Mühacir ədəbiyyatşünasımız haqqında dəyərli araşdırma

Səlim Rəfiq Rəfioğlunun irsi çağdaş tədqiqat müstəvisində

İnsan həyatı boyu sevinci duyduğu kimi, qəmi də tanımalı olur. Heç kəs deyə bilməz ki, onun həyat hekayəsində kədərin izi olmayıb. Xüsusilə, ziyalı və yaradıcı insan üçün Vətəndən əbədi olaraq uzaq düşmək böyük dərddir.

Mühacir ömrü yaşayan sənətkarların, tədqiqatçıların qəlbində bu həsrət yanğısı onların ömür və yaradıcılıq yolunu daim müşayiət etmiş, qəriblikdə Vətənin istiqbalı, inkişafı naminə mübarizə aparmışlar. Odur ki, belə sənətkarların, ümumilikdə, onları özündə yaşadan Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının öyrənilməsi olduqca əhəmiyyətlidir.

Uzun illər Sovet İttifaqının ideoloji basqıları altında yaşamış Azərbaycanda mövcud sistem həmin dövrün tədqiqinə imkan verməmişdir. Müstəqillik illərində isə mühacirət ədəbiyyatına dair monoqrafiya və məqalələr yazılmış, kitablar işıq üzü görmüşdür. "Cümhuriyyət ili" elan edilən 2018-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş, türkiyəli alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Hayrı Ataşın "Səlim Rəfiq Rəfioğlunun ədəbi-elmi irsi" adlı kitabı bu istiqamətdə yazılan uğurlu tədqiqatlardandır. Azərbaycan Cümhuriyyətinin (1918-1920) yaranmasının 100 illiyinə ithaf olunan monoqrafiyada mühacirət ədəbiyyatşünaslığımızın görkəmli nümayəndələrindən olan Səlim Rəfiq Rəfioğlunun (1905-1980) həyatı, mühiti, ədəbi-tənqidi və nəzəri-kulturoloji yaradıcılığı araşdırılmış, həyat və yaradıcılığı əhatəli şəkildə ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. Qeyd edək ki, bu mövzuda ilk tədqiqat işini Türkiyə alimi Ömər Özcan yazmış, Səlim Rəfiqin həyatı, dövrü, mühiti, nəsil şəcərəsini araşdırmış, lakin məsələyə onun filoloji kimliyini tədqiq etmək prizmasından yanaşmamışdı. Hayrı Ataşın Gəncənin məşhur Rəfiyevlər ailəsinə mənsub olan görkəmli pedaqoq və ədəbiyyatşünasın həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş, daha çox Türkiyə arxiv sənədlərinə və zəngin elmi qaynaqlara istinad edilərək yazılan tədqiqat əsəri, artıq sitatçılıqdan uzaq, müqayisələr və ümumiləşdirmələr aparıb, onun nəzəri görüşlərinə əsaslanıb müxtəlif istiqamətlərdən təqdim etməsi, ədəbi portretini yaratması, xarakterini müəyyənləşdirməyə xidmət etməsi ilə diqqət çəkir.

Kitaba "Ədəbi irsə fərqli baxış" adlı ön söz yazan professor Vaqif Sultanlı monoqrafiyanın əhəmiyyətinə diqqət yönəldərək, müəllifin S.R.Rəfioğlunun ədəbi-elmi irsini hərtərəfli şəkildə təqdiminin, mövzuya dair tədqiqatlara çevik münasibət bildirməsinin problemin məğz və mahiyyətini ümumi panoramda izləməyə imkan verdiyini, təhlil prosesində Azərbaycan mühacirət ədəbi tənqidi və ədəbiyyatşünaslığının ümumi şəkildə dəyərləndirilməsinin araşdırmanın spesifikliyini şərtləndirən məqamlardan biri olduğunu qeyd edir. Dosent Samirə Məmmədli "Mühacirət ədəbiyyatşünaslığı yeni elmi dəyərlər işığında" yazısında Türkiyə alimi Hayrı Ataşın bu əsərinin Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatşünaslığının tədqiqində xüsusi bir hadisə kimi qiymətləndirilməli olduğunu arqumentlərlə əsaslandırır.

Giriş, 3 fəsil, Nəticə və Ədəbiyyat siyahısından ibarət olan monoqrafiyanın Girişində tədqiqatın obyektinə, elmi yeniliyini şərtləndirən məqamlara, bu qəlibdən olan digər məsələlərə diqqət yetirilir. "Türkiyədə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatşünaslığının araşdırılması məsələləri" adlı I fəslin "Mühacirət ədəbiyyatı anlayışı və onun araşdırılması tarixinə bir nəzər" adlı ilk yarımfəslində müəllif mühacirət sözünün etimologiyasına diqqət yönəldir, onun başvermə səbəblərinə aydınlıq gətirir, xalqın, ziyalıların həyatına mənfi təsirindən bəhs edir.

