Bənzərsiz sənətkar haqqında bənzərsiz əsər

Rafiq Hacıyevin "Şəhrizadın... tarzən Ramiz Quliyev nağılı" əsəri barədə düşüncələr

Bir vaxtlar çox böyük həvəslə baxdığım veriliş SSRİ Xalq artisti Valentina Leontyevanın verilişi idi.

 Qocaman artistin şirin danışığı, nağılları qeyri-adi dərəcədə maraqlı təqdim etməsi məni xəyalların qanadında yalnız nağıl qəhrəmanlarının gedə biləcəyi əlçatmaz, ünyetməz bir aləmə aparırdı. İndinin özündə belə nağıl-filmlərə maraqla baxıram: "Məlik Məmməd", "Qaraca qız", "Bir qalanın sirri", "Sehrli xalat", "Qərib cinlər ölkəsində", "Alisa möcüzələr diyarında", "Mauqli", "Buratino" və s. sevimli filmlərimdir. Bəlkə də bu folklorşünas olmağımla bağlıdır, bilmirəm. İnanılası deyil. Bu yaşımda İraqda yaşayan soydaşlarımızın nağıllarını "İraq türkmanlarının nağıl dünyası" adlı 30 səhifəlik ön sözlə çap etdirmişəm (Bax: "İraq-türkman nağılları", Bakı, "Təhsil", 2014, 432 səh.).

Nağıllardan çox şey öyrənmişəm, çox şey əxz eləmişəm. Yaqub peyğəmbərin son beşiyi Yusifdən başlamış Məlik Məmmədə qədər ailənin sonbeşiyinin daha ağıllı, daha tədbirli, vəfalı, qorxmaz, vicdanlı və xeyirxah olması məni həmişə düşündürüb. O qənaətə gəlmişəm ki, bu, valideynlərin yaşlı vaxtına düşdüyünə görə belədir.

Nağıl həmişəyaşar janrdır. Dünya yazıçılarının, o cümlədən də, müasirimiz olan Xalq yazıçısı Elçin və başqalarının bu janra müraciət etməsi təsadüfi deyildir.

Mən görkəmli jurnalist və yazıçı Rafiq Hacıyevin bu janrda yazılmış "Şəhrizadın.... tarzən Ramiz Quliyev nağılı" poetik əsərinə bu müstəvidən baxır və yüksək qiymətləndirirəm. Mənə qədər bu qeyri-adi süjetli, bədii-sənədli portret-povest haqqında Xalq yazıçısı Elmira Axundova, siyasi elmlər doktoru, professor  Qənirə Paşayeva, Xalq yazıçısı Natiq Rəsulzadə, şair Ramiz Məmmədzadə, AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik Dilqəm Tağıyev, Əməkdar elm xadimi, akademik Nizami Cəfərov, professor Aqşin Babayev, yazıçı-alim Allahverdi Eminov, filoloq-alim Sadıq Murtuzayev, Əməkdar müəllim Səlim Əzimov, hüquqşünas-alim Şahin Rüstəmov və başqaları ürək sözlərini yazıblar və əsərin sənətkarlıq məziyyətlərindən, yüksək dəyər kəsb etməyindən məhəbbətlə söz açıblar. Əsər məni o qədər tutdu ki, mən də ürək sözlərimi yazmaqdan özümü saxlaya bilmədim.

Əfsanəvi "Min bir gecə" hekayətlərinin üslubuna salınmış, lirik süjetlər əsasında qələmə alınmış elmi-publisistik əsəri oxumaqla doymaq olmur.  Musiqi ilə poeziyanın vəhdətində götürülən əsərin qəhrəmanı görkəmli tarzən, böyük ziyalı və şəxsiyyət Ramiz Quliyevdir. İnanmıram ki, onun musiqisini sevməyən, şəxsiyyətinə hörmət etməyən azərbaycanlı tapılsın. Mən şəxsən Ramiz Quliyevə iki məqama görə dərin hörmət bəsləyirəm, yaradana şükürlər oxuyuram ki, belə bir sənətkarı Azərbaycana bəxş edib.

