Azərbaycan ədəbiyyatında yapon hayku şeirinin təzahürləri

Üç misralıq yapon şeiri əvvəllər haykay, hokku, XIX əsrin sonlarından isə hayku adlanır. 5-7-5 ölçülü hayku şeiri dünyada ən qısa həcmli şeirdir.

XIX əsrdə Yaponiyanın dünyadan təcrid olunma dönəminə son qoyulduqdan sonra hayku şeiri dünya ədəbiyyatına təsir göstərməyə başlayıb. XX əsrdən etibarən əksər xalqların ədəbiyyatında hayku şeirinə müraciətlər müşahidə edilir. Azərbaycanda yapon poeziyası ilə tanışlıq XX yüzilliyin ikinci yarısından başlanıb. Elçinin 1975-ci ildən etibarən rus dili vasitəsilə etdiyi tərcümələr, nəzəri aspektdə yazdığı yazılar ilə hayku şeiri Azərbaycanın oxucu auditoriyasına təqdim olunub. XXI əsr Azərbaycan nəzmində isə yeni bir janr - Azərbaycan haykuları formalaşıb. Az sözlə böyük məna ifadə etmək imkanlarına malik haykular (üçlük) Şahin Fazil və Güləmail Muradın yaradıcılığında da öz əksini tapıb.

Müasir dövrümüzdə dünyanın bir çox ölkələrində Yaponiyaya maraq olduqca böyükdür. Yaponiyanın iqtisadi inkişafı, yapon xalqının tarixən formalaşmış və bugün də davam etdirilən özünəməxsus adət-ənənələri, bənzərsiz mədəniyyəti daim diqqət mərkəzindədir. Əsrlər boyu müxtəlif mədəniyyətlərdən olan insanların əlaqəsi, ünsiyyəti mədəniyyətlərarası əlaqələrin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Mədəniyyətlər arasındakı əlaqələrin təşəkkülündə və sözügedən münasibətlərin möhkəmlənməsində ədəbi əlaqələr geniş imkanlar yaradır. Duyğuların, düşüncələrin yazılı dil vasitəsilə ifadə olunduğu və gələcək nəsillərə ötürüldüyü ədəbiyyat dünyasında qarşılıqlı bəhrələnmə daha geniş şəkildə təzahür edir. Dünya ədəbiyyatının inkişafı müxtəlif ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqələri nəticəsində mümkün olur.

Bu məsələ ilə bağlı Ulu Öndər Heydər Əliyevin yanaşması olduqca diqqətəlayiqdir: "Ədəbiyyatların qarşılıqlı təsiri yeni məsələ deyildir. Digər ümumbəşəri mədəniyyətlər kimi dünya ədəbiyyatı da ancaq milli mədəniyyətlərin və ya ədəbiyyatların toplusu deyildir, ilk olaraq onların tarixi qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı nüfuz prosesində yaranan müəyyən vəhdətidir. Heç bir xalq başqa xalqların nailiyyətlərindən istifadə etmədən inkişaf edə bilməz". Azərbaycan və Yaponiya arasındakı ədəbi-mədəni əlaqələr keçmiş SSRİ ilə Yaponiyanın diplomatik əlaqələri qurulduqdan sonra - XX əsrin II yarısından yaranmağa başlayıb. Yaponiya ilə ədəbi-mədəni əlaqələrimizin hərtərəfli inkişafı və formalaşmasında bədii tərcümənin rolu əvəzedilməzdir. Uzaq Şərqi Asiya xalqlarının ədəbiyyatları arasında Azərbaycan dilinə ən çox tərcümə olunan məhz yapon ədəbi nümunələridir. Azərbaycanda, eləcə də, bütün dünyada yapon ədəbiyyatının böyük rəğbətlə qarşılanmasının səbəbi ədəbiyyatın yapon mədəniyyətindəki yeri, tarixi inkişaf, yapon dili və yazı sistemi, yapon ədəbiyyatının ictimai keçmişi və yapon dünyagörüşüdür. Digər bir səbəb isə Yaponiyanın 250 ilə yaxın müddətdə dünyadan təcrid olunma siyasətini həyata keçirməsi və nəhayət, Meyci reforması ilə 1868-ci ildə qapılarını dünyaya açması ilə uzun müddət gizliliyini qoruyan yapon ədəbiyyatına marağın artması idi.

