Azar “Hazard” deyil!..

İki dəfə “Əməkdar mədəniyyət işçisi”

Göz gördüyünü çağırar. Məndə belə yalançı təsəvvür yaranıb ki, dövlət səviyyəsində hər hansı bir məsələ barədə düzgün qərar qəbul edildikdən sonra icraçılar həmin qərarı yerinə yetirmək əvəzinə tələb edilənin əksinə hərəkət edirlər.

Götürək elə Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarını.

Mən orta məktəbi düz 52 il əvvəl bitirmişəm. O vaxtdan bildiyim, öyrəndiyim budur ki:

a) rus dilində tərkibində ц olan ümumi isimlər s ilə, xüsusi isimlərdə sözün əvvəlində s, sözün ortasında və axırında ts yazılır;

b) rus dilində tərkibində щ olan alınma sözlərin əvvəlində və axırında bir ş, ortasında isə iki ş (şş) yazılır.

Bəs bu gün reallıqda vəziyyət necədir? Bu suala uzun-uzadı şərhlərlə cavab vermək olar, biz isə konkret cavab veririk: vəziyyət çox bərbad, hətta ağlamalıdır. O mənada ağlamalıdır ki, “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” qanunun tətbiqi barədə prezident fərmanına uyğun olaraq Nazirlər Kabinetinin 16 aprel 2019-cu ildə qəbul etdiyi 174 nömrəli qərara demək olar ki, başdan-başa ƏMƏL OLUNMUR!!! Həm də təkcə ayrı-ayrı şəxslər deyil, hətta dövlətin özünün idarə və müəssisələri, rəsmi təbliğat vasitələri, KİV-ləri.

Misalmı istəyirsiniz? Heç uzağa getməyib ikicə misalla kifayətlənirəm: bir neçə gün qabaq ölkə prezidenti İlham Əliyev ATƏT Parlament Assambleyasının prezidenti Georgi Seretelini qəbul etmişdi və AZƏRTAC bu barədə məlumat yaymışdı. İki qəzetdə bu məlumat gözümə dəydi: “Azərbaycan” qəzetində Sereteli, “Xalq qəzeti”ndə Tsereteli. İlkin mənbə ilə maraqlandım; məlum oldu ki, AZƏRTAC bu şəxsi Tsereteli kimi təqdim edib, rəsmi dövlət qəzeti isə haqlı olaraq bu soyadı Sereteli kimi dərc eləyib.

İkinci misal: təxminən bir ay qabaq prezident fərmanı ilə ünlü fırça ustası Zurab Sereteli ordenlə təltif olunmuşdu, məşhur Mərkəzdə isə TSeretelinin (?) əsərlərindən ibarət sərgi tamaşaçılara təqdim edilirdi…

May ayında Polşa prezidenti ölkəmizə rəsmi səfərə gəlmişdi. Bu şəxsin adı polyak dilində “Andzhey” kimi yazılır; rus dilinə çevriləndə isə bu olur “Andjey”. Nazirlər Kabinetinin təsdiqlədiyi “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları”nda bu barədə nəsə bir tənzimləyici müddəaya rast gəlmədim. Ancaq praktikada 60 ildir ki, rus dilindəki “dj” hərfbirləşməsinin Azərbaycan dilində “c” kimi yazıldığını (və yazılmalı olduğunu) bilirəm. Nümunə kimi “şanlı Bakı komissarı” Alyoşa Caparidzeni və ya şou ulduzu – Azərbaycanın əməkdar artisti Manana Caparidzeni göstərə bilərəm. Onların hər ikisinin soyadı rus dilində Djaparidze kimi yazılır, azərbaycancaya çevirəndə “Dj” dönüb olur “C”. Belə olduğu halda bəs Polşa prezidenti niyə AnDJey Duda kimi təqdim olunur?

Mənim prinsipsiz prinsipimdir: kimsə ad-soyadımı özü istəyən şəkildə təqdim edirsə (yazırsa, ifadə edirsə), heç bir etirazım yoxdur – azad ölkənin azad, müstəqil vətəndaşı nəyi, necə eləməli olduğunu özü bilər (hətta qayda-qanuna tabe olmadan), ancaq zəhmət çəkib niyəsini izah eləməlidir, qoy heç kim ömrünü müəmmalar məngənəsində çürütməsin. O cümlədən Duda ilə bağlı məsələdə də.

Son günlərin daha bir populyar soyadı – “Hazard” barədə.

