Sözə ömürlük
bağlılıq
ZAMAN
QARAYEVİN ƏDƏBİ VƏ ELMİ FƏALİYYƏT
YOLUNA BİR NƏZƏR
XX əsrin 50-90-cı illərində və XXI əsrin əvvəllərində
Şəki ədəbi mühitinin formalaşmasında və
inkişafında müstəsna xidmətləri olmuş
söz sərraflarından biri Zaman Qarayevdir.
O,
yaradıcılıq sevincini gənc yaşlarından
yaşamış, 1951-ci ildə 20 yaşlı gənc yazıçının
dövrünün nüfuzlu ədəbi dərgisi olan
"İnqilab və mədəniyyət" jurnalında
"Təşəbbüs" adlı hekayəsi görkəmli
imzalarla bir sırada nəşr edilib. Bu ədəbi
nailiyyət Zaman Qarayevi yeni-yeni yaradıcılıq
uğurlarına həvəsləndirmiş, o, böyük ədəbiyyat
yolunda inamla addımlamağa başlayıb. 1947-ci ildə
S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət
Universitetinin (hazırkı BDU) filologiya fakültəsinə
daxil olması, görkəmli alimlərdən dərs alıb ədəbi-nəzəri
bilikləri mükəmməl mənimsəməsi onu bədii
və elmi fəaliyyətə dərindən bağlanıb.
Uğurlu ali təhsil illərindən
sonrakı 1952-ci ildən başlayan coşğun müəllimlik
fəaliyyəti yazıçının bədii
yaradıcılığını həyatı dəqiq
müşahidələr əsasında mövzuca zənginləşdirmişdir.
1954-cü ilədək Qasım İsmayılov (indiki Goranboy)
rayonunun Goranboy kəndində ixtisası üzrə Azərbaycan
dili və ədəbiyyat müəllimi işlədikdən
sonra ailə vəziyyəti nəzərə alınaraq Şəki
şəhərinə qayıdıb, pedaqoji fəaliyyətini
əvvəlcə 1 saylı Kiçik Dəhnə kənd orta
məktəbində, 1959-cu ilin sentyabrından, 1961-ci ilin
sentyabrınadək isə Böyük Dəhnə kənd
orta məktəbində Azərbaycan dili və ədəbiyyat
müəllimi kimi davam etdirib.
1954-cü ildən "Nuxa fəhləsi" qəzetinin
redaksiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən
"Səbuhi" ədəbi dərnəyinin fəal
üzvü olan gənc yazıçı, sonralar bədii yaradıcılıq
qüdrətinə görə nəinki Şəki, həmçinin,
respublika ədəbi mühitinin qüdrətli qələm
sahiblərindən birinə çevrilib. Yazıçı
özü "Nuxa fəhləsi" qəzetinin onun bədii,
elmi və publisistik yaradıcılığında
oynadığı əhəmiyyətli rolu dəyərləndirərək
yazıb: "Mən 1954-cü ildən "Nuxa fəhləsi"
qəzetində iştirak edirəm. Qəzet səhifələrində
məqalələrim, hekayə və oçerklərim dərc
edilmişdir. Yaradıcılığımın
yüksəlməsində qəzetin mənə köməyi
çox olmuşdur. 1955-ci ildə
"Ceyrançöl qoruğunda" adlı povest üzərində
işləyirdim. Qəzetdə həmin əsərdən
parçalar verildi ki, bu da məni daha gərgin işləməyə
həvəsləndirdi. Beləliklə, qəzet
mənə bir məktəb oldu. Bilmədiyim
və çətinlik çəkdiyim sahələri qəzet
vasitəsilə öyrəndim".
Yazıçının yaradıcılıq yolunun
mövzu, forma və ideyaca formalaşmasında və
dolğunlaşmasında "Nuxa fəhləsi" qəzetinin
rolu böyük olmuşdur. 1950-1970-ci illər üzrə qəzetin
çox az sayı vardır ki, orada
"Zaman Qarayev" imzası olmamış olsun. Qəzetin 1950-1970-ci illər saylarında
"Əmioğlular" (1956), "Dostlar" (1956),
"Haradasan, ay Ağamalı?" (1956), "Mat
qalası iş" (1956),
"Qaranlıq bir gecədə" (1957),
"Başıpapaqlılar" (1957), "Kürən"
(1957), "Payızxəzəlləri" (1958),
"Papaq" (1958), "Təmizlik kağızı"
(1959), "Canavar duası" (1959), "Qonağım
olun" (1959), "Mənzər xala"(1959), "Sədrin
köməyi" (1960), "Cadugər" (1960), "Qəmdağıdan"
(1961), "Qaranlıq bir gecədə" (1961), "Əvəzçilər"
(1966), "Seyid Rəfi" (1970), "Töhmət" (1973)
hekayələri dərc olunub. Hələ XX əsrin 60-cı
illərində yazıçının yaradıcılıq
nümunələri məzmun, dil və üslub xüsusiyyətləri
baxımdan müasirlərinin diqqətini cəlb etmiş, bu
illərdə Şəki yazarlarının
yaradıcılıq yolunu daim izləyən və onların ədəbi
yığıncaqlarında iştirak edərək istiqamət
verən Bəxtiyar Vahabzadə, Sabit Rəhman kimi qüdrətli
bədii fikir sahibləri onun hekayələri haqqında
xoş sözlər söyləyiblər.
