Elmə həsr olunmuş ömür

Professor Şəfəq Əlibəylinin daha bir yubiley yaşi tamam olur

KİVDF Layihəsi

"Mənə elə gəlir ki, xoşbəxt insanlardanam. Çünki elə bir ailədə doğulmuşam ki, orada bizə insanlara məhəbbəti, sadəliyi öyrədiblər, etinasızlıqdan uzaq olmağı aşılayıblar".

Bu sözlərin müəllifi müsahibim, tanınmış şərqşünas, professor Şəfəq Əlibəylidir. Şəfəq Əlibəyli 1949-cu ildə Bakı şəhərində görkəmli şair, radio və televiziya xadimi, müəllim, jurnalist Ənvər Əlibəylinin ailəsində göz açıb. 190 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra o, Bakı Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində fars dili üzrə təhsil alır. Tələbəlik illərində də dərin zəkası, bacarığı ilə seçilən Şəfəq xanım, həmçinin, Lenin təqaüdünə layiq görülür, 1971-ci ildə universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirir. 1971-1973-cü illərdə isə tale bu gənc mütəxəssisi Əfqanıstanın Kabil şəhəri ilə bağlayır və o, buradakı Kabil Politexnik İnstitutunda tərcüməçi kimi işə başlayır. Bir neçə ildən sonra artıq yüksək ixtisaslı, təcrübəli bir dilçi kimi ölkəsinə qayıdan Şəfəq xanım uzun müddət AMEA akademik Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun İran filologiyası şöbəsində elmi araşdırmalarını davam etdirir və filologiya elmləri doktoru, professor dərəcələrinə layiq görülür.

2004-cü ildən bu günə qədər professor Şəfəq Əlibəyli Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin "Komparativistika və bədii tərcümələr" şöbəsinə uğurla rəhbərlik edir.

Alim yeniyetməlik illərini yada salarkən deyir: "İndi başa düşürəm ki, şair Ənvər Əlibəylinin ailəsində doğulmaq böyük bir xoşbəxtlikdir. Hüquqşünas olan anam çox gözəl xanım idi. Atamın sözlərinə Rauf Hacıyevin bəstələdiyi "Sevgilim" mahnısı da anama həsr edilib. Mənim elmə üz tutmağımda bilavasitə atamın təsiri olub. Əvvəllər mən 173 nömrəli məktəbdə oxuyurdum. Üçüncü sinifdə oxuduğum zaman atam məni 190 nömrəli məktəbə keçirtdi. Səbəbini soruşanda isə mənə dedi ki, sənə sonralar anladaram. Mən bunu yadımda saxlamışdım. Beşinci sinifdə oxuyanda bizə fars dili tədris etməyə başladılar. Atam bir gün dedi ki, qızım, gəl mən sənə o vaxt verdiyin sualın cavabını söyləyim. Bizim Xaqani, Nizami, Məhsəti kimi bir çox klassiklərimiz var. Onlar öz əsərlərini fars dilində yazıblar. Səbəbini soruşanda o, mənə başa saldı ki, əvvəllər müsəlman Şərqinin poeziya dili, nəzm dili, şeir dili fars dili olub. Onun arzusu idi ki, mən klassiklərimizin fars dilli əsərlərinin dili və üslubu ilə məşğul olum. Beləcə, atam məni istiqamətləndirdi və universitetin şərqşünaslıq fakültəsinə daxil oldum".

AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü Möhsün Nağısoylu Şəfəq Əlibəylinin fəaliyyətini qısaca olaraq belə xarakterizə edir: "Şəfəq xanım Əlibəyli bizim şərqşünaslıqda, filologiyada özünəməxsus bir cığır açdı klassiklərimizin farsca olan "Divan"larının dil və üslubunun tədqiqinə başladı".

Ş.Əlibəyli deyir ki, mənim dissertantlarım da Möhsün müəllimin qeyd etdiyi cığırla gedirlər: "Məsələn, Zəncan Universitetindən Müştəba Şüai mənim dissertantım olub. Elmi işini uğurla müdafiə edərək, Zəncan Universitetində dərs deyir. O, Şəhriyarın farsca "Divan"ının leksikasını tədqiq etdi. Doğrudan da, Şəhriyarın farsca "Divan"ını araşdırdıqca, onun türklüyünü daha aydın görürsən. Hazırda dörd dissertantım klassiklərin farsdilli "Divan"larının dil və üslubunu tədqiq edir. Tədqiqatlarımın bir hissəsi də mənzum lüğətlərlə bağlıdır. XIX əsrin əvvəllərində yaşamış azərbaycanlı alim Əli ibn Hacı Mustafa Badkubinin "Təcridü-l-lüğət" adlı farsca-azərbaycanca olan mənzum lüğətini çapa hazırlayıram".