Yapon şeiri zəngin və qədim ənənələrə malikdir. Yapon şeiri ilə bağlı təsvirlərdən biri 900-cü illərdə Ki no Tsurayuki tərəfindən yazılan "Kokinşuu" kitabının ön sözündə yer alıb: "Yapon şeiri toxumlarında insan ürəyini daşıyır və sayıla bilməyəcək qədər sayda söz budaqları olaraq inkişaf edir. Həyatda insanlara bir çox şey təsir edir. Sonra onlar gördükləri, ya da eşitdiklərindən ibarət hisslərini izah etməyə çalışırlar". Tsurayukinin fikirlərini Azərbaycan ədəbiyyatında yapon poeziyasının ilk geniş tərcüməsi ilə məşğul olan Xalq yazıçısı Elçinin fikirlərində də sezmək mümkündür: "Hokku bu kiçik formalardan (kiçik formalar dedikdə qədim yunan epiqramı, Şərq rubaisi, Azərbaycan bayatısı nəzərdə tutulur), məncə, əsas etibarilə bununla seçilir ki, dəqiq və son dərəcə incə ştrixlərlə əhvali-ruhiyyə mənzərəsi, miqyası və vüsəti yaradır. Bayatı altı-yeddi sözlə dərin bir fikir söyləyirsə, hokku bu fikrin yaratdığı əhvali-ruhiyyəni təsvir edir".

Yapon ədəbiyyatının ən fərqli özəlliklərindən biri hər hansı dövrə hakim olan bəlli bir forma və üslubun daha sonrakı dövrdə yerini digər tərzə verməməsi ilə bağlıdır. Yapon ədəbiyyatında "yeni" heç bir zaman "köhnə"nin yerini almamış, sadəcə ona əlavə olunaraq davam etmişdir. XIV yüzillikdən formalaşan "hayku" və yaxud "hokku" şeiri bu gün də yapon poeziyasında öz yerini qorumaqdadır. XIX əsrdə Yaponiyanın dünyadan təcrid olunma dönəminə son qoyulduqdan sonra isə hayku şeiri dünya ədəbiyyatına təsir göstərməyə başlayıb. Hayku şeiri dünya ədəbiyyatında ən qısa həcmli şeir növü kimi tanınmaqdadır. 17 hecalıq sütunu ilə 5-7-5 sxemiylə yazılır. Ümumiyyətlə, yapon poeziyası sillabik olub, qafiyə yox, heca sayı əsas götürülməklə az sözlə böyük məna ifadə etmək prinsipinə əsaslanır. Qısa həcminə baxmayaraq, hayku toplularında hər hayku ayrıca bir səhifədə təqdim edilir. Bu vasitə ilə oxucunun şeirin dərin mənasını duymağa, bütün çalarlarıyla dərk etməyə şərait yaradılır. XVI əsrdə haykunun ustadı olaraq adlandırılan Matsuo Başo yaradıcılığı ilə hayku şeiri xüsusi rəğbət qazanmışdır. Başo köhnə nümunələri də əsas tutaraq yeni istiqamətlər müəyyənləşdirmişdir.

Azərbaycanda yapon haykuları ilə tanışlıq 1975-ci ildən etibarən Xalq yazıçısı Elçinin rus dili vasitəsilə etdiyi tərcümələr, nəzəri fikirlər vasitəsiylə mümkün olub. Elçinin tərcüməsində təqdim olunan "Nərgizin bircə ləçəyi" klassik yapon poeziya nümunələri toplusu 1979-cu ildə çapdan çıxıb. Topluda orta əsrlər poeziyası ilə yanaşı, yeni dövr poeziyası da yer alıb. Təqdirəlayiq tərəflərdən biri isə hər bir misranın müəllifi haqqında məlumatın verilməsi və bəzi anlaşılmaz məqamlarda şeirin şərhinin təqdim olunmasıdır. Məsələn,

Yamanca tez uçdular!

Qanad açdı pullar

İlin axırında (İssa. "Böyük Budda Kamakurada").

"Orta əsrlər poeziyası" bölməsindəki nümunəyə tərcümənin müəllifi Elçin belə bir şərh verir: "Bu hokkuda İssa həmişə borc içində olduğunu göstərir. Yaponiyada da Çindəki kimi ilin axırında borcları qaytarmaq adəti mövcuddur".

Elçinin tərcümələri Azərbaycan - yapon ədəbi əlaqələrində böyük rola sahibdir. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycan nəzmində yeni bir janr - Azərbaycan haykuları formalaşıb. Az sözlə böyük məna ifadə etmək imkanlarına malik haykular Şahin Fazilin yaradıcılığında öz əksini tapıb.

