Tənhalıq
dövrünün adamları
Çoxdandı bu qədər adamla
bir yerdə görüşməmişdim. Sonuncu belə görüş Bakıda, “Akademkitab”
mağazasında “Çamayra. Kuba dəftəri”
kitabımın təqdimatında olmuşdu.
İndi İsveçin dörd bir
yanından dostlar gəlib. Neçə
yüz kilometr yol qət etmisiniz. Çox sağ
olun!
İsveçcə “Hyresgäster”, yəni
“Kirayənişinlər” adıyla nəşr olunan
“Çöl Qala” barədə adətən iki cür
adamın sualı olur – onu oxuyanın, bir də oxumayanın. Oxuyanların suallarına
görüşümüzün müzakirə, sual-cavab
bölümündə toxunacam. İndi,
icazənizlə, oxumayanların sualından danışım.
Oxumayanlar məndən soruşurlar,
bu kitab nədən bəhs edir? Deyirəm, bu
günün insanından!
Bu gün hansı zamandı və
kimdi bu günün insanı?
“İnfozibillik” əsrinin insanları
21-ci əsrin insanı min il,
5 min il demirəm, heç 100 il əvvəlin də adamı
deyil. Zahirən dəyişməmişik. Amma şüur, bilik, səhhət, emosiya baxımdan
fərqliyik. Başqa müqayisələr
aparmayaq, elə orta yaş həddini götürək.
100 il qabaq orta yaş həddi
45 idi, bu gün 70 olub. Alimlər proqnozlaşdırırlar ki,
bu əsrin sonuna orta yaş həddi 150 il
olacaq. Hələ bir ehtimala görə, gələn
əsrin axırınadək insan ölümsüzlüyə
çarə tapacaq. İsgəndər
Zülqərneynin xəyal etdiyi dirilik suyunu deyirəm. Köhnələn genləri, sıradan
çıxan daxili orqanları əvəz etməklə buna
nail olacaqlar. İnsan ölməyəcək!
İnsanların ölmədiyi bir
dünya, bir zaman təsəvvür edin!
O zamanı qoyaq qalsın gələcəkdə,
bəs bu günün insanı hansı duyğularla
yaşayır?
Duyğuları beyinə çatan
informasiyalar idarə edir, bilirsiniz. Beynin
qəbul etdiyi acı xəbərdən kədərlənir,
şad xəbərdən sevinirik. 21-ci əsrin
insanı bəşər tarixi boyu heç vaxt indiki qədər
informasiya selinə tuş gəlməyib. Özü
də bir-birindən kəskin fərqlənən
informasıyalar. Mən buna “infozibillik” deyərdim.
İnsan hər yanı zibilləyib,
kirlədib. Dikəlib iki ayağı
üstə yeriməyə başlayandan dünyanı
dağıtmaqla məşğuldu. Biz təbiəti
qoruyacaq heç nə etməmişik, əksinə, onu zibilləmişik.
Tək torpaq deyil, okean da, səma da,
kosmos da zibillidi. Okeanın dibində
milyonlarla ton tullantı var. Baltik dənizi dünyanın ən
kirli dənizlərindəndi. İki
dünya müharibəsindən qalan nə qədər zərərli
maddə, zir-zibil yığılıb. İsveçdə
Baltikdən tutulan balıqları yemirlər.
Təyyarələr hər gün səmaya
tonlarla zəhərli qaz buraxır.
Kosmos kosmik aparatlar qəbiristanlığına
çevrilib
İnsan tək təbiəti kor
günə qoymayıb, o öz beynini də informasiya
xıltıyla doldurub. Beynimiz bu qədər
informasiyanı “həzm” edə bilmir. Nəticədə
yorulur, zədələnir, pozulur və insan depressiv hala
düşür.
Bu gün dünyada ən
yayğın xəstəlik depressiyadı. O, infeksion
xəstəliklərdən də sürətlə
yayılır, epidemiya halını alıb. Yoluxucu
xəstəlikləri karantinlə, vaksinlə önləyirlər.
Bəs depressiyanın necə, vaksini varmı?
Depressiyanın əsas qaynağı
“infozibillər”di. İnformasiya hər
yandan üstümüzə yağır. Biz
onu artıq cibimizdə daşıyırıq – smartfon şəklində.
Depressiyaya sadəcə özünəqapanma
kimi baxmayın. Özünəqapanma
həm də mənfi enerji mənbəyidi. Depressiya aqressiya doğurur. Bu
gün insan toplumuna aqressiv ovqat hakimdi. Aqressiyanın
meydan suladığı ortamda insan sağqalma çabası
verir, fərqli mühit axtarır. “Çöl Qala”nın qəhrəmanı deyən kimi: “…elə
bir imkan ola, özünü də qoyub gedəsən, palto kimi
çıxarıb asılqanın qarmağına keçirib
gedəsən”. İnsan belə ortamda – belə
dünyada yox, özü yaratdığı, “allahı da, bəndəsi
də özü olan dünya” qurmaq istəyir.
