"Mürtəce" Azərbaycan
romantikləri - Timuçin Əfəndiyevin yazısı
Sosrealizm
ədəbiyyatşünaslığı uzun müddət Azərbaycan
romantizmini iki yerə - mütərəqqi və mürtəcelərə
bölərək ikinciləri burjuaziya ilə
bağlamış, adlarını çəkmiş, lakin
yaradıcılıqları haqqında geniş məlumat verməmişdir.
Bu romantiklərin içərisində Əbdülxalıq Cənnəti,
Ağadadaş Müniri, Əliabbas Müznib, İbrahim Tahir
Musayev, Əhməd Kamal, İsmayıl Səfa, Seyid Zərgər
kimi şairlərin yaradıcılığının ideya və
forma cəhətdən ədəbiyyata yenilik gətirmədikləri
iddia olunurdu. Lakin zaman keçdikcə bu şairlərin hər
biri öz fərdi üslubları, mövzu və
problematikaları baxımından ədəbiyyatımızın
faktlarından olduğu aydın oldu.
İsmayıl
Səfa
Azərbaycan
romantizminin XX əsrin əvvəllərinin görkəmli
nümayəndələrindən biri İsmayıl Səfa bu ədəbi
cərəyanı ən çətin vaxtda inkişaf etdirənlərdən
olub. Türk ədəbiyyatı tarixinin "Tənzimat" və
"Sərvəti-fünun" dönəmləri arasında
yazıb-yaradaraq Azərbaycan ədəbiyyatına müəyyən
təsir göstərib. Şairin
yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi
mühitinə "Füyuzat" dərgisi vasitəsilə
tanış edilib.
İsmayıl
Səfa atasının Məkkədə görəvdə
olduğu zaman 21 mart 1867-ci ildə burada dünyaya gəlib. Babası İsmayıl əfəndi
ticarətlə məşğul olurmuş. Atası Mehmet Behcət
əfəndi isə şeirlər yazıb. Ana tərəfdən Sultan Mehmet
Fatehin müəllimi Ağşəmsəddinə gedib
çıxır. Uşaqlıq illərini Məkkədə
keçirdiyindən həyatında dərin izlər
buraxıb. Bu izlər onun "Hatirayi-müqəddəsə"
şeirində də öz ifadəsini tapıb.
Ah ey
mehd-i akdesim Kabe!
Ey
güzergah-ıömr-i tıflanem
Yadı
ey lerze-bahş olan kalbe
Mekke
ey dilde mürtesim lanem
Develerle
kavafil-i hüccac
Bedevilerle
haymeler, çöller
Ki
serapa seraptır göller
Ki
bütün ab-ı rahmete muhtac
Mekke
hac vakti ayn-i mahşerdir
Her
tarafta sefidi-i ihram
Eylemişler
kefenleriyle kıyam
Hepsi
gufran ile mübeşşerdir.
Altı
yaşında anasını, on üç yaşında isə
atasını itirmiş, 1878-ci ildə qardaşları ilə
birgə Məkkədən İstanbula
köçmüşdür. Yetimlik və qardaşlarına
baxması onun gəncliyinin ağır keçməsinə səbəb
olmuşdur. 1886-cı ildə Darüşşəfəqi
bitirdikdən sonra məmurluq etməyə başlamış,
Evqaf Nəzarətində işləmişdir. Bir müddət
sonra ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. Bir
müəllim kimi tələbələrinin oxumasını,
elm öyrənməsini saxlamağa
çalışmış və bu istiqamətdə şeirlər
də yazmışdır. Bu şeirlərində şair
maarifçilik dünyagörüşünü poetik şəkildə
əks etdirirdi.
Yükselmek
içün kitab lazım!
Bir
kimsede olmayınca behre
Pek
fazla gelir vücudu dehre
Nev-i
beşerin bu ab ü tabı
Ancak
okumakladır kitabı
Biz
mekteb içindeyiz mahazır
Üstad
gelir, kitab hazır!
Vicdan
bizi sevk eder devama
Dahil
niçün olalım avama.
(İsmail Safa. Məniyyat. Blem
Matbaası, İ.1896, s131)
Bir
ziyalı kimi Osmanlıda baş verən hadisələrə
biganə qalmır, Übeydullah bəy, Hüseyn Sirət,
Tofik Fikrət, Abdullah Cövdət və başqaları ilə
yaxınlıq edir, toplantılarda çıxış edərək
haqq səsini ucaldırdı. "Ey haqq oyan!", "Sultan Həmidə"
və b. şeirləri ilə özünün poetik
etirazını bildirirdi. İ.Səfa bu üzdən
Əbdülhəmid hakimiyyətinin basqısına məruz
qalmışdır. Ədəbiyyatşünas İ.Hikmət
yazırdı: "Əbdülhəmid istibdadının
günahsız bir qurbanı da İsmayıl Səfadır. Kəndi
keyfi idarəsini yaşatmaq, kəndi qanlı səltənətini
sürmək üçün bir türlü cinnət və
cinayəti işlətməkdə kəndini haqlı sayan bu
müstəbid Sultan bir çox gənclərin və qiymətli
adamların başını yemişdi" (Hikmət İ.
