Xalq yaradıcılığının tükənməz xəzinəsi Nəsimi poeziyasında

Qədim zamanlardan başlamış zəmanəmizə qədər bədii yaradıcılıqla məşğul olan əsl sənətkarlar həyat çeşməsi kimi həmişə qaynayan xalq yaradıcılığına vaxtaşırı müraciət etmədən keçinməyiblər. Bu çeşmə onların əsərlərinə saflıq, büllurluq və səmimiyyət bəxş edib.

Xalq arasında deyirlər ki, cavan qartallar uçmağı həmişə qoca qartalların qanadları üzərində öyrənir. Bu mənada, qoca Şərqin xalq deyim və duyumları, xalq dilinin gözəl ənənələri hələ gəncliyindən İmadəddin Nəsiminin qanına hopub, demək olar ki, təfəkkürünə və hissiyyatına hakim kəsilib. Nəsimi xalqının nağıllar və əfsanələri, zərbiməsəlləri ilə yanaşı, musiqisini də sevib.

Pedaqoji fikrin inkişafında misilsiz xidməti olan Nəsiminin yaradıcılığına səmimi məhəbbət, dərin ehtiram da məhz bundan yaranıb, pöhrələnib. Şairin misralarını, beytlərini nəzərdən keçirdikcə burada müdrik sözlərin sıx-sıx işlənməsinə, xalq danışığında daha çox istifadə edilən hikmətli ifadələrə, məcaz və metaforalara rast gəlirik.

Nəsimi fəlsəfəsi mündəricəli şeirlərində atalar sözü və məsəllərdən daha çox istifadə edir:

Çün hər nə kim əkərsən anı biçərsən axır,

Dünyada əkmə anı kim, adı oldu üsyan.

Şairin nəsihətverici şeirindən gətirilmiş bu beyt xalq təfəkkürünün məhsulu olan "Nə tökərsən aşına, o da çıxar qaşığına", "Hər nə əkərsən, onu da biçərsən" kəlamlarının eyni olsa da, forma və yeni məna ifadə etməsi baxımından diqqəti cəlb edir.

Hikmətli sözlər, şübhəsiz, sənətkarı az sözlə məzmunlu və əhatə obyekti geniş olan fikirlər aşılamağa istiqamətləndirir. Nəsimi şeirlərində bu qayəni əsas götürüb.

Özünü dərk edən insanlar kimisə mühakimə etmədən öncə öz doğru, düzgün, yanlış addımlarını gözdən keçirir. Ancaq öz sözünə, hərəkətinə, əməlinə məhəl qoymayan, məsuliyyət daşımayan, özünün kənardan necə göründüyünü görməyən isə başqasında qüsurlar axtarır. Atalarımız bu kimi özünə hörmət qoymayan adamlar haqqında demişdir: "Öz gözündə tiri görmür, özgə gözündə tük axtarır" və yaxud "Özünə umac avammır, başqasına əriştə kəsir". Nəsimi belə adamları məzəmmət edərək, onları düzgün yola bu şəkildə səsləyir:

Öz gözündə tiri qoyub, özgə gözdə tükü görmə,

Uzaq görər öz eybini görən, tükü tükdən seçər.

İnsan Nəsimi yaradıcılığının mərkəzində durur. O, dinindən, irqindən asılı olmayaraq hamıya eyni mövqedən yanaşır və insanları dostluğa, xeyirxahlığa səsləyir. Mala, mülkə aludə olmamağa, öz varlığına "arifanə yek" nəzər qılmağa, həyatın və yaşamağın mənasını dərk etməyə çağırır. Nəsimi deyir ki, insanın şərəfi mal-dövlətlə ölçülmür. İnsanın idealı yalnız yemək, geymək, varlanmaq, sərvət toplamaqdan ibarət olarsa, öz şəxsi mənafeyindən kənarda heç bir şey görməzsə, başqalarının taleyi onu düşündürməzsə, belə adamı başqa bioloji varlıqdan fərqləndirmək olmaz. Yalnız öz şəxsi mənafeyini düşünən, ətrafdakıların, xüsusilə zəhmətkeş kütlənin taleyinə, dolanışığına laqeyd münasibət bəsləyən dargözləri, mal-dövlət, sərvət toplamağa can atanları nəzərdə tutan Nəsimi deyirdi:

Dünyada mülkə, mala sən aldanma, ey məlik,

Kim, dünyanın mətahi bəğayət həqirdir.

