Hüzn ədəbiyyatın
harasındadır...
essesi
Elə hislər
var ki, onları
yazmaq, onları danışmaq, oxumaq bizi böyüdür, bizi aydınlandırır. Və bu,
çox hallarda özümüzü melanxolik,
çarəsiz və
tərəddüdlü hiss etdiyimiz anların nəticəsidir.
Həmin hislər mütləq bizə reallığı xatırladır və biz yaradıcının özü ilə daha səmimi kontakt qururuq. Dostoyevskinin zövqsüz və yüksək bədii istedadla yazılmış mətnləri həmişə mənə müəllifi xatırladıb. Romanın obrazlarını, romandakı hadisələri deyil, məhz Dostoyevskinin özünü. Onu təxəyyülümdə canlandırmaq və onu dinləmək nəsibini romanlarından almışam. Dərin bir hüzn, əzab, qisasın öyrətməyə çalışdığı güzəştə getməyən fəlsəfə bizə o qədər doğma gəlir ki, özümüzü qəhrəmanların yerində hiss etmirik, onlarla müqayisəyə çıxarırıq. Dostoyevskinin obrazları daha dərin yaralar alıb, yoxsa biz? Onun psixologiyamızla empatiya qurmaq istedadı danılmazdır. Ancaq bir dəfə düşünmüşdüm ki, doğrudan da Dostoyevski dövrümüzdə yaşasaydı, indiki qədər populyar olardımı? Buna elə siz cavab verərsiniz. Mən isə başqa bir məsələyə diqqət çəkmək istəyirəm. Bu cür yazmaq həm də onun imicini formalaşdırmışdı. Dövrünün ədiblərindən heç biri Dostoyevski qədər sentimental ola bilməzdi, ya da olmağa çalışmazdı. O, bunu məharətlə bacarırdı, yaşayırdı. Və yazırdı. Ədəbiyyatla sentimentallıqdan danışırıqsa, Dostoyevski misalı ilə başlamağımız həm də ona görə lazım idi ki, həyatındakı eniş-yoxuşların, əzabların, taleyin proyeksiyasını daha asan ala bilirik. Bəs niyə bu qədər uğurlu alınmışdı? Ümumiyyətlə, təkcə Dostoyevskidə yox, niyə dekadans dövrün şairləri və nasirləri kədərli halları ilə bu qədər sevilə bilirdi? Hər şeyin zaman tunelində axtarsaq, əslində, cavab çox sadədir - dövr və onun tələbi. Tələb deyəndə oxucuların bunu istəməsini nəzərdə tutmuram. Proseslərin ədiblərdən tələbi məhz "kədərli görünmək" idi. Yazıçı prizma kimi ağ işığı içindən keçirəndə çoxlu sayda rəngli işıqlar görünür. Hadisəni müşahidə edib onu yazanda təfərrüatı deyil, həm də yaradıcılığının, yəni təxəyyülünün qırıntılarını zərgər dəqiqliyi ilə o hadisənin üzərinə səpir. Romantik dövrün və ondan sonrakı bir neçə nəslin sentimentallığını dövrün xülasəsi ilə izah etmək olar. Bəs bu dövrün?
Bu günün sentimentallığı
bir az
fərqlidir. İndi onu duyğu
deyil, hadisələr yaradır. Ötən əsrin adamı
xatırlayıb üzülürdüsə,
bu günün insanının sentimental olması
üçün sıradan
hadisələr kifayət
edir. Texnologiyanın
insanı ürəyi
olan robotlara çevirdiyi zamanın sentimentallığı kənddə
dəmir həlqədən
düzəldilmiş balaca
maşın oyuncağı
ola bilir.
Əslində isə burda üzüləcək,
ya da qəhərlənəcək
elə bir şey yoxdur. Bəs niyə bizə bu qədər dərin toxunur? Çünki onu kimi bir oyuncağa ehtiyac duymadığımızı
anlayırıq. Onun dəyəri
mövcudluğundadır. Əgər o
bizim görəcəyimiz
sonuncu oyuncaqdırsa, bilirik ki, bir
də hansısa uşaq onu düzəltməyəcək.
