Hürufilərə qarşı iki inkvizisiya məhkəməsi

NƏSİMİ VƏ DAVAMÇILARI MƏMLUK SULTANLARININ VƏ ÜLƏMANIN HƏDƏFİNDƏ

(Bu yazının qısa variantı 15-17 iyun 2019-cu il tarixdə Yaponiyanın Vaseda Universitetində keçirilən Beynəlxalq VI Məmluk Tədqiqatları konfransında elmi məruzə kimi təqdim edilib)

Hürufilik təlimi müsəlman dünyasının Şərq əyalətlərində yaranıb yayılsa da, teymurilərin təqibi hürufilərin Anadoluya, oradan da Şama və Misirə yol açmasına səbəb oldu. Nəticədə Şamda, Misirdə fəaliyyət göstərən hürufilər ərəb tarixçilərinin və ədiblərinin nəzərini cəlb etdi. Bu hal Azərbaycanın fikir tarixində mühüm yeri olan hürufilik təlimini, xüsusilə Nəsiminin həyat və fəaliyyətini öyrənmək üçün ərəb mənbələrinin nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etməsini təsdiq edir. Həmin dövrdə Hələb məmluk bəylərinin nəzarəti altında olduğundan, hürufi hərəkatının yalnız Suriya deyil, həm də Misirlə sıx bağlı olduğunu görürük. Məmluklar dövründə qələmə alınmış aşağıdakı əsərlərdə bizi maraqlandıran məlumatlara rast gəlirik. Həmin əsərləri xronoloji ardıcıllıqla aşağıdakı şəkildə sıralaya bilərik:

1) Taqiəddin Əhməd ibn Əli əl-Maqrizi (v. 1442), Durar əl-uqud əl-fəridə fi təracim əl-əyan əl-mufidə.

2) İbn Həcər əl-Asqalanı (v.1449), İnbə əl-ğumr bi-əbnə əl-umr.

3) Sıbt ibn əl-Əcəmi əl-Hələbi (v. 1479), Kunuz əz-zəhəb fi tərix Hələb.

4) Şəmsəddin əs-Səxavi (v.1497), Əd-Dau əl-Ləmi li-əhli əl-qarn ət-təsi.

5) Şəmsəddin əs-Səxavi, əl-Qaul əl munbi an tərcəməti ibn əl-Arabi.

6) Məhəmməd İbn İyas əl-Əcəmi (v.1524), Bədəi əz-zuhur fi vaqai əl-duhur.

7) Abd əl-Vahhab əş-Şərani (v.1565), Əl-yavaqit va l-cavahir fi bəyən aqaid əl-əkabir.

8) Katib Çələbi (v.1609), Kəşf əz-zunun.

9) İbn əl-İmad Şihab əd-Din Abd əl-Hayy əd-Dimaşqi əl-Hənbəli (v.1678) Şəzərət əz-zəhəb fi əxbər mən zəhəb

10) Kamil ibn Huseyn əl-Hələbi əl-Ğazzi (v. 1351/1932) Kitab nəhr əz-zəhəb fi tərix Hələb.

Bu yazıda Məmluklar dövründə baş vermiş iki inkvizisiya məhkəməsindən bəhs ediləcək. Birinci məhkəmə Nəsimiyə qarşı Hələbdə 1418-ci ildə çağırılıb. İkinci isə 1435-ci ildə Nəsimi davamçılarından birinə qarşı Qahirədə həyata keçirilib. Hər iki məhkəmə prosesi Orta əsr ərəb tarixçiləri tərəfindən qələmə alınıb. Nəsimiyə qarşı məhkəmə prosesi Sibt ibn əl-Əcəminin "Kunuz əz-zəhəb fi tərix Hələb" (Hələb tarixinə dair qızıl xəzinələri) əsərində geniş əks olunub. Sibt ibn əl-Əcəminin mətni ilk dəfə Ziya Bünyadov tərəfindən aşkar edilib. Ziya Bünyadov mətnin özü ilə deyil, onun Muhamməd ət-Təbbaxın "İləm ən-nubəla bi tərix Hələb əş-Şəhbə" (Bəyaz Hələb tarixinin alicənab insanları barədə) əsərindəki variantı ilə tanış olub. Ziya müəllimin xidmətini qiymətləndirməklə bərabər, aşağıda görəcəyimiz kimi, onun bəzi qənaətləri ilə razılaşmırıq.