Yazıçının müasiri və qələm
yoldaşı olmuş Hüseyn Rəsulov "Gənc ədəbi
qüvvələrə qayğı göstərməli"
adlı yazısında Zaman Qarayevin bədii nümunələrinin
bədii gücünü dəyərləndirərək
yazıb: "...Gənc nasir Z.Qarayevin "Ceyrançöl
qoruğunda" povesti "Azərbaycan" jurnalında dərc
olunmuşdur. Zaman Qarayev müxtəlif
mövzularda bir sıra gözəl hekayələr də
yazmışdır". Yazıçının
həyati müşahidələrinin məcmuyu olan satirik və
məişət mövzulu hekayələri hələ orta məktəbdə
dərs dediyi illərdə 1959 və 1961-ci ildə nəşr
olunub. "Kürən" (1959) və
"Qonağım olun" (1961) adlı hekayələr
kitabı ədəbi mühitdə müəllifinə
nüfuz qazandırıb. Şəkidə
gedən ədəbi prosesləri daim izləyən türk
dünyasının qüdrətli şairi Bəxtiyar Vahabzadənin
mənəvi dəstəyi ilə gənc yazıçı ədəbi
uğurları nəzərə alınaraq 1961-ci ildə Azərbaycan
SSR Yazıçılar İttifaqına üzv seçilib.
Əsas yaradıcılıq yolu doğma Şəkidən
keçən yazıçı 1961-ci ildə
yaşayış yerini dəyişərək Bakı şəhərinə
köçüb, orada bir çox məsul vəzifələrdə
işləyib. Qaynar respublika ədəbi
mühiti Zaman Qarayevin yaradıcılıq
laboratoriyasını yeni-yeni əsərlərlə zənginləşdirib,
1959-2000-ci illərədək bədii və elmi-publisistik
xarakterli 10 kitabın nəşri ilə nəticələnib.
Zəngin həyat təcrübəsi, xüsusilə, Azərbaycan
Dövlət Radio və Televiziya Verilişləri Komitəsində
(1961-1967), "Gənclik" nəşriyyatında (1967-1971),
"Kənd həyatı" jurnalında (1971), yenidən Azərbaycan
Dövlət Radio və Televiziya Verilişləri Komitəsində
(1971-1980), Radionun İnformasiya Baş Redaksiyasında (1980-1991)
və "Haqq sözü" qəzeti redaksiyasında
işlədiyi illər yazıçının ədəbi-publisistik
dünyasının mövzuca zənginləşməsində
böyük rol oynamışdır.
Yazıçının
həcmindən, janrından asılı olmayaraq hər bir əsərində
aktual səciyyəli mövzu, insanların əhvali-ruhiyyəsi,
sosial-iqtisadi həyat, düşüncə tərzi, müəllif
cəsarəti, ədəbi detala realist, obyektiv yanaşma
hakimdir. "Töhmət", "Təmizlik
kağızı", "Canavar duası", "Sədrin
köməyi", "Cadugər", "Qəmdağıdan"
və s. kimi hekayələrdə cəmiyyətin müxtəlif
qütblərinə obyektiv baxış, disident münasibət,
real əksetdirmə oxucunu razı salan bədii dil hakimdir. Mükəmməl ədəbiyyat mütəxəssisinin
qələm çaldığı hekayələrin nəsr
dilində ilk andaca diqqəti cəlb edir.
Ədibin
yaradıcılığında özünə yer alan ən
maraqlı əsərlərindən biri bu gün gənc nəslin
vətənpərvərlik tərbiyəsində əhəmiyyətli mənbələrdən
olan, əfsanəvi partizan Əhmədiyyə Cəbrayılovun
ömür və döyüş yoluna həsr etdiyi
"Xarqo" romanıdır. Roman
yazıçının qələmindən
çıxdıqdan sonra nəşr olunmaq üçün
"Azərbaycan" jurnalı redaksiyasına təqdim
olunmuş, ancaq əsərin aktual ideyası və məzmunu,
Fransada olmayan yazıçının belə bir təsirli əsər
yazması, yazıçı təxəyyülünə
şübhə zəminində jurnalın redaksiyasının
məsul şəxsləri tərəfindən etinasız
qarşılanmışdır. Əslində, müəllif
əsərini realizm üzərində qurmuş, nəinki əsərin
baş qəhrəmanı Əhmədiyyə Cəbrayılov
haqqında
çoxlu sayda ədəbiyyat oxumuş, həmçinin,
onun yaxın dostu olmuş, cəbhə həyatının əsas
epizodlarını qəhrəmanın söhbətlərindən
yazıya almışdır. Romanın jurnalın səhifələrinə
çıxarılması ilə bağlı yaranmış
çətinliyi xalq yazıçısı Əbülhəsən
aradan qaldırmış, əsəri oxuyub bəyənmiş,
bu səbəbdən bu gözəl əsər onun rəyi ilə
1966-cı ildə "Azərbaycan" jurnalında, bir il sonra isə ayrıca kitab kimi "Gənclik"
nəşriyyatında çap olunub. 1990-cı
illərin əvvəllərində Qarabağ münaqişəsi
zəminində erməni terrorçularına nifrətini ifadə
etmək, onların əsas qorxu mənbəyi kimi Əhmədiyyə
Cəbrayılovun döyüş yolu zəminində müəllif
əsəri yenidən bir sıra əlavələrlə nəşr
etdirməyi planlaşdırmış, bu arzu 1998-ci ildə
reallaşdırılmış, əsər həmin ildə
yenidən nəşr etdirilmişdir. Əsərə
müəllif Qarabağda erməni terrorçuları tərəfindən
törədilmiş tarixi cinayətləri də əlavə
etmişdir.