Mən dilçi deyiləm, o cümlədən xarici dillərdən də heç birini nə orta məktəbdə, nə də ali məktəbdə düz-əməlli keçməmişəm; bu və ya digər dildən bildiklərim də ordan-burdan oxuduqlarımdır. O cümlədən bildiyim budur ki, fransız dilində xüsusi isimlərin əvvəlində “H” oxunmur, ismin sonunda isə hər hansı hərf – konkret halda “D” – tələffüz olunmur. Bu qaydanı elə fransızca – François Gérard Georges Nicolas Hollande, qısaca, Fransua Oland Fransanın prezidenti seçildikdən sonra onun soyadının necə yazılmalı olduğu barədə çox hörmətli alim və yazar Cavanşir Yusiflinin izahını oxuyanda bilmişəm. Amma elə o vaxtdan da tək Olandın özünün yox, oxşar soyadlı onlarca fransızın Azərbaycan dilində səhv təqdim edilməsinin şahidi oluram.

Maraqlıdır ki, həm də yanlış yazılan təkcə Polşa prezidentinin soyadı deyil. Özbəkistanın keçmiş prezidenti – özbəkcə Ислом Абдуғаниевич Каримов idi, yəni bizim dilə çevirəndə İslam Əbdüqəni oğlu Kərimov. Bəs niyə İtaliya prezidenti Corco Mattarellanın, təzəlikcə Qazaxıstan prezidenti seçilmiş Qasımcomərd Tokayevin, lap elə Özbəkistan baş nazirinin müavini Əziz Əbdülhəkimovun da ad-soyadı moltanı dəbiylə yazılır? İtalyan dilində iki sait yanaşı düşəndə digər dillərdə birinci sait (“i”) oxunmur. Qasımcomərdə gəldikdə isə… Neçə illər öncə Terminologiya Komitəsi KİV-lərlə razılaşdırmaqla təsdiqləmişdi ki, iki sözdən ibarət xüsusi isimlərdə sözlər bitişik yazılır, yəni Qasım-Comərddə ikinci söz birinciyə bitişik yazılmalıdır; həm də niyə axı “Kasım-Jomərt”? “Aziz Abdulxakimov”? Bu sözlər ki, türk mənşəlidir və onlar xüsusi qayda olmadığına görə Azərbaycan dilində bizim dilin qayda-qanuna əsasən yazılmalıdır. Üstəlik də “xüsusi qayda” deyiləndə onu nəzərdə tuturam ki, məsələn, Türkiyədə bütün xarici xüsusi isimlər orijinalda olduğu kimi yazılır, deyiliş isə doğru-yanlış şəkildə olur. Bizdə belə bir qayda mövcud olmadığına (qəbul edilmədiyinə) görə xarici ad-soyadları dəqiq tələffüz elədiyimiz şəkildə yazmalı və ifadə etməliyik…

Yenə “Hazard”a qayıdıram. Bu adam Belçika vətəndaşıdır, amma fransızdır. Ona görə də soyadı fransızca yazılır və başqa dillərdə, o cümlədən Azərbaycan dilində də fransız dilinin qaydalarına görə səsləndirilir. Beləliklə, “Hazard” bizim dildə “Azar”dır; onlarca, yüzlərlə KİV-lərimizdən bir neçəsini çıxmaq şərti ilə qalanlarında “Hazard” yazılması, “Hazard” deyə səsləndirilməsi TAMAMİLƏ YANLIŞDIR.

Latın əlifbasında “X” hərf deyil, “ks” hərfbirləşməsidir. Ona görə də bu hərf müxtəlif dillərdə müxtəlif cür ifadə olunur. O cümlədən ispan dilində (əsasən də xüsusi isimlərdə) bu hərf “G” ilə əvəzlənir. İndi siz fikir verin: ispan dilində nə qədər adda-soyadda “G” varsa, bizdə “H” kimi yazılır və tələffüz olunur. De Heya, Hordi və s. Həm də maraqlısı budur ki, belə deyənlər və yazanlar özlərinə bu cür haqq qazandırırlar ki, guya onlar bunu dilimizin rus sözləri ilə korlanmasının qarşısını almaq üçün edirlər. Belə deyə-deyə onlar Praha-nı “Praqa”, Reynhold-u “Reynqold”, Dübey-i “Dubay”, hokkey-i “xokkey” kimi yazır və tələffüz edirlər. Mən hələ “ödəniş”in “qarşılamaq”la əvəzlənməsini demirəm.

Onlarla, yüzlərlə belə misal göstərmək olar ki, nə dövlət orqanları, nə də özəl qurumlar doğru-düzgün yazır, ifadə edirlər. Boynuma alıram: 70-80-ci illərdə mən də belə eləmişəm; amma sovet dövrünün tabeçiliyi hara, indiki müstəqillik dövrünün sərbəstliyi hara?!

Dilimizin saflığının qorunması barədə prezident fərmanlarının yerinə yetirilməsinə cavabdeh olanlar bəs hara baxırlar? Nə vaxtacan belə olacaq?

Bizdən demək və yazmaqdır…

Şakir Yaqubov

525-ci qəzet.- 2019.- 6 iyulş S. 13.