Birincisi, tar ifaçılıq sənətinə gətirdiyi yeniliklərə, bu sənəti beynəlxalq aləmdə şöhrətləndirdiyinə görə, ikincisi isə Azərbaycan musiqisini dünyada tanıdan istedadlı Əyyub kimi bir oğul yetişdirdiyinə görə.

Ramiz Quliyevin fitri istedad sahibi olması və əsərdə Rafiq Hacıyevin dönə-dönə vurğuladığı kimi, kamil şəxsiyyət, etiraf edilən ziyalı olması, sənətinə vurğunluğu, gecə-gündüz öz üzərində əzmlə çalışması Əyyuba dərin təsir etmiş, atası onun üçün nümunə məktəbinə çevrilmiş, enişli-yoxuşlu sənət yolunda ona işıq tutmuşdur.

Rafiq Hacıyev əsəri şirin nağıl dilində qələmə almışdır. Ayrı cür də ola bilməzdi. Hadisələri "Min bir gecə" nağılının qəhrəmanı Şəhrizad bəyan edir.

Oxucunu əsəri oxumağa sövq edən başlanğıc hissəsi müəllifin tapıntısıdır.

Şəhrizadın Şəhriyar şahı "Tarzən Ramiz Quliyev nağılı"na hazırladığı səhnə özü bir aləmdir.  Şəhrizad Platondan başlamış böyük şəxsiyyətlərin musiqi haqqında maraqlı fikirlərindən  söz açır və sonda Henrix Heynenin kəlamına yer verir. "Ölüm həyatın son sözü olduğu kimi, musiqi də incəsənətin son sözüdür" deyərək incəsənətin son sözü musiqini yaşadanlardan biri, füsunkar sənətkar tarzən Ramiz Quliyevdən, "Tarzən Ramiz Quliyev nağılı"ndan danışmağa şahdan izn istəyir.

Şah razılıq əlaməti olaraq başını yelləyir və deyir: "Dünyaca məşhur olan o musiqiçi haqqında eşitməyi və bilməyi mən də çox istəyirəm".

Lakin Şəhrizad yenə də nağıl üslubuna arxalanaraq birbaşa musiqiçimizdən deyil, Azərbaycandan söz açır: "... Ey bəxtiyar şah və ədalətli hökmdar, eşit, bil və agah ol. Belə rəvayət edirlər ki, bizim Hindistan və Çin adalarından çox-çox uzaqlarda, Odlar yurdu adlanan... bir ölkə var. Əgər unutmayıbsınızsa, altı yüz səksən dördüncü gecədə mən bu tarzənin vətəni Azərbaycanın adını çəkmişdim və Xüzeymənin İkrimə ilə olan əhvalatında, sonuncunun bu məmləkətə canişin təyin edilməsi barədə sizə danışmışdım".

Beləliklə, on bir gecə davam edən Ramiz Quliyev hekayəti başlayır və Rafiq Hacıyev görkəmli tarzən Ramiz Quliyevin yaradıcılığının bütün məziyyətlərini parlaqlığı ilə açıb göstərir.

Müəllifin bu qədim, məftunedici musiqi alətini, onun sirlərini, muğam dünyasını, islami dəyərləri, şəriəti dərindən bilməsi oxucunu heyran edir. Rafiq Hacıyevin Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən yenicə nəşr olunan, bənzərsiz tarzən Əhsən Dadaşovun yaradıcılığına həsr edilən möhtəşəm "Əhsən sənə, Əhsən" kitabı da onun bu ecazkar musiqi alətini kamil bilməsindən xəbər verir. Onun Qarabağdan olduğu aydınca görünür.

"Şəhrizadın... tarzən Ramiz Quliyev nağılı"nın ən başlıca məziyyətlərindən biri müəllifin təkrarsız tarzənimizin yetişdiyi mühiti, onun həyat və fəaliyyətini mükəmməl bilməsi, qeyri-adi ştrixlərlə onu oxucuya sevdirməsidir. Hadisələr, tarzənin uğurları nağılda  olduğu kimi təsvir edilir: "Allah həmişə Ramizə öz amanında qərar verib, tar ifaçıları arasında ona bu cür məqam və mənsəb inayət edib. Onu səhnədə izzət və şan-şöhrət cah-cəlalına çatdırıb".