"Dadlı şeir təamında

Duz miqdarı söz

Budur hayku!"

- deyərək haykuya tərif verən Şahin Fazilin 2007-ci ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan haykuları" adlı hayku toplusuna müəllifin 333 haykusu daxil edilib ki, bu, yapon haykusu janrında Azərbaycanda yazılan ilk kitabdır. Şahin Fazilin haykuları əsasən 5-7-5 ölçüsünə tabe olmur. Bu, digər bir çox dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də heca sistemi ilə yapon dilindəki heca sisteminin fərqliliklərindən irəli gələn məsələdir. Lakin sözügedən haykularda əsas diqqət çəkən cəhət ondan ibarətdir ki, müəllif yapon haykusunun sabit 17 heca ölçüsünə əməl etmişdir. Məsələn,

Tez-tez

Şipşirin yuxu görürəm

Bu ap-acı dünyada.

Göründüyü kimi, bu nümunədə ümumilikdə 17 heca olmaqla 6-7-4 ölçü sistemindən istifadə olunmuşdur.

Məlum olduğu üzrə, yapon haykularında əsas mövzunu təbiətin tərənnümü təşkil edir. Şahin Fazilin yaradıcılığında isə sevgi, tənhalıq, qəm-kədər kimi mövzulara üstünlük verilmişdir:

Boşadım sevinci...

Kədəri də boşasam

Dul qalaram.

Yapon haykularını yaradıcılığına daxil edən daha bir yazıçı-şairə Güləmail Murad olub. G.Muradın haykularında Azərbaycan şeirinin bədii təsvir və bədii ifadə üsulları, obrazlı deyim tərzi diqqəti cəlb edir:

Mən bu eşqin dəlisi,

sən təşnəsi

Səndə gizlənmişəm.

Yazıçının haykuları məzmun müxtəlifliyi ilə seçilir, insan qəlbinin incə titrəyişləri, sevgi faciəsi, vətənpərvərlik ruhunun ifadəsi kimi mövzulara toxunulmuşdur. Ş.Fazil haykularında izlənilən ölçü sistemindəki dəyişkənlik G.Murad yaradıcılığı üçün də keçərlidir. Məsələn,

Şuşa, Qarabağ

közərən qorumdu,

dolub yatağıma.

Vətənpərvərlik ruhunda yazılmış bu hayku nümunəsində ölçü sistemi 5-6-6 şəklində olub, 17 hecada tamamlanıb.

Yapon haykuları 5-7-5 bölgüsündə olduğu halda, Azərbaycan haykularında misralarda hecaların bölügüsü konkret olmayıb, 3 misra 17 hecada fikrin tamamlanması əsas götürülür. Eyni zamanda, haykuların xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də hər haykuda kiqoların, yəni ilin hansı fəslində yazılmasını göstərən ifadələrin işlənməsidir. Ş.Fazil və G.Muradın hayku yaradıcılığında isə sözügedən xüsusiyyətlər bir qədər fərqli şəkildə özünü göstərməkdədir. Belə ki, burada daha geniş mövzu rəngarəngliyinə təsadüf edirik.

Özünəməxsus estetik və sənət dəyərlərinə malik qədim Yaponiya ədəbiyyatının bir hissəsini təşkil edən hayku şeirinin tarixi yüzilliklərlə ölçülür. Əksər xalqların ədəbiyyatına daxil olan və ötən əsrin 70-ci illərindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunan hayku şeirinin Azərbaycanda tədqiqi məsələləri olduqca zəifdir, bu sahədə görüləsi işlər çoxdur. Tərcümələrin orijinaldan olmaması isə ən aktual problemlərdən biridir. İkinci dildən tərcümə əsərin məzmununda müəyyən itkilərə yol açır. Xalq yazıçısı Elçin bu məsələ ilə bağlı qeyd edirdi ki, mən onları rus dilindən tərcümə etmişəm və şübhəsiz ki, orijinal şeirin tərcüməsinin tərcüməsində itkiləri çox olur və bu mənada bu hokkular orijinalda, yəqin ki, daha çoxnüanslıdır, daha dərin və zərifdir.

Gülnar YUNUSOVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu. "Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri" şöbəsinin elmi işçisi

525-ci qəzet.- 2019.- 19 iyun.- S.20