Güclü insan sorağında

1898-ci ildə Çində ölkəni öz aralarında nüfuz dairələrinə bölmək istəyən ABŞ və Avropa müstəmləkəçilərinə qarşı etiraz hərəkatı geniş vüsət almışdı.

Tarixi ədəbiyyatda "İxetuan üsyanı" kimi tanınan milli dirənişin hərəkətverici qüvvələrindən biri "Ədalət və anlaşma naminə yumruq" adlı gizli təşkilat idi. Necə deyərlər, ingilis jurnalistlərinin əlinin yüngüllüyü sayəsində tezliklə bütün Avropa mətbuatı "yumruq" sözündən yapışıb Çindəki hərəkatı bir az da istehza ilə "boksçular üsyanı" adlandırmağa başlamışdı. ABŞ, Böyük Britaniya, Yaponiya, Almaniya kimi aparıcı dünya dövlətlərinin qatıldıqları münaqişə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində dünyanın diqqət mərkəzində dayanan problemlərdən biri idi.

Bakıda, rus dilində çıxan "Kaspi" qəzetinin 30 yaşlı əməkdaşı Əhməd bəy Ağayev də Çinin milli-azadlıq mübarizəsinə laqeyd qalmamışdı. Bir-birinin ardınca "Kaspi"də dərc etdirdiyi "Çin məsələləri" (1 may 1899-cu il, №91), "Çində vəziyyət" (16 fevral 1900-cu il, № 37), "Çində" (8 iyun 1900-cu il, №123), "Çinin faciəsi" (1 iyul 1900-cu il, №142) və s. məqalələrində bu uzaq Şərq ölkəsində cərəyan edən prosesləri işıqlandırmağa çalışmışdı.

Adıçəkilən yazılar təkcə informativ xarakter daşımırdı. Müəllif böyük tarixə və qədim mədəniyyətə malik Səma imperiyasında - Pekində baş verən hadisələrin mahiyyətinə varmağa, onları doğuran tarixi və mənəvi amilləri araşdırmağa, kökündə dayanan səbəbləri üzə çıxarmağa çalışırdı. Çinin timsalında Şərq-Qərb qarşıdurmasına işıq tutmağa can atırdı.

Şübhəsiz, Əhməd bəyin Çin mövzusunda qələmə aldığı məqalələrin ən maraqlısı, dərin fəlsəfi tutuma və geniş ümumiləşdirmə gücünə malik olanı aşağıda tam mətnini rus dilindən tərcümədə "525-ci qəzet"in oxucularına təqdim etdiyim "Konfutsi və Nitsşe" ("Kaspi"nin 1900-cu il 23 fevral tarixli 42-ci sayında dərc olunmuşdu - V.Q.) yazısı idi.

İlk baxışdan sual yaranır: eramızdan beş yüz il əvvəl yaşamış qədim Çin mütəfəkkiri Konfutsi ilə XIX əsr alman filosofu Nitsşe arasında hansı əlaqə olar? Bir-biri ilə tam zidd mövqedə dayanan bu iki böyük fikir adamı nədən danışa bilərdilər, xəyali görüşdə öz aralarında hansı məsələləri müzakirə edə bilərdilər?

Konfutsi təlimi hökmdar-təbəə və dövlətlərarası münasibətlər sistemində ictimai-siyasi əxlaq prinsipini, borca sədaqət amilini əsas tuturdu. XVII əsrdən etibarən dünya ağalığı fikrinə düşən və yeni müstəmləkələr əldə etmək şövqü ilə nəzərlərini ilk növbədə zəif Şərq ölkələrinə yönəldən Qərb isə kobud, qaba gücə, alov və qana, qorxu və dəhşətə arxalanırdı. Nitsşe isə özünün "fövqəlinsan" nəzəriyyəsi ilə bu yeni Qərb imperializminin apologeti kimi çıxış edirdi.