Bu məqamda Şəhrizad böyük Azərbaycan şairi Şəhriyarın ustad sənətkarın ölümsüz sənətinə verdiyi qiyməti şahın diqqətinə çatdırır: "Tarix boyu yetişən min çeşidli qəhrəman, qələm, söz və saz ustaları kimi ustad Ramiz, sənin adını tarixdə görürəm. Təbrizdə qəlbimdə görürəm. Sənin kimi övlad yetişdirən ana bəxtiyardır. Səni yetirən vətən xoşbəxtdir. Tarının sədaları həmişə qulağımda səslənir. Azərbaycanı mizrabının gücü ilə dünyaya tanıdan oğul, səni bağrıma basıb gözlərindən öpürəm".

Şəhrizad nağılına davam edir: "Şah sağ olsun, dünyanın hər guşəsində onun hər bir çıxışını böyük maraqla dinləyirlər. Onun son dərəcə yüksək zövqlə və xüsusi səliqə ilə çox təmiz geyinməsi, ali mədəniyyəti, səhnədə oturuşu, duruşu, tarı sinəsində həmişə vüqarla tutması adamı heyran edir...

İndi isə əsas mətləbə keçib, sizə bu qüdrətli sənətkarın həyat və yaradıcılığı haqqında bildiklərimi ən gözəl və yüksək ifadələrlə danışacam"...

Əziz oxucu, nəql etdiklərimiz on bir gecəlik "Şəhrizadın... tarzən Ramiz Quliyev nağılı"nın yalnız birinci və ikinci gecələrində baş verənlərdir.

Müəllif Şəhrizadın dili ilə Qarabağın gözəlliklərindən söz açır, şair Rasim Kərimlinin beş bənddən ibarət şeirini məlahətlə oxuyur:

 

Cənnət də, behişt də  bir əfsanədir,

Özgə bir bağçadı, bağdı Qarabağ.

 

Bu sətirləri eşidəndə Şəhriyar şah balınca dirsəkləndi. Şeiri yenidən oxumağı xahiş etdi.

 

Bir şah əsəridir o, təbiətin,

Arandı Qarabağ, dağdı Qarabağ.

 

misralarını şah təkrar etdi.

Şəhrizad dahi Üzeyir Hacıbəylinin qızıl qiymətli kəlamını dilə gətirdi: "Qarabağda hər evdən bir Məcnun çıxarmaq olar".

Şəhrizad gördü ki, Şəhriyar şah şeirə həvəs göstərdi, əslən Qarabağdan olan şair Şahmar Əkbərzadənin Qarabağa, Ağdama həsr etdiyi üç bənddən ibarət şeirini qeyri-adi məlahətlə şahın diqqətinə çatdırdı:

 

Sənə ürəyimin paytaxtı desəm,

Nə Təbriz inciyər, nə Bakı küsər.

 

Obrazlı deyilmiş bu misralar şahın çox xoşuna gəldi.

Müəllif süjeti elə qurub ki, əsəri oxuduqca oxuyur, özünü nağıllar ölkəsində hiss edirsən, əsərin dili səni ovsunlayır:

"- Ey bəxtiyar şah və ədalətli hökmdar, belə rəvayət edirlər ki, Allahın böyük qüdrətindən və inayətindən idi ki, istedadlarla bol olan bu şəhərin - Ağdamın gündüzləri min bir sirli mahnılarla və muğamlarla nəfəs alır, gecələri əsrarəngiz melodiyaların və təranələrin qoynunda şipşirin röyalara baş qoyub yatır".

Burada müəllif birdən-birə əsl mətləbə keçir və deyir: Ramizin uşaqlığı məhz belə zəngin musiqi əhatəsində keçərdi.

"Min üçüncü gecə"nin "nağılı"nda "Segah" muğamından hərtərəfli danışılır. "Segah" dərdlər, yanğılar tablosu adlandırılır.