Hayrı Ataş Azərbaycan ziyalı və sənətkarlarının müxtəlif səbəblərdən vətəndən uzaqda yaratdığı ədəbi və kulturoloji irsi ifadə edən, kökü qədimlərə dayansa da, əsasən XX əsrin əvvəllərindən günümüzə qədərki dövrü əhatə edən Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatına dair ciddi araşdırmalar aparan, problemin tədqiqində mühüm rolu olan professorlar Vaqif Sultanlı və Bədirxan Əhmədovun fikirlərinə istinad edir, diqqəti nüvəsində vətən, xalq, millət idealı dayanan mühacirət ədəbiyyatının məğzinə və şərhinə yönəldir.

Səlim Rəfiq Rəfioğlunun mühacirətdəki ədəbiyyatı yaradan şəxsiyyətlərdən olduğunu bildirən Hayrı Ataş qeyd edir ki, Azərbaycan mühacirətinin araşdırılması ilk öncə mühacirətdəki Azərbaycan türkləri tərəfindən başladılmış, lakin əlaqələr zəif olduğundan uğursuz olmuş, istənilən nəticə M.Ə.Rəsulzadənin Türkiyəyə gəlişi ilə gerçəkləşmişdi. "Yeni Qafqaziyyə" adlı dərgiylə başlanan Azərbaycan mühacirətinin mətbuat fəaliyyəti daha sonra digər elmi-nəzəri məcmuə və qəzetlərdə davam etdirilmiş, mühacir Azərbaycan türkləri tərəfindən kitab və risalələr nəşr olunmuşdu.

Türkiyə tədqiqatçıları tərəfindən Azərbaycan mühacirətinin tədqiqinin 1950-ci illərdən sonra daha da artığını, əldə yetərincə qaynaq olmadığından ilk çalışmaların tanıtma şəklində olduğunu bildirən Hayrı Ataş ədəbiyyatımızı Türkiyədə elmi və sistemli olaraq araşdıran professor Əhməd Cəfəroğlu, Səlim Rəfiq Rəfioğlu ilə yanaşı, Əli Yavuz Akpınar və tələbələri, Yusif Gədikli, Şəbahəddin Şimşar, Ömər Özcanın tədqiqatlarının da əhəmiyyətini vurğulayır, Azərbaycan mühacirət mətbuatı ("Azərbaycan yurd Bilgisi", "Azəri Türk", "Azərbaycan" dərgisi) haqqında aparılan araşdırmalardan bəhs edir. 1990-cı illərdən Türkiyə universitetlərində Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında dissertasiyalar yazılıb, bəzilərinin kitab kimi nəşr edilməsi, Türkiyədə mühacir həyatı yaşamış şəxsiyyətlər haqqında kitab və məqalələrin çap olunması ilə yanaşı, Azərbaycanda da Bəkir Nəbiyev, Vaqif Sultanlı, Bədirxan Əhmədov, Xaləddin İbrahimli, Abid Tahirli, Elşən Əbülhəsənli, Mirzə Ənsərli, Şəlalə Həsənova, Almaz Həsənqızı, Azər Turan və başqa alimlərin əsərlərində Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı, mətbuatının problemləri, mövzu istiqamətləri, mərhələləri, şəxsiyyətləri haqqında dolğun, sistemli məlumat verildiyini diqqətə çatdırır.

I fəslin "Səlim Rəfiq Rəfioğlunun həyatı, mühiti və əsərləri" adlı II yarımfəslində Rusiyanın Azərbaycanı işğal etməsi ilə Şərqdə qurulan ilk Cümhuriyyətin süqutu, bolşevik rejimindən qurtulmaq üçün ziyalıların mühacir həyatı yaşadıqları qeyd edilir. 1928-ci ildə təzyiqlərdən qurtulmaq və Türkiyədə təhsil almaq məqsədilə əvvəl İrana, sonra Türkiyəyə gedən S.R.Rəfioğlunun Gəncənin məşhur Rəfioğlu ailəsinə mənsub olan, yaxşı təhsil görmüş, şeir və ədəbiyyatla məşğul olan xeyirxah tacir, N.Gəncəvinin məzarının yenidən hazırlanmasına, məktəb açılmasına, bəzi gənclərin, o cümlədən, Abdulla Surun Azərbaycandan kənarda təhsil almasına yardım edən, erməni hücumlarına qarşı Azərbaycanda qurulan ilk milli və siyasi partiya olan "Difai"nin Gəncə təşkilatının qurucularından olan babası Hacı Məhəmmədhüseyn Rəfiyev, atası Məşədi Əli, anası Xədicə, qardaşları haqqında məlumat verilir, atasının öncə kiçik qardaşı İslamı, sonra Səlimi Türkiyəyə çağırdığı qeyd olunur. Uşaqlığı Gəncədə keçən, 1927-ci ildə Gəncə Pedaqoji Texnikumunu bitirən,1930-31-ci tədris ilində İstanbul Universiteti Ədəbiyyat fakültəsi türkologiya bölümünə, eyni zamanda, Ali müəllim məktəbinə qəbul olan Səlim Rəfiqin Ə.Cəfəroğludan dərs aldığı, professor Əli Nihat Tərlanın rəhbərliyi altında doktorluq dissertasiyası yazıb Füzuli yaradıcılığını təhlil obyektinə çevirdiyi bildirilir.