Çin xalqının mübarizəsinə rəğbətlə yanaşan Əhməd bəy Konfutsi ilə Nitsşeni qarşılaşdırarkən sonuncunun dili ilə qədim həmkarına sərt həyat həqiqətlərinə əsaslanan dərs verirdi: ya güclü olub yaşayacaqsan, istəklərinə uyğun bir dünya quracaqsan, hökmünü diktə edəcəksən, ya da zəiflərin nəsibi ilə - məğlubiyyət, yadelli zülmü və aşağılanma ilə barışacaqsan!

Əzilən, müstəmləkə zülmü altında yaşayan xalqın nümayəndəsi olmasına rəğmən Əhməd bəy Ağayevin Nitsşenin fikirlərinə müəyyən rəğbətlə yanaşdığını sezməmək mümkün deyil. O da təmsil etdiyi mühitin güclü insanlar yetirməsinin tərəfdarı idi. Təzyiq və haqsızlıqlar altında qalan soydaşlarını bu ruhda kökləməyə çalışırdı. Çünki yaxşı başa düşürdü ki, heç bir oyun qaydasının gözlənilmədiyi, güclülərin at oynatdığı, ictimai-siyasi əxlaqın olmadığı cəmiyyətdə ədalətə çağırış sadəcə zəiflərin heç yerdə eşidilməyən fəryadından başqa bir şey deyildir. Mövcud həyat şərtləri elə idi ki, təkcə ədalətsiz işlər görmək üçün deyil, ədaləti qorumaq üçün də güclü, ötkəm olmaq, heç nədən qorxub çəkinməmək tələb edilirdi.

Əslində, belə bir tələb bütün zamanlar üçün aktualdır, keçərlidir.

Yeri gəlmişkən, Əhməd bəy sadəcə sözdə güclü olmağa çalışmırdı. Əməldə, şəxsi həyatda da bunun nümunəsini göstərməyə çalışırdı. Bir misal gətirim. 1906-cı ilin fevralında bütün Cənubi Qafqazın baş ağrısına, fəlakətinə çevrilmiş "erməni-müsəlman" münaqişəsini nizama salmaq məqsədi ilə Qafqaz canişini qraf İ.İ.Vorintsov-Daşkovun yanında "barışdırıcı qurultay" çağırılmışdı. Qurultayda canişinliyin ali rəhbərliyi, Azərbaycan türkləri və erməni tərəfin hər birindən 30 nümayəndə iştirak edirdi. Ermənilərin və onlara havadarlıq edən rus hakimiyyətinin qeyri-səmimi sülh çağırışlarının mənasızlığını qətiyyətlə ortaya qoyan Əhməd bəy canişininin üzünə qurultay iclaslarının protokolunda yer alan aşağıdakı xahiş deyil, tələb dolu sözləri deməkdən çəkinməmişdi:

"Mən özüm bəy və ağayam. Burada deyirəm: əgər mənə hücum etsələr, evlərinə od vurub yandıracağam. Biz "Daşnaksütyun"un və bütün erməni təşkilatlarının buraxılmasını tələb edirik. Mən buradan rus hakimiyyət dairələrinə müraciət edirəm: bizi erməni silahlı dəstələrindən qoruyun. Ya "Daşnaksütyun"u ləğv edin, ya da bizim təşkilatlanmağımıza imkan verin. Silah tələbi nonsens olsa da, ziyanın ödənilməsi məsələsi ermənilərin xeyrinə həll edilərsə, bu, qaçılmazdır".

Və ardınca hərbi-siyasi xarakterli "Difai" təşkilatının yaradılmasında fəal iştirakçıları sırasında yer almışdı.

Təqdim olunan yazı zənnimcə, həm də ötən əsrin əvvəllərindəki rus dilli Azərbaycan jurnalistikasının və onun aparıcı nümayəndələrinin birinin intellektual səviyyəsini, yazı mədəniyyətini, nəzəri hazırlığını, fəlsəfi ümumiləşdirmə qabiliyyətini nümayiş etdirmək baxımından da uğurlu nümunədir.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2019.- 27 iyul. S. 6.