Rafiq Hacıyevin bu çox maraqlı əsərində musiqi və poeziya bir bütövün qoşa qanadları kimi öz əksini tapıb. Tarın sirlərindən söz açanda Şəhrizad Mikayıl Müşfiqin "Oxu, tar" şeirini şahın nəzərinə çatdırır. Muğamdan  danışanda Bəxtiyar Vahabzadənin "Muğam" poemasından bir parçanı oxuyur, şah feyziyab olur. "Segah"dan bəhs edəndə B.Vahabzadənin "Segah" şeirini bütövlükdə oxuyur və deyir: "Qibleyi-aləm, bu elə bu çalğıdır ki, onu dinləyərkən dərdməndlər şəfa tapırlar".

Bax, beləcə müəllif Şəhrizadın dili ilə sevimli tarzən və musiqişünas alimimiz Ramiz Quliyevin ecazkar tar ifaçılığından və şəxsiyyətindən söz açır, əsəri oxucuya şirin bir nağıl kimi təqdim edir.

Əslində, bu əsəri tar və muğamlarımız haqqında dərs vəsaiti də adlandırmaq olar. Əsər oxucuların muğamların tarda ifası barədə biliklərini artırmaq, maraq dairəsini genişləndirmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həm də əsər elə süjet ətrafında köklənib ki, oxuduqca sonrasını oxumaq istəyirsən, bu ulu sənət barədə elə faktlar əxz eləyirsən ki, əvvəllər onlar barədə çox az təsəvvürün vardı. Obyekt fitri istedad sahibi, müasirimiz Ramiz Quliyev haqqında olduğundan müqayisələr aparırsan, müəllifin fikirlərinə şərik çıxırsan.

Əsərdə adamı düşünməyə vadar edən məsələlər də çoxdur. Ramizin ad günündə əmisi Həbib kişinin uzun illər sirdaşı olduğu sədəfli tarını ona bağışladığı səhnə bir yandan sevinc doğurur, başqa tərəfdən də qəm-qüssə-kədərdən xəbər verir. Məlum olur ki, müharibədə biləyindən ağır yaralanan Həbib kişi artıq tar çala bilmir.

Dünya şöhrətli tarzən məndən xeyli kiçik olduğuna görə uğurlarını izləmək mənə də qismət olub. Sovet dönəmində Ramiz yaşda az musiqiçi Xalq artisti adına layiq görülmüşdü. Şöhrətli tarzənimiz tarı sinəsinə basıb dilləndirəndə həmişə ingilis alimi Raskın sözləri gözlərim önünə gəlir: "Əsl sənət o vaxt yaranır ki, əl də, ürək də, beyin də eyni vaxtda vurur". Bu sözlər sanki Ramiz Quliyevin boyuna biçilib.

Rafiq Hacıyev əsərdə xüsusi vurğulayır ki, "Segah", "Rast" və "Şur"  muğamlarının tarda təkrarsız ifaçısı Ramiz Quliyevdir.

Mən də o fikirdəyəm. Tarzən bu muğamların hər hansı birini və ya bəstəkar Cahangir Cahangirovun "Ana" mahnısını ifa edəndə məni ağuşuna alıb acılı-şirinli gənclik illərinə aparır. Ramiz müəllim "Rast" çalanda Səməd Vurğunun "Vaqif" mənzum dramını, Qacarın etirafla dediyi sözlərini xatırlayıram:

 

Deyirlər, ağladır göy ilə yeri,

Sizin Qarabağın xanəndələri.

Hünəriniz varsa, bir "Rast" oxuyun!

 

Ramiz Quliyev hər dəfə "Ana" mahnısını çalanda  (Bu günlərdə "Yadigarlar" verilişinin 5 illik yubileyində birgə idik. "Ana" mahnısını yenə çaldı. Göz yaşlarımı zorla saxladım) uşaqlıqda anadan yetim qaldığımdan çox-çox illər öncə, yeni il axşamı Hacı Məmmədovun tarda onu ifa edərkən göz yaşı tökdüyüm gözlərim önünə gəlir.