Sentimentallığımız öz eqomuzdan
doğur. Yaşanan hadisələri
öz taleyimizlə müqayisə edib onun bizim ağrılarımızdan
nə qədər böyük və kiçik olmasını araşdırır, nəhayət,
qərara gəlirik ki, bizim əzablarımız
və bizim keçmişimiz daha böyükdür. Buna görə də onu nümayişə çıxarmaq qərarına
gəlirik. Beləcə, keçən əsrin
sentimental ədəbiyyatçı obrazını yenidən dekonstruksiya etmiş oluruq. Ancaq bugünün oxucusuna
bu maraqlıdırmı
və ya nə qədər maraqlıdır? O, bu
cür sentimentallığa
aldanacaqmı? Təbii ki,
yox. Məşhur "Black Mirror" serialının
bölümlərindən birində
ölmüş ərinin
maketini sifariş verən və onu elektodlar vasitəsi ilə yaşadan bir qadının həyatından
bəhs olunur. Maketin səsi, hadisələrə
yanaşma tərzi, geyimi, yemək zövqü - hər şeyi əri ilə eynilik təşkil edir. Ta uşaq doğulana qədər. Maketin atalıq hissi
özünü göstərmir.
Ona atalıq haqqında heç bir proqram, alqoritm yüklənməyib. Bunu izləyən
oxucunu təəccübləndirmək
üçün sentimental mətnlərin
intellektual və vizual ölçülərini
nəzərə almasaq,
ona uduzmuş oluruq. Əks halda oxucu mətnin sentimentallığından
həzz ala bilmir, yazıçıya yazığı
gəlir sanki. Onun həyatını mətnlərindən
daha ön planda izləmək istəyir. Duyğulandırmaq
labüddür, ancaq bütöv ssenarini "duyğu partlayışı"na hesablamaq sadəlövhlük, hətta
primitivlikdir.
Həssaslığını küçə-küçə, adam-adam çəkib gətirməlidir öz masasına. Yalnız öz sərhədlərində
o "bomba"nı partlada bilər. Beləcə,
həm özü, həm də digərləri daha təhlükəsiz olar.
Ədəbiyyat tamamilə
rasional ola
bilməz, bunu anlayır və irrasional düşüncənin
əleyhinə çıxış
etmək istəmirəm.
Yaradıcılıq mahiyyətcə irrasionaldır.
Onun ruh halı, əlbəttə, fərqlidir,
atmosferi daha təsirli, yoluxucudur.
Şəxsiyyət fonunda isə
yazıçı rasional
olmağa məcburdu.
Hətta,
bəli, məcburdu.
Komikslərlə böyüyən bir uşağın qarşısına kitab qucaqlayıb çıxmaq
və ya həyəcanlı musiqilərdən
ifrat dərəcədə
məst olmuşcasına
danışmaq işə
yaramayacaq. Nə qədər
şablon səslənsə
də, yazmalıyam ki, güclü olmaq, dözməyin yollarını axtarmaq lazım gəlir bəzən. Ancaq masaya qədər... Yazı masasında şəxsiyyətin
konturları dağılır,
sərhədləri pozulur
və xaosun içində səliqə
yaratmaq istəyən bir nəfərin sərgüzəştləri başlayır.
İndi doyunca ağlaya, hiss edə bilərsən, burada, keçmişin qaranlığında kifayət
qədər səliqəsiz
eşələnmək olar.
Sənətin reallıqla uyğunlaşmağının tərəfdarı olmayanların yanında olduğumu deyib, müəllif obyektivliyini pozuram. Ədəbiyyat xilas edir, göstərir, cavab axtarmır, ancaq sual verir. Bu missiyanı pozmağın ən asan yolu adamların ağrılarını daha tünd etmək, onları daha çox küncə sıxmaqdı. Hər kəsin bunu etdiyi bir zamanda yazıçı da kütlənin rənglərini boz alıb özündən elə boz da keçirirsə, deməli, bacara bilmir. Postmodernizm bir köynək yaxındı bu mövzuya. Dərd elə, bütün ağrılarından karnaval düzəlt, onları rəqsə dəvət et. Hüzn ədəbiyyatın mayasıdır. Bəndidir. Komediya belə əzablar üzərində qurulur. Və ədəbiyyata alternativ əzabların bu cür dəqiq effektini alan ikinci sahə yoxdur. Sadəcə bu sahədə olan iynəni vurmazdan öncə islaq pambıqdan istifadə eləməlidir. Pasiyent qaşqabaqlı, zorən ağlayan, özünə illərin dərdini yükləmiş kimi görünən həkimi sevməyəcək.
Müasir ədəbiyyatın
davası da budur. Dekadans dövrü ədəbiyyatının
(xüsusilə şeirinin) bu günün atmosferində
olmadığını anlamaq çətin
deyil. Hüzn
yalnız duyğu aspektində
aktualdır, yaradıcılıq bütünlükdə,
şəxsiyyət isə obrazlıq ondan
istifadə edəndə daşlar heç cür öz yerinə oturmur.
Rəvan
CAVİD
525-ci qəzet.- 2019.- 15 iyun.- S.21.