Nəsimi bir neçə başqa qəzəlində də göstərir ki, var-dövlət insana xoşbəxtlik verə bilməz, kim səadətini var-dövlətdə arayırsa, şübhəsiz yanılır. Nəsimiyə görə dünya malının daimi sahibi yoxdur. İnsan da dünyanı tutmaq üçün, dünyaya sahib olmaq üçün doğulmamışdır. Nikbin şair mülkə, əsil-nəsəbə güvənənləri tənqid edir, aza qane olanları mərd insan adlandırır:

Qafil olan, öz ömrünü var yığmağa sərf eyləyər,

Öləndəsə Əzrailin hüzurunda boyun bükər.

Nəsimiyə görə hər bir şəxs öz səadəti və xoşbəxtliyini ümumi xalqın səadəti və xoşbəxtliyi ümumi xalqın səadəti və xoşbəxtliyi naminə aparılan faydalı işlərdə görməlidir. Xalqa, vətənə xidmət etməyi yüksək əxlaqi keyfiyyət sanan şair zəhmətkeş insanın mənafeyindən oğurlayıb, ancaq öz xüsusi varidatını artırmağa çalışanları pisləyirdi. Bu baxımdan, Nəsiminin həcmcə kiçik, məzmunca dolğun "Bəhrül-əsrar" ("Sirlər ümmanı") əsəri diqqəti cəlb edir. Əsasən, cəmiyyət və insan təbiətinin müxtəlif təzahürləri barədə fikir söyləyən, hökmdarları, sultanları, zahidləri tənqid edən şair şöhrətpərəstlik, tamahkarlıq kimi eybəcər sifətləri söz qılıncı ilə kəsir, müasirlərinin idrakını, daxili aləmini zənginləşdirirdi.

Simuzər yığmaq üçün cəhd eyləmə gündən-günə,

Hər xəzinə torpaq ilə örtülür axır yenə.

Sərvət ilə yüklənərsə gəştisi dövrün əgər,

O, dərin dəryalar içrə qərq olub batmaz məgər?

- deyən şair insanın özünün dərk etməsini əsas və vacib bir məsələ hesab edir.

Nəsimi yazır ki, insan üçün mərifətdən başqa mühüm bir bəzək yoxdur. Aqil insan zər üçün öz ömrünü boş yerə sərf etməz:

Bu qızıl sevdasına qəlbində vermə heç məkan,

Mərifətçün ayrılan yerdə qızıl olmaz, inan.

Sərvətin artdıqca bil ki, artacaq dərdü-sərin,

Sən öləntək parçalar ol sərvəti varislərin.

Bu beytlərin yaranmasında heç şübhəsiz ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dünyanı dördəlli tutanlara, var-dövlətə uyub pis əməllərə qurşananlara qarşı xalqın dediyi "Dünya malı dünyada qalar", "Dünya malına aldanma", "Dünya varına güvənilməz" sözləri əsas olmuşdur.

Nəsimi məhəbbət mövzusunda yazmış qəzəllərində dilin sadəliyi, aforizmlərin orijinallığı bariz şəkildə nəzərə çarpır. O, atalar sözü və məsəlləri bacarıqla seçir, onları yeni formada şeirlərinin ahəng və məzmununa uyğunlaşdırır.

Ey Nəsimi, aqübət varar yelə,

Bivəfa ilə yeyən nanü nəmək.