Ramiz müəllim "Segah" muğamını çalanda 1956-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinə qəbul olunduğum sevincli-kədərli gün yadıma gəlir. Mən tarix fakültəsinə daxil olmaq istəyən 368 nəfərdən uğurla imtahan verən 26  nəfərdən sonuncu idim. Məni şərti qəbul etdilər. Yəni dərs ilinin 1-ci yarısında mənə nə yataqxanada yer, nə stipendiya verdilər. İmkansızlıqdan kəndimizə qayıtmalı oldum. Çox sıxıntı keçirirdim. Kəndimizdə radio qovşağı təzəcə yaradılmışdı. Bütün evlərə radio çəkmişdilər. Evimizin arxasında armud ağacının dibində oturub fikrə dalmışdım.

Birdən Şövkət Ələkbərova Səməd Vurğunun "Məni yelkən kimi dəryada qərq etsə də zaman, Vurğun öldü deməyin, çün bir əbədi sənəti var" qəzəlini "Segah" muğamı üstündə oxuyanda hönkürtü ilə ağladım: "Anam sağ olsaydı Bakıdan qayıtmazdım, oxuyardım" - deyə fikirləşdim. Səməd Vurğun təzəcə rəhmətə getmişdi. Bu da mənə təsir etmişdi.

Mənim mənəvi qidam saz-söz olub. Saz-söz diyarında boya-başa çatmışam. Təsadüfi deyilməyib:

 

Tovuzda bulaq da, dağ da, çəmən də,

Sazın havasını yaman götürür.

Burda hər qonağı, hər müsafiri,

Aşıq qarşılayır, aşıq ötürür.

 

Bununla belə, "Yanıq Kərəmi", "Zarıncı Kərəmi", "Dilqəmi", "Ruhani", "Baş sarıtel" kimi qəmgin aşıq havaları məni heç vaxt məhvərimdən çıxara bilməyib.

Bəzən Ağabala Abdullayev "Zabul-segah"ı və Fatma Mehrəliyeva "Kəsmə şikəstə"ni oxuyanda da göz yaşlarımı saxlaya bilməmişəm.

Tarın ecazkar səsi xanəndələrin sehrli səsinə qarışanda, qəzəlin sözləri oxunan muğamın ahənginə uyğun gələndə indinin özündə belə məni məhvərimdən çıxarır.

Yəqin Rafiq Hacıyevin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, bu, insanın ən gizli, ən incə duyğuları tarın ecazkar dili ilə əks olunması ilə bağlıdır.

Müəllif Şəhrizadın dili ilə təkrarsız tarzən, tar ifaçılığında məktəb yaradan Ramiz Quliyevin ecazkar sənətindən, onun şəxsiyyətindən, tar ifaçılıq sənətinə gətirdiyi yeniliklərdən, dünya şöhrətindən nağıllara bənzər real boyalarla, məhəbbətlə söz açmış, peşəkarlıqla sənətkarın bədii portretini yaratmağa nail olmuşdur.

"Şərizadın... tarzən Ramiz Quliyev nağılı" elə bir əsərdir ki, ondan radioda silsilə musiqili ədəbi veriliş təşkil etmək olar. Maraqlı da alınar.

Bu əsər mənim yadıma bir neçə il öncə Xalq şairi, rəhmətlik Zəlimxan Yaqubun yazılı ədəbiyyatımıza gətirdiyi dastan janrını salır.

Gözəl jurnalist və yazıçı Rafiq Hacıyevin "Şəhrizadın... tarzən Ramiz Quliyev nağılı"  əsəri yazılı ədəbiyyatımıza "nağıl-povest" janrının gəlməyindən xəbər verir.

Müəllif uzun müddət dünya şöhrətli tarzən Ramiz Quliyevin həyat və yaradıcılığına, muğamlarımıza, tar ifaçılıq sənətinə dair material toplayaraq tədqiqat aparmış, oxuculara ürəyinin hökmü ilə yazılmış çox maraqlı və təmənnasız bir əsər bəxş etmişdir.

Bu uğur münasibəti ilə Rafiq Hacıyevi ürəkdən təbrik edir, oxuculara bu bənzərsiz əsəri tapıb oxumağı tövsiyə edirəm.

 

Qəzənfər PAŞAYEV

Professor

525-ci qəzet.- 2019.- 20 iyul. S. 20.