Şəfəq Əlibəyli elmi fəaliyyətlə yanaşı, pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub. 1992-2007-ci illərdə Bakı İslam Universitetində fars dili və ədəbiyyatı müəllimi işləyib. O, həm də Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin II və III kurs tələbələri üçün olan dərsliyin ixtisas redaktoru olub.

Şəfəq Əlibəyli 2004-cü ildən çalışdığı Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyindəki fəaliyyətinə toxunaraq deyir: "Muzeyin arxivində tədqiqatlar aparmaq üçün nə qədər qiymətli materiallar var. Mənim rəhbərlik etdiyim şöbə "Komparativistika və bədii tərcümələr" şöbəsi adlanır. Adından da bəlli olduğu kimi, komparativistika dedikdə müqayisəli tədqiqat metodu nəzərdə tutulur. Şöbəmiz Azərbaycan - türk, fars, ərəb, Avropa dilləri və ədəbiyyatı ilə bağlı müqayisəli tədqiqatlar aparır. Şöbəmizin əməkdaşlarının məqalələri xarici mətbuatda da dərc olunur. Bundan başqa, əməkdaşlarımız bədii tərcümə ilə də məşğul olurlar. Həmin tərcümələr muzeyimizin nəşri olan "Şərq" toplusunda dərc olunur.

Şöbənin elmi istiqaməti "Nizami Gəncəvi dünya dillərində"dir. Şöbə bu mövzuya aid izahlı ensiklopedik tərcümə antologiyası hazırlayır. Bu antalogiya 3 cilddə olacaq. Antologiyada Nizami Gəncəvi haqqında dünya dillərində dərc olunan bütün elmi məqalələrin, kitabların adı çəkilməklə yanaşı, eyni zamanda, həmin əsərlərin qısa xülasəsi də təqdim ediləcək.

Söhbət əsnasında Şəfəq xanım 2019-cu ilin "Nəsimi ili" elan olunması haqqındakı Sərəncamın da əhəmiyyətini xüsusi vurğuladı. Alim onu da qeyd etdi ki, dahi mütəfəkkirin zəngin irsinin dünya ictimaiyyətinə tanıdılması yolunda bu, çox mühüm bir addımdır. Professor qeyd olunan məsələ ilə bağlı fikirlərini belə ifadə etdi: "Mən doktorluq işimi hazırlayarkən Füzulinin farsca "Divan"ı ilə tanışlıqdan sonra Nəsiminin də farsca "Divan"ını oxumağa başladım. Bu əsərləri təkrar-təkrar oxuduqca iki böyük söz ustadının əsərlərində xeyli ortaq məqamlara rast gəldim. Füzuli ilə Nəsiminin nəzmdə doğmalığını, söz həmahəngliyini duydum. Türkiyədə Nəsimi ilə bağlı Beynəlxalq Konfransda çıxışım zamanı bu məsələni diqqətə çatdırdım və "Nəsimi və Füzuli nəzmində ortaq məqamlar" adlı çıxışım konfrans iştirakçıları tərəfindən maraqla qarşılandı. Onların nəzmindəki ortaq məqamlardan biri də qoşa sözlərdən çox istifadə etmələridir. Nəsiminin farsca "Divan"ında bəzən bir qəzəlin hər misrasında qoşa sözlərə rast gəlirik. Hazırda bu mövzuda məqalə hazırladığım üçün daha ətraflı məlumat verməyə ehtiyac yoxdur. İnanıram ki, "Nəsimi ili"ndə şairin yaradıcılığı yeni baxış bucağından tədqiqata cəlb ediləcək, sanballı əsərlər çap olunacaq, maraqlı məruzələr dinləniləcəkdir. Mən də öz növbəmdə şairin farsca "Divan"ının dil və üslub xüsusiyyətləri, tərcümədə öz əksini tapa bilməyən məqamlar haqqında söz deməyə cəhd edəcəyəm".

Filologiya problemləri üzrə elmi şuranın üzvü kimi, Şəfəq Əlibəyli gənclərlə tez-tez ünsiyyətdə olur. Bu şura Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru, akademik Rafael Hüseynovun rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərir. Burada elan olunan bütün elmi tədqiqat mövzuları diqqətlə nəzərdən keçirilir və müzakirə olunur: "Biz çalışırıq ki, kənarda qalan sahələr olmasın, ədəbiyyatın həm klassik, həm də müasir dövrü tədqiqata cəlb edilsin. Şura eyni zamanda, gənc tədqiqatçıların fəaliyyətinə istiqamət verir. Müşahidələrimə görə son dövrlər elmə maraq göstərənlərin sayı artır. Amma nədənsə bu sahəyə üz tutanların əksəriyyəti xanımlardır. Arzu edərdim ki, bəylər də bu sahədə fəal olsunlar. Bir də ki, gənclərə arzum budur ki, işlədikləri mövzunu sevərək tədqiq etsinlər. Yalnız sənəd almaq xətrinə deyil, elmi bir əsər yazmaq, sanballı kitab hazırlamaq niyyəti ilə işləsinlər. Bu zaman onların ortaya qoyduqları əsərlərin bədii siqləti də, elmi keyfiyyəti də yüksək olacaq".

