiqəsinin əsas qəhrəmanlarından biri, nadir pedaqoji istedada malik, gənc yetirmələrinin ən güclü tərəflərini üzə çıxarmağa qadir Rəna Mustafabəyli-Şereşevskayanın sinfində bu gün Bülbül adına musiqi məktəbinin məzunu Vurğun Vəkilov məşğul olur. Ümidvarıq ki, istedadlı, zərif musiqi duyumlu bu gənc müvafiq hazırlıq və əlbəttə, inadkar məşğələlər hesabına yaxın gələcəkdə beynəlxalq müsabiqələrdə ölkəmizi təmsil edə biləcək. Bütün istedadlı gənclərimizə qarşılarına uca məqsəd qoyub həmin məqsədə doğru inamla addımlamağı, musiqiyə sonsuz sevgi və nəvazişlə yanaşmağı tövsiyə edərdim. Ancaq bu təqdirdə əsl yaradıcılıq uğurları mümkündür!

Zümrüd DADAŞZADƏ.

525-ci qəzet.- 2019.- 3 iyul. S. 12.