“Biz özgənin yaratdığı
dünyada yaşayırıq. Fərq etməz
o dünya necə yaranıb, Allahın “Ol” əmrindən, ya
elmin dediyi Böyük Partlayışdan! Bizə
öz dünyamız lazımdır. Hər
kəs özünü kirayənişin sandığı
özgə dünyadan yeni dünyaya, özünün
yaratdığı, sahibi olduğu dünyaya can atır.
Öz dünyasını yarada bilən
insanlığın sirrini açmış kimidir. Sən bunu yarada bildin. Biz bunu
birlikdə yaratdıq”.
“Çöl Qala” öz
dünyasını yaradanların hekayətidi!
Təklərin dünyası
Bəşər fərdiləşməyə
doğru gedir. Nədi fərdiləşmə?
Əvvəllər yaylağa elliklə
gedərdilər, 3-5 ailə birlikdə. Məsələn, nənəmgil Qarabağda
Kolatağ Turşsuyuna neçə ailə birgə gedərdi,
alaçıqlarımızı yan-yana qurardıq.
İndi istirahətə, gəzməyə
iki ailənin getməsi nadir hala çevrilib. Bu gün hətta ailənin bütün üzvləri
bir yerdə səfərə çıxmır; hərənin
öz marağı, öz dünyası var.
Toya qohum-əqrəbanın,
ağsaqqal-ağbirçəyin məşvərətiylə
başlanardı. Xatırlayıram,
toylarımızda, yaslarımızda mağarın
qurulmasından ev sahibinin xəbəri olmazdı,
qonum-qonşu edərdi. İndi qohumlar, dostlar
evlilik xəbərini toya dəvət ediləndə bilir, bəzən
gənclər heç evlənmə qərarını ailəylə
məsləhətləşmədən verirlər.
Dara düşənin el-oba
yığışaraq dadına çatardı. İndi düşdüyün quyudan təkbaşına
çıxmağı öyrənməlisən.
İnsan beləcə fərdiləşib,
individiuma çevrilib.
İndividualizm həm də tənhalıq
deməkdi. 21-ci əsrin adamı tənhadı!
“Çöl Qala”nın qəhrəmanı
deyir: “Tənhalıqda səsi itirmək qorxusu var.
Öz-özünlə danış, lazım gəlsə,
ağaclarla danış”.
Bu günün insanına gərək olan
şey ünsiyyətdi! Hava, su, qida qədər
önəm alıb o. Depressiyanın vaksini ünsüyyətdi.
Sevgi ovqatında bir ünsiyyət. Bir-birimizin içindəki nifrəti, aqressiyanı
sevgiylə, xoş bir ünsüyyətlə təmizləyə
bilərik. Beləcə içimizi də
arındırar, duruldar, təmizləyərik.
Aqressiyadan qurtulmasa insanlıq məhvə
məhkumdu. Əlində bu qədər
atom silahı, içində bu qədər aqressiya ilə
insan dünyanın təhlükə mənbəyidi.
Bayaq ölümsüzlükdən
danışdım. Bəli, elm genləri dəyişdirməklə
uzunömürlüyə, lap ölümsüzlüyə də
nail olacaq. Bəs xoşbəxtliyin necə,
düsturunu tapa biləcəkmi? Xoşbəxt
olmayan insan, əbədi demirəm, heç yüz illər
boyu yaşamaq istəyərmi?
“Çöl Qala” sevgi ovqatlı
ünsiyyətə ehtiyacı olan tənha adamların hekayətidi.
“Oxumayan” “oxumuşun” quludu!
Bu cür görüşlər
yazı-pozu adamı üçün başqa tədbirlərdən
fərqlənir. Belə görüşə adətən
təsadüfi adam gəlmir. Yazarla görüşə gəlibsə, demək,
o, ədəbiyyat adamıdı, ədəbiyyatsevərdi,
sözə həssasdı. Yazar
üçün belə insanlarla təmas xüsusi, əlahiddə
görüşdü. Müəllifə
oxucusu başqa bütün adamlardan bir köynək
yaxındı. Yazı-pozu adamına ən
doğma olan doğma bildikləri deyil, yazılarını,
kitablarını oxuyub, onu anlayan, duyan və bunu ona deyəndi.
Tanımadığın yad bir adam sənə
kitabında oxuduqlarından danışırsa sənin
üçün doğma birinə çevrilir.
İndi bildiniz sizinlə
görüşdən niyə belə xoşbəxt
duyğular yaşayıram?
Bu kitabı oxuyan varmı aranızda? Kim oxuyub?
Dediklərim həm də sizə
aiddi. Bir qədər sonra
kitabı müzakirə edəcəyik, ona görə indi bu
kitabdan yox, ümumiyyətlə, kitab oxumaqdan danışmaq
istəyirəm.
Bir dəfə xeyli vaxtdı kitab
oxumadığını gördüyüm oğlumdan bunun səbəbini
soruşanda dərsdən başı
açılmadığını, vaxtının
olmadığını dedi. Elə həmin
günlərdə Barak Obamanın maraqlı bir müsahibəsinə
rast gəlmişdim. O, müsahibəsində hər
gün bədii əsər oxuduğunu deyirdi. Dedim, az qala dünyanın yarısına
hökmü keçən bir ölkənin
başçısı kitab oxumağa macal tapır, sənin
vaxtın olmurmu?