İsmayıl Səfa və ədəbiyyata təsiri.
"Maarif və mədəniyyət", 1925, N2, s. 24).
Sağlığında bir neçə şeir kitabları və
tərcümələri çıxmışdır.
İ.Səfa
1901-ci ildə Sivasda vəfat etmişdir.
İ.Səfa
türk ədəbiyyatında bir keçiş dönəminin
şairi kimi köhnə-yeni mübahisələrində daim Rəcaizadə
Mahmud Əkrəmin tərəfini tutmuş, bunu əsərlərinin
mövzu və problematikasında da göstərməyə
çalışmışdır. Yeni şeir
anlayışını müdafiə edən şair "Sərvəti-fünun"çu
kimi tanınmış və yenilik mövqeyini
yazdığı nəzəri əsərlərilə də
təsdiq etmişdir.
İ.Səfa
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi
mühitinə böyük təsir göstərmişdir. Ölümündən
sonra onun şeirləri Azərbayacnda nəşr edilən
toplu və dərsliklərdə nəşr edilmişdir.
Bununla belə, düşünürük ki, onun Azərbaycanda
tanınmasında Ə.Hüseynzadənin böyük rolu
olmuşdur. Ə.Hüseynzadə onun şeirlərini Azərbaycanda
ilk dəfə olaraq redaktoru olduğu "Füyuzat" dərgisində
çap etdirmişdir. Bu zaman artıq şair həyatda yox
idi. Onun mübarizə yoldaşlarının eynilə
Ə.Hüseynzadənin də yaxın dostları olduğunu nəzərə
almış olsaq, o zaman Ə.Hüseynzadənin İ.Səfa
yaradıcılığına böyük önəm
verdiyini və romantik şeirlərinin dərgidə nəşr
edilməsini yəqin etmək olar. Onu da demək
lazımdır ki, İ.Səfanın şeirlərinin "Füyuzat"da dərc edilməsi
onların romantik yönlülüyündən, yeni obraz və
təsvir vasitələri ilə zəngin olmasından irəli
gəlirdi.
"Füyuzat"
dərgisi oxucularını şairin
yaradıcılığı ilə 1907-ci il 16 iyul tarixli
sayında tanış edir. Dərginin əməkdaşlarından
olan Əhməd Kamal şairə "Bir səfheyi-həyat,
yaxud İsmayıl Səfa" məqaləsini həsr edir və
şairin "Qəmərə xitab" şeirini təqdim
edir. Dərginin sonrakı sayında isə şairin
"Yüksək bir dağa" şeiri verilir.
Ə.Kamalın
məqaləsindən aydın olur ki, İ.Səfanı
yaxından tanımışdır. Onun imzası məşhur
olan zaman hələ Ə.Kamal gənc idi. Bir gün əlinə
həftəlik "Mirsad" qəzeti keçir və orada
İ.Səfanın baş mühərrir olduğunu oxuyur. Həmin
gün İ.Səfanın işlədiyi məktəbə
gedir və onunla tanış olur. Ə.Kamal onu "Sarı
saqqallı, mavi və iri gözlü, dolğun
baxışlı, sarı pənbə bənizli, zəif
vücudlu bir zat" olaraq təsvir edirdi. İ.Səfa burada
Ə.Kamala "Maarif" qəzetinin
çıxarılmasında ona kömək etməsini istəyir
və o, bununla razılaşır. Bundan sonra onun imzası bu qəzetdə
T.Fikrət, İ.Səfanın imzaları ilə yanaşı
yazılmağa başlayır. İ.Səfanın türk ədəbiyyatındakı
yeri ilə bağlı yazır: "Sonralar İsmayıl bəy
ayrılıyor. "Mirsad"ı nəşr ediyor.
"Mirsad"da bir "müsabiqeyi-ədəbiyyə"
açıyor. Bu "müsabiqeyi-ədəbiyyə" bir
çox şübbanı toplayor. Bu şübban əksəriyyətlə
Rəcaizadə Əkrəm bəyin şagirdləridir. Burada
bir-birini vəcahən və qiyabən tanıyan təlamizeyi-Əkrəm
sıra ilə "Məktəb", "Maarif" qəzetələrinə
nəqli-məclisi-təhrir edərək, nəhayət "Sərvəti-fünün"da
toplandılar. Və "yeni ədəbiyyati-cədidə"
denilən ədəbiyyatı tərvicə
başladılar" ("Füyuzat", 1907, N22, s. 4).