Yaddaşımızı araşdırsaq, mərdlik və namərdlik haqqında saysız-hesabsız nümunələr üzə çıxır: "Namərd gəlib mərd olmaz, olmasa mərd atası", "Namərdin çörəyi dizi üstə olar", "Keçmə namərd körpüsündən, qoy aparsın sel səni", "Namərdə yaxa vermə, mərdə arxa ol". Bu misalların sayını artırmaq da olar. "Xərc eylə dünya varından nə qədər olsa varın" deyən şair sərvət toplayan "zərü ziynət" düşgünlərini özgələr üçün gecə-gündüz çalışan mehtərə bənzədir. Nəsimi dövrünün xəsis təbiətli, sərvətə həris adamlarını "tamah-kar", "həris" adlandırır, onların dövlətlənmək həsrəti ilə sağalmaz bir dərdə, mərəzə tutulduqlarını, bu dərd ilə həyatdan gedəcəklərini xəbər verir və bu sərvət sahiblərinin aqibətlərini belə təsvir edir:

Ağlın varsa, gəl gömülmə qızıl üçün torpaqlara,

Mal hərisi məhşər günü siçan kimi çox sürünər.

Tamahkarlıq, hərislik yox, mərd insanda hümmət gərək,

Ömür səmum küləyidir, sərvət, dövlət toza bənzər.

Yaxud:

İşin qalsa Əzrailə, qızılının nə faydası?!

Gərək nağdı can verəsən, qızıl orda çətin keçər.

Nəsiminin şeirindən gətirdiyimiz nümunədə də xalq sözlərinin ifadə etdiyi fikir yada düşür. "Gərəkməz" rədifli qəzəldən:

Qəmindir könlümün təxtində sultan,

Bir iqlimə iki sultan gərəkməz.

Yaxud da:

Zər eşqiylə tanrı eşqi sığışmayır bir araya,

Ölkə necə abad olar, iki şahı varsa əgər?!

- kimi beytlər xalqın təfəkkür süzgəcindən süzülən "İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz" ifadəsini xatırlatmırmı?! Şair həmin ifadədən istifadə edərək hamının başa düşə biləcəyi bir dildə gözəl, təsirli və səmimi bənzətmə yaratmışdır.

Bu və ya digər tərzdə "Yıxılana balta çalan çox olar" ifadəsi də dildə işlənən deyimlərdəndir. Şeirlərinin birində Nəsiminin həmin misaldan faydalanmasını müşahidə edirik. Məhəbbət gülşənində müvəffəqiyyətsizliyə uğrayan aşiq dərdinə əlac, yarasına məlhəm arayır. Lakin bunun müqabilində daha böyük bəlalara mübtəla olur, tənə hədəfinə çevrilir:

Könlümün şişəsinə pərri məgəs dəgsə sınar,

Ey həbibim, bəs nədəndir sən atarsan daşlar?

Müddəi gər tən edib başıma qaxar eşqini,

Sınığa vacib deyildir munca atmaq daşlar.

İcraçı üçün mahiyyətcə yerinə yetirilməsi müşkül olan bir iş bəzən başqalarına daha asan görünür. Həmin ikinci adam işin çətin olmadığını söyləyir. Belə məqamda bilavasitə proseslə bağlı olan adam "Dillə demək asandır, hünər onu yerinə yetirməkdir", "Uzaqdan baxana döyüş asan gəlir", - deyə hikmətli sözlərlə cavab verir. Belə bir vəziyyətin təsviri ilə biz Nəsiminin də şeirlərində qarşılaşırıq. Sevgilisinə qovuşmaq, vüsal həsrəti həqiqi aşiqi sıxır, ona əziyyət verir. Amma kənardan baxanlar bu işi çox ucuz qiymətləndirdikləri zaman o deyir:

Ləblərin vəslinə irmək mana müşkül görünür,

Gərçi sordular anı, dil ilə asan dedilər.

Böyük şair, ümumiyyətlə, insanı sözün əsl mənasında əzəmətli və yüksək görmək istəyir. Çünki onun fikrincə, insan dünyada ən ali varlıq, qüdrətli bir yaradan və hər şeyə qadirdir. Lakin bu qadirlik ilahi bir vergi deyil, bəlkə onun əsl mayası zəhmətdir. Şərəflə yaşamaq üçün insan zəhmətsevər olmalıdır.

Sən bir tikə çörək üçün minnət çəkmə alçaqlardan,

Qəflətdəsən, ruzi, nemət aşiq kimi səni sevər.