Bizim bir missiyamız da oxumaq və
uşaqları oxutmaqdı. Gələcək
“oxumuşlar”ındı. Mirzə Cəlilin
“Axund ilə keşişin vəzi” hekayəsində kitab oxuyan
erməni uşağıyla pişiyin quyruğuna ip
bağlayıb sürüyən müsəlman
uşağı, məclisdəkilərə vətəni sevməkdən
danışan keşişlə, xurafat söhbətləri eləyən
molla müqayisə edilir. Ustad bu hekayəni
1906-cı ildə yazıb. 113 il sonra
bənzər müqayisəni etmək ağır olmazmıi?
Oxumayanın haqqını da
tapdalayarlar, azadlığını da, hələ desən
torpağını da əlindən alarlar.
“Oxumayan”lar
“oxumuş”ların quludu! Bizə yalan deyiblər,
quldarlıq dövrü keçib, keçmişdə
qalıb deyə.
Cəhalət azadlığın qənimidi.
Azadlığın olmadığı cəmiyyətdə ədalət
də olmaz! Ədalətli cəmiyyəti isə
yalnız “oxumuş” insanlar qura bilər.
“Çöl Qala” ədalətli
dünya axtaranların hekayətidi.
Qürbətdə vətən
Vətəndən kənarda biz ikiqat
artıq oxumalı və oxutmalıyıq. İsveç oxuyub inkişaf etmək
üçün hər cür şəraiti olan ölkədi.
Bundan yararlanmamaq ən böyük günah olar.
Mənim balam məndən savadlı,
bacarıqlı, pullu, vətənpərvər, insansevər
olmasa, demək, mən missiyamı yerinə yetirməmişəm.
Onun balası da ondan artıq olmasa, həmçinin.
Qürbətdə yaşayan hər
birimiz özümüzü yeriyən Azərbaycan
sanmalıyıq. Biz burda ikinci vətən
qururuq – qürbətdə vətən. Qəribə
səslənir. Bizə qürbətdi, amma
burada qalası olsalar nəvə-nəticələrə ikinci
vətən olacaq. Biz vətən sevgisini
içimizdə yaşadaraq ötürməsək
uşaqlarımız, xələflərimiz unudacaq. Yurd sevgisi müqəddəs bir əmanət kimi
ötürülməlidi nəsildən nəslə.
100 il əvvəl
ölkədən getməyə məcbur olanlar
ayaqqabılarının dabanına vətəndən gətirilən
torpaq qoyarmışlar. “Dabanımı vətən
torpağına basıram” deyərmişlər.
Yurd nostaljisi bütün həsrətlərin
ən ağrılısıdı. Ötən il elə bu şəhərdə – Stokholmda
Cümhuriyyətimizin 100 illiyini qeyd edirdik. Rəsulzadənin
nəvəsi Rəis bəy bu mövzuda çox təsirli bir
çıxış elədi. O, danışdı ki,
sürgün olunduqları Qazaxıstandan uzun illər kənara
çıxa bilməyiblər. Vətənə
qayıtmaq onlara qadağan idi. İlk
fürsətdə atası Özbəkistana keçib. Girəvələyib qatarla Türkmənistanın Xəzər
sahilinəcən gedib. Tək məqsədi
Xəzəri görmək imiş. Deyir, Krasnavodskda atam dənizi
görəndə yüyürüb özünü elə
paltarlı atıb Xəzərə. Göz yazı içində
qışqırırmış: “Xəzərin o üzü mənim
vətənimdi”.
Təsəvvür edin, bizim qürbətdə
ölüb qalan cümhuriyyətçi babalarımız nələr
yaşayıb. İnternet, skayp,
“Feysbuk” əsrində qürbətçilik mahiyyətini dəyişib.
Qərib həssas olur. O, vətən
duyğusunu ana bətnində balasını duyan kimi duyur. Bəzən
onu siniri oyaq dişin ağrısı kimi hiss edəcəksən.
Nə cür istəyirsən elə də duy, təki
bu duyğunu itirmə.
“Çöl Qala”nın
qəhrəmanı Rəssam Şuşalıdı. O,
özünə Bakıda da yer tapmır, dünyanı
dolaşır, ölkələr gəzir, amma heç biri yurd
yanğısını soyutmur.
Şərqin sufi fəlsəfəsində
sevgi insana, eşq Tanrıyadı. Bu əsərdə
isə eşq onun qəhrəmanlarının
yaratdığı dünyadı. Rəssam
özü yaratdığı dünyaya Şuşanın məhəllələrindən
birinin adını qoyur – Çöl Qala. O qalaya
özündən, bir də Qadından başqa heç kim girə bilməz – onun qıfılı,
parolu var.
“Çöl Qala” içində vətən
sevgisini ilahi eşq kimi yaşadanların hekayətidi!
Bilmirəm “Kitab nədən bəhs
edir” sualına cavab verə bildimmi?
4 may 2019
Sollentuna
kitabxanası, Stokholm
Vahid Qazi.
525-ci qəzet.- 2019.-
6 iyul. S. 19.