İ.Səfa
yaradıcılığının ilk mərhələsində
şeirlərini müəllimi Naci təsiriylə
yazmışdır. Bu şeirlər əsasən klassik
üslubda idi. Sonralar onun yazılarında yeni ədəbiyyatın
təsiri aydın görünməyə başlayır;
mövzularında bir dəyişiklik baş verir, bədii təsvir
və ifadə vasitələri dəyişir. Onun şeirlərində
xalq düşüncəsi və onun təsviri mühüm
yer tutur. Digər romantiklər kimi, onun da
yaradıcılığında vətən və millət məfhumları
funksionallıq qazanır. O, xalqı, milləti oyanmağa,
öz haqqını tələb etməyə
çağırır:
Giranxabi-qəflətdəsən
ey qövm, oyan,
Oyan,
bəlkə bir dövri-məkus olur.
Əzankən
bu səslər oyan, qorxaram,
Vətən
bir təningahi-naqus olur!
Bunu
ruhi-paki Məhəmməd belə,
Görür
ərşi-əladə məyus olur!..
("Füyuzat", 1907, ¹22, s.4)
İ.Səfanın
poeziyasında lirika və romantik ideyalar üstünlük təşkil
edir. Onun şeirlərində romantiklərə məxsus
hicran, qəm, kədər motivləri vardır.
"Hissiyyat" və "Münisiyyat" adlı şeir məcmulərində
toplanan şeirlər romantik bədii düşüncəni
yeni sonadək təmsil edə bilmişdir.
"Füyuzat"da dərc edilən "Qəmərə
xitab" şeirində zəif, xəstə ruhun poetik ifadəsi
müəyyən mənada M.Hadi şeirlərilə səsləşir:
Uçsaydım
ah şu füshətsərayi-əflakə!
Fələk
ataydı bəni mavərayi-əflakə.
Bəni
bu mənzərə etməzdi dövrdən məbhut,
Rəvanım
olmasa balacəhəndeyi-lahut.
Bulaydım
ah dirazeyi-ömrdən fürcə,
Nəsib
olaydı səfər öylə bürcdən bürcə!
Suallar
yenə ruhumdan eyləməkdə südur:
Nədir
fəzalər içində bu seyri-duvraduvr?
Səmayə
bax da düşün kainatı bir kərrə,
Nədir
bu səyi-təəbnapəziri-hər zərrə?
("Füyuzat", 1907, ¹22, s.6)
Şairin
"Füyuzat"da dərc edilən ikinci şeiri isə
"Yüksək bir dağa" adlanır. Şair bu
şeirində təbiətə üz tutur, ona müraciət
edir. Onun xitabı yükəsk bir dağadır. Belə ki, bu
dağ həmişə tufanların, fırtınaların
qarşısında sinə gərmişdir:
Ey cəbəli-şahiqi-afaqbin!
Alçalaraq
gah buludlar gəlir,
Gah dəniz
dalğaları yüksəlir,
Yaz-qış
edər xakinə vəzi-cəbin.
Sinə
quayəndeyi-afatsən,
Bərq
ilə həmdəsti-müsafətsən.
Səndəki
vəzi-cəbəruti-mühib,
Dahiyəli
fırtınalar dururdurur.
Bəlli
ki, ziri qədəmində durur:
Hürü
hərisi-fəvarən bir ləhib,
Qış
günüşeyxüxətin eylər zühur,
Sən
yenə laqeydi-müruri-dühur!
("Füyuzat", 1907, ¹23, s.8)
Ədəbiyyatşünas
Hüseyn Həşimli İ.Səfanın bu şeirlərinin
Azərbaycan romantik poeziyasına təsiri ilə bağlı
doğru qənaətlərə gələrək yazır:
"Müəyyən romantik xüsusiyyətlərə malik
olan həm "Qəmərə xitab", həm də
"Yüksək bir dağa" şeirlərinin
"Füyuzat"da nəşri sonrakı ədəbi
mühitə təsirsiz qalmamış, M.Hadi, A.Səhhət
kimi Azərbaycan romantiklərinin bəzi əsərlərində
oxşar təsvir və təqdim üzə
çıxmışdır" (Həşimli H. Azərbaycan
ədəbi mühiti və türk dünyası. Bakı,
"Mütərcim", 2009, s. 88).