Zaman Qarayev respublika ədəbi mühitində alim-yazıçı
kimi də tanınıb. O, istedadlı ədəbiyyatşünas kimi 1976-cı
ildə XX əsrin görkəmli yazıçılarından
olmuş Süleyman Rəhimovun povest
yaradıcılığını tədqiqə cəlb
etmiş, "Süleyman Rəhimovun povestləri"
mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri
namizədi (yeni istilahla filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru) elmi dərəcəsi alıb. Onun
istedadlı yazıçı qələmi ilə alim qələmi
bir-birini tamamlamış, kəsəri ilə
seçilmişdir. Məlumdur ki, realist nəsrin
və dramaturgiyanın banisi Mirzə Fətəli Axundzadə
haqqında ədəbiyyatşünaslığımız
maraqlı tədqiqat əsərləri ilə zəngindir.
Ədəbiyyatşünas Feyzulla Qasımzadə, Mir Cəlal
Paşayev, Hidayət Əfəndiyev, Nadir Məmmədov,
Sadıq Murtuzayev və digər alimlərimizin qələmində
dahi Mirzə Fətəlinin ömür və sənət yolu
tədqiq olunub. Çox təəssüf ki,
alim-yazıçı Zaman Qarayevin görkəmli dramaturqun həyat
və yaradıcılığına dair apardığı
araşdırmalar geniş ədəbi ictimaiyyətə
çatdırılmayıb, qaranlıq səhifələrdə
qalıb. Yazıçının arxivində
saxlanılan tərcümeyi-halından məlumatlanırıq
ki, "Öz işini bu istiqamətdə quran (Mirzə Fətəli
Axundzadənin ədəbi irsinin tədqiqi istiqaməti nəzərdə
tutulur - K.A) filologiya elmləri namizədi Zaman Qarayev yorulmadan
ciddi araşdırmalar aparıb, M.F.Axundzadənin irsini dərindən
tədqiq etmiş, sovet ədəbiyyatşünaslığının
böyük mütəfəkkirin həyatına kölgə
saldığı bəzi məqamları cəsarətlə tənqid
edib, Mirzə Fətəlinin həyatı haqqında bəzi həqiqətləri
üzə çıxarmağa müvəffəq olub.
Bütün bunları tutarlı fakt və dəlillərlə
sübuta yetirən alim Zaman Qarayev M.F.Axundzadənin indiyədək
elmə məlum olmayan "Səfərdə" və
"İran şahının Qafqaza səyahəti" povestlərini
də aşkara çıxarmışdır. O, böyük
mütəfəkkirin "Səfərdə" adlı xatirə-povestini
" Azərbaycan" jurnalının
10-cu nömrəsində çap etdirmişdir. Z.Qarayev Mirzə Fətəliyə həsr
etdiyi sanballı elmi araşdırmalarla kifayətlənməmiş,
böyük mütəfəkkirin həyatından bəhs edən
"Amansız vəzir" povestini, "Vay
Süruş!", "Nazir", "Şəni yüksək
xan", "Rəhimsiz şəkillər" və s. hekayələri
də qələmə almışdır.
Ədəbiyyat
tariximiz, xüsusilə, Axundovşünaslıq
üçün böyük elmi dəyər kəsb edən
yuxarıda adı çəkilən əsərlərin elmi-ədəbi
ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılması,
fikrimizcə, müstəqil ədəbiyyatşünaslığın
qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir və
M.F.Axundzadə haqqında müstəqil ədəbiyyatşünaslıq
güzgüsündə tədqiqat aparan tədqiqatçılar
mütləq Zaman Qarayevin arxivinə üz tutmalıdırlar.
Bu böyük ədəbi-elmi diapozonlu şəxsiyyətin
yaradıcılıq yolu haqqında kiçik bir məqalə
həcmində geniş məlumat vermək imkanından xaric
olduğumuza görə bu qısa qeydlərimizlə kifayətlənirik
və yazıçının elmi-ədəbi irsini monoqrafik
aspektdə tədqiq etmək fikrindəyik.
Kamil ADIŞİRİNOV
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2019.- 8 iyun.- S.19.