Elmi işin çoxluğuna, bütün yorğunluğuna baxmayaraq, Şəfəq xanımın qələmi bədii-poetik yaradıcılığa da doğmadır. Onun fars dilli ədəbiyyatdan etdiyi tərcümələr bir sıra konfranslarda səslənmiş, müxtəlif məcmuələrdə işıq üzü görmüşdür. Bu bədii nümunələr hələ kitab halında çap olunmasa da, onların bəziləri artıq nəğmə sözləri kimi məşhurdur.

Müsahibimin genişmiqyaslı tədqiqatının bəhrəsi olan doktorluq işinə gəldikdə isə bu, "Füzulinin farsca divanı: linqvo-poetik özəllikər" adlı əsəridir. Müəllif qeyd edir ki, bu mövzu dilçilik üslubiyyatına aid bir məsələdir. Burda həm dili, həm də ədəbiyyatı dərindən bilmək tələb olunur. Dilçilik üslubiyyatı çox böyük bir sahədir və Azərbaycan filologiyasında bu sahədə tədqiqata cəlb olunası çox məsələlər var: "Klassiklərimiz fars dilli əsərlərində ərəb qrafikası ilə bağlı müxtəlif poetik fiqurlar yaratmışlar. Lakin tərcümədə görürsən ki, bu, öz əksini tapmır. Yalnız sözün mənası tərcümə olunur. Ancaq şeirin şəkli, o qrafik yazılar üzərindəki mənalar gizli qalır. Yaxud bəzən tərcüməçinin hansısa söz xoşuna gəlmir, o sözü əvəz edirlər. Məsələn, çox vaxt rast gəlmişəm, şair orijinalda "milçəyin qanadları" deyir. Lakin tərcümədə onu "arının qanadları" kimi verirlər. Əlbəttə, bu, şairin ilkin mənada tutduğu fikri əvəz edə bilməz. Milçəyin qanadları günəş şüası düşdükdə yeddi rəngə çalır və şair həmin fikri oxucuya çatdırmaq istəyir. Arının qanadlarında isə bu proses baş vermir. Daha bir nümunə göstərək. Qəzəllərdə "köpək" sözü çox işlənir. Tərcüməçinin "köpək" sözündən xoşu gəlmədiyi üçün bu sözü "qul" sözü ilə əvəz edir. Şair nəzərdə tutur ki, qapımda uzanan "köpək" kimi. Tərcümədə isə verilir "qul kimi". Belə nümunələri çox gətirmək olar. Linqvo-poetik təhlil bunları üzə çıxarır".

Professor Şəfəq Əlibəyli "Fars dilində antonimlər" (rusca), "Füzulinin farsca divanı: linqvo-poetik özəllikər", "Farsca-rusca-Azərbaycanca müxtəsər lüğət" adlı elmi əsərlərin, iki yüzə qədər elmi məqalənin müəllifidir. Klassiklərimizin farsdilli əsərlərinin dil və üslub məsələlərini tədqiq edən alim, dəfələrlə xarici ölkələrdə beynəlxalq konfranslarda məruzələrlə çıxış edib, Fəxri Fərmanlarla təltif olunub. O, ölkənin elmi inkişaf sahəsində fəal iştirak edən alimlərdəndir. Görkəmli şərqşünas uzun illər Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının filologiya üzrə Ekspert Şurasının üzvü, "Türkologiya" jurnalında Şərq dilləri üzrə sahə redaktoru olub.

Şəfəq Əlibəyli tanınmış şərqşünas alim olmaqla yanaşı, eyni zamanda, qayğıkeş anadır. Oğlu Tural Qahirənin Ayn Şams Universitetinin dilçilk fakültəsinin layiqli yetirməsidir. Babaları Gəray Fəzli və Ənvər Əlibəylinin poeziya bulağından su içərək gözəl şeirlər yazır. Alimin qızı isə nənəsinin yolunu davam etdirib, hüquqşünasdır.

Ömrünün 70-ci ilini yola salan Şəfəq xanım Əlibəyli bu gün də gənclik illərində olduğu kimi, həvəslə, yorulmadan elmi fəaliyyətini davam etdirir. Yorulmaz tədqiqatçı, işinin vurğunu olan gözəl alimi 70 illik yubileyi münasibətilə təbrik edir, ona gələcək fəaliyyətində uğurlar arzulayırıq.

Qabil YUSİFOĞLU

525-ci qəzet.- 2019.- 6 iyul. S. 20.