İ.Səfanın
romantik şeirlərinin çoxunda yoxsul və çarəsiz
insanlar təsvir olunur, onların obrazı yaradılır. Bu
şeirlərdə insanlara mərhəmət duyğusu ifadə
olunur. Şair lirik qəhrəmanını təsvir etməklə
qalmır, onun halına, taleyinə acıyır, insanları
biganə qalmamağa səsləyir. "Öksüz Əhməd",
"Səfaləti-Baridə", "Çirkin qız"
və s. şeirlərində də belədir. Onların
çəkdikləri acılar, yaşadıqları talelər
iradələrindən kənardadır. Bununla şair
onları bu duruma salan fərdləri günahlandırır, cəmiyyət
içində bu cür insanların vicdanla
qarşılanmalarına diqqət çəkir. Bu şeirlərdə
türk cəmiyyətindəki sinif fərqinin törətdiyi
duyğusuzluq, insanların ağır duruma düşməsi
və s. məsələlərə geniş yer verilir.
Yoxsulluq-kasıblılıq formulu romantik poeziyada hissi
duyğuların təsvirində poetik obrazlılığa
yeni meydan verir. "Çirkin qız" şeirində
çirkin və axsaq qızın hekayəti verilir. Fərihanın
bu durumunun vərəm xəstəliyinə də düçar
olması onun taleyini oxucu önündə daha da
acınacaqlı edir. Şair bu taleni Fəriha, anası,
atası və həkim arasıdakı dialoqda ifadə edir. Fərihanı
əhatə edən adamların ona münasibəti,
baxışı, eləcə də Fərihanın bu insanlara
münasibətindəki hissiyyatların təsvirində
romantik əhvali-ruhiyyə aparıcı olur:
Çirkindi,
inanmazdı "Gözəlsən", - desələr də,
Ayinə
bu çirkinliyə eylərdi şəhadət.
Anlardı
ki, bədbəxt idi aqranı içində,
Solğun
dodağından mütehaşi idi handə.
Mahrumi
tənasüb, sakat azayi-vücudu,
Gəlməz
görücü, gəlsə dəçıxmaz Fəriha.
Biçarə
qızın sərvəti- samanı da yoxdu,
Həp
ailənin mücibi-əndişəsi oldu.
Bir
validə qəlbində nə süzişli ceriha...
("Sərvəti-fünun",
sayı 432, s.243)
Şair
Fərihanın qüsurlarını oxucuya olduğu kimi, təsirli
dillə çatdırmaqla oxucunun qəlbində mərhəmət
hissi oyadır. O, çirkindir, həyatda özünə yer
tapa bilmir. Onun bu halı bir ailəyə sarsıntı gətirmişdir.
Şair gənc qızın yaşadığı daxili
sarsıntını poetik təsvirlə ona mərhəmət
hissi aşılayır. Üstəlik, şair zövq və səfa
içində yaşayan və qızlarına zəngin toy edən
bir ailəni də təsvir etməklə bədii müqayisəyə
yol verir və şeirdəki mərhəmətlilik hissini bir qədər
də artırmış olur.
İ.Səfa
"Osmanlılıq ruhu" şeiri ilə milli duyğulara
və mövzulara önəm verdiyini göstərmişdir.
1897-ci ildə Türk-yunan savaşlarına şeirlər həsr
etməsi də bu milli duyğulardan irəli gəlirdi. İ.Səfanın
həm Türkiyə, həm də Azərbaycan ədəbiyyatına
müəyyən təsiri olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatına
ən böyük təsiri romantik poeziyaya olmuşdur. Türk
ədəbiyyatına təsiri isə daha çox subyektiv
duyğuların poeziyaya gətirilməsi ilə olmuşdur.
İ.Hikmət İ.Səfa
yaradıcılığının Türkiyə ədəbiyyatına
təsiri haqqında belə bir doğru qənaətə gəlir:
"Səfanın ədəbiyyata çox təsiri
olmuşdur. Naci və Əkrəm ədəbiyyatı
arasında "bir həd və sal" "traitdunion" olan
Səfa Fikrəti tutmaq, istedad və qabiliyyətini anlayaraq
inkişafına hizmət etmək surətilə böyük
bir dirayət göstərmiş, sonra da yeni ədəbiyyatın
inkişafına da çox
çalışmışdır" (Hikmət İ. İsmayıl
Səfa və ədəbiyyata təsiri. "Maarif və mədəniyyət",
1925, N2, s. 26).
İ.Səfa
yaradıcılığı Azərbaycan romantik
poeziyasının zənglinləşməsində önəmli
yerlərdən birini tutur.
Timuçin ƏFƏNDİYEV.
525-ci qəzet.- 2019.- 3 iyul. S. 14.