Hayrı Ataş Səlim Rəfiqin ilk yazısının tələbəlik illərində Əhməd Cəfəroğlunun çıxardığı "Azərbaycan yurd Bilgisi" adlı dərginin ilk sayında nəşr edilmiş "Son dövr Azərbaycan ədəbiyyatı" məqaləsi olduğu, 1933-cü ilə qədər 5 məqalə yazıb dərgidən uzaqlaşdığı, digər məqalələrini çeşidli dərgi və qəzetlərdə çap etdirdiyini qeyd edir. Həyat yoldaşı Fəzilət xanımın dediklərindən təbiətcə çətin xarakterə malik, əsəbi insan olan Səlim Rəfiqin əsərlərindəki tənqidin sərtliyi onun hər şeyi bəyənmədiyini təsdiqləyir. Hayrı bəy bunun onun mənsub olduğu elm və mədəniyyət çevrəsindən uzaqlaşmasına səbəb olan amillərdən olduğunu təxmin edir.

Hayrı Ataş onun tədqiqatlarını iki başlıq altında qruplaşdırmağı məqsədəuyğun hesab edir: 1) Kitab halındakı əsərləri; 2) Türkiyə mətbuatında əldə edə bildiyimiz yazıları. Kitab halında 6 araşdırmasından üçü mətbu (nəşr olunmuş) haldadır, digər üçü makina ilə yazılmış və cildlənərək kitab halına gətirilmişdir. "Azərbaycan və Anadolu xalq hekayələrinin təhlili və müqayisəsi", "Füzuli" nəşr olunmamış doktorluq dissertasiyası, "Divan ədəbiyyatının məhəlli və ictimai motivləri", "Professor Bəkir Çobanzadəyə cavab", "Professor Əhməd Cəfəroğlunun əsərlərində görünən xətalar: Bir əlavə-Bir düşüncə-Bir cavab", "Azərbaycan ədəbiyyatı - Seçilmiş misralar". Hayrı Ataş onun 1941-ci ildə nəşr edilən "Azərbaycan ədəbiyyatı - Seçilmiş misralar" adlı kitabının sonunda "Müəllifin nəşr ediləcək əsərləri" başlığı altında 12 çalışmasının siyahısının verildiyi, bəzilərinin məzmunundan bəhs edildiyi, bu siyahıda 7-ci yerdə olan "Anadolu və Azərbaycan xalq hekayələrinin təhlil və müqayisəsi" adlı araşdırmanın onun universitetdə hazırladığı buraxılış dissertasiyası olduğunu qeyd edir, çap edilməyən əsərləri nəşr edilsə idi, Türkiyənin sosial-ictimai həyatında Azərbaycan ədəbiyyatını, mədəniyyətini, sənətini tanıtmaq üçün çox mühüm rol oynaya biləcəyini, əldə olan çalışmalarının Azərbaycanda işıq üzünə çıxmasının mühacirət ədəbiyyatı araşdırmaçılarına müəyyən töhfə verəcəyini bildirir. Hayrı Ataş onun Türkiyə mətbuatında əldə edə bildiyi yazılarının siyahısını da sistemli şəkildə təqdim edir. Məlum olur ki, Səlim Rəfiqin 1932-45-ci illərdə "Azərbaycan yurd Bilgisi" dərgisində 5 məqaləsindən başqa, "Oluş" dərgisində də 5, "Çağlayan" dərgisində 7, "Yeni Sabah" qəzetində 6, "Tasviri-Efkar" qəzetində 1, "Türk Akdəniz" dərgisində 1, "Uludağ" dərgisində 2, "Ülkü"dərgisində 1 məqaləsi çap olunub.

(Ardı var)

İlahə DADAŞOVA

Bakı Dövlət Universitetinin dissertantı

525-ci qəzet.- 2019.- 2 avqust.- S.7.