Nəsimi rübailərində də hikmətli sözlərdən məharətlə istifadə etmişdir. Həqiqət çarçısı olan sənətkar "Doğru söz acı olar", "Doğru sözdən xəta gəlməz", "Doğruya zaval yoxdur, çəksələr min divana", "Yalan ki var, doğrunun quludur" kimi misallardan yaradıcı şəkildə faydalanır:

O bilir həqqi ki, yalançı degil,

Hər kim yalan söylər, ol naci degil.

Həccə doğru varmayan hacı deyil,

Doğru söz doğrulara acı deyil.

Nəsimi həmişə düzlüyə meyl etmiş, doğruluğu insan həyatının, insan səadətinin ən zəruri şərtlərindən, ən yüksək ləyaqətlərindən hesab etmişdir:

Dil bazarçısı yalandır, varmazam bazarına,

Gərçi olmaz əyri dil, inanmazam iqrarına.

Sadiq oldur dilini könlü ilə bir eyliyə,

Əyri dildən nəsnə gəlməz, durmuşam inkarına!

- deyən şair doğruluğu özünə şüar etmiş, həqiqəti dərk etməyə və insanlara söyləməyə çalışmışdır. Nəsimi dönə-dönə sədaqəti, düzlüyü, doğruçul olmağı təbliğ və tərənnüm edir, bu keyfiyyətləri insanın yüksək mənəvi amalı sayır. Bu şeirlərdə M.İbrahimovun təbirincə desək Mənsur Həllac və Fəzlullah Nəimi kimi canlı surətlər var və onlar xalq arasında insaniyyət, sədaqət, cəsarət, mərdlik, doğruluq, dönməzlik rəmzi kimi tərənnüm olunur.

Yuxarıda qeyd etdik ki, Nəsimi xalqının nağıllar və əfsanələri, zərbi məsəlləri ilə yanaşı, musiqisini də sevmişdir. Şair, xüsusən musiqi tərbiyəsinə də böyük əhəmiyyət vermiş, musiqini haram elan edən yalançı din nümayəndələrinə, sufilərə istehza edərək yazır:

Səfasız sufiyi gör kim, haram der, dinləməz sazı...

Şair musiqini insan mənəviyyatını zənginləşdirən əsas amillərdən biri kimi qiymətləndirir, qəzəllərində musiqinin muğamlarını və hissələrini bir-bir sayır. Gözəl avazla oxunan "Rast", "Hüseyni", "Cahargah", "Segah", "Əraqi", "Şahnaz" kimi muğamların vurğunu olduğunu qəzəlində belə qeyd edir:

"Zəngulə" sifət nalı qılam zar "Segah"a,

Çün əzmi - "Hicaz" eyləyə məhbubi-xoşavaz.

Göründüyü kimi, Nəsimi xalq deyim və duyumlarından istifadə etməklə biz nəsil və gələcək nəsillərə örnək deyimi?! Xalq pedaqogikasının zəngin ənənələri əsasında ka-milləşən İmadəddin Nəsimi Yaxın Şərqin deyim və duyumlarında yaxşı nə varsa öz poetik yaradıcılığında cəmləşdirmiş və özünü xalqın yaddaşına əbədiləşdirmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin dediyi kimi: ...Nəsimi bütün dünya qarşısında bütün əzəməti ilə ucalır. O, elə bir insan idi ki, hələ uzaq keçmişlərdə cəhalətpərəstlərdən qorxmayıb zülmə, riyakarlığa, mövhumata etiraz səsini ucaltmış, çox-çox irəliyə nəzər salmışdır.

Ümumiyyətlə, Nəsiminin atalar sözləri və ya hikmətli sözlərə olan münasibətini dürüst müəyyənləşdirmək, təhlil etmək xüsusi tədqiqat mövzusudur. Biz bu yazıda böyük şairin yaradıcılığından bəzi nümunələrə nəzər saldıq. Xalq yaradıcılığının zəngin xəzinəsindən sənətkarlıqla istifadə etmiş İmadəddin Nəsiminin öz sözləri xalqımız tərəfindən sevilə-sevilə təkrar olunur, zərbiməsəllərə çevrilir. Səməd Vurğun əbəs yerə deməmişdir: "Tarixlər boyunca qaldı yadigar, ölməz fikirlərin, ölməz sözlərin".

Kamal CAMALOV

Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi

525-ci qəzet.- 2019.- 19 iyun.- S.19.