İkinci məhkəmə prosesi birincidən 18 il sonra, 1435-ci ildə Qahirədə Nəsimi davamçılarından birinə qarşı düzənlənib. Bu proses ibn Həcər əl-Asqalaninin "İnbə əl-ğumr fi əbnə əl-umr" (Müasirimiz olan insanlar barədə topluma məlumat verilməsi) əsərində əks olunub.

Haqqında bəhs edəcəyimiz inkvizisiya məhkəmələrini əks etdirən Sibt ibn əl-Əcəmi və ibn Həcər əl-Asqalani Nəsimiyə tarixi baxımdan ən yaxın müəlliflər olduğundan, verdikləri məlumat şübhə doğurmur. Burada yalnız onların hər ikisinin Məmluk sultanlarının rəsmi ideologiyası olan ortodoks sünni məzhəbini təmsil etməsini nəzərə almaq lazımdır. Məhz bu səbəbdən, onların sufilərə və hürufilərə qarşı işlətdiyi "kafir", "zindik", "mülhid" kimi ifadələr başa düşüləndir.

Bu yazıda yer alan bir sıra məlumatlar - Nəsiminin davamçılarından birinin Qahirədəki məhkəməsi, şairin həbsində və edamında əli olan Yəşbəkin öldürülməsi və üz dərisinin soyulması, Nəsiminin edamı ilə bağlı əl-Baqainin məlumatı, Fəzlullah və hürufiliyin mahiyyəti ilə bağlı ərəb mənbələrində yer alan bəzi məlumatlar, ayrıca olaraq, həmin dövrlərdə digər dəri soyulması halları, dərinin hürufilikdəki metafizik mahiyyətinin əzablı edam növü ilə əlaqələndirilməsi mənim tərəfimdən ilk dəfə olaraq Azərbaycanın elmi gündəminə gətirilir.

Məmluklar kim idi?

Əsas mövzuya keçməzdən öncə məmluklar barədə qısa məlumat verək:

"Ərəb ədəbiyyatı" (Bakı, 2019) kitabımda göstərdiyim kimi, məmlukların böyük qismi vaxtilə əsir alınmış və ya valideynləri tərəfindən maddi və s. səbəblərdən kölə kimi satılmış qıpçaq uşaqları idilər. Onlar müəyyən təlim və təhsildən sonra orduya qəbul edilir, bəziləri saraylarda mühüm vəzifələr tuturdu. Kölə oğlanların təhsili adətən iki mərhələdən keçirdi. Birinci mərhələdə onlar ərəb dilini və İslam dini ilə bağlı elmləri öyrənir, ikinci mərhələdə sırf döyüş təcrübəsinə yiyələnirdilər. Məmluk bəyləri öz aralarında adətən türk dilində danışırdılar; onların ərəbcəsi çox da güclü deyildi. Amma Misir və Şamda elm və ədəbiyyat dili ərəb dili idi. Ərəbcədə güclü olmasalar da, məmluk bəyləri İslama yiyələnməkdə israrlı idilər.

XIII əsrdən İslam dünyasında ictimai-siyasi həyatda türklərin hegemonluğu nəzərə çarpır. Türklər ərəb xilafətində hələ xəlifə Mutəsim Billahın dövründən (833-842) mühüm rol oynayırdılar. Daim say və qüdrətcə artan türklər Misirdə əvvəl Tulunilər, sonra isə İxşidilər dövlətlərinin əsasını qoyurlar. Nəbil Xalidin qeyd etdiyi kimi, İxşidi dövlətinin banisi Məhəmməd ibn Tuğcun qoşununda 480 min məmluk var idi. Eləcə də Fatimilər dövlətində türk məmluklar böyük güc və nüfuz sahibi idilər. (Əbu Əli Nəbil Xalid, əl-Ədəb əl-arabi beynə l-asreyn əl-məmluki va l-usmani)

Misirdə və Suriyada ağalıq edən Əyyubilərin də inzibati və ordu sistemində əsas yeri türklər tuturdu. XIII əsrdə Misirdə türk əsilli məmluk bəyləri hakimiyyətə gəlir və uzun müddət hakimiyyətdə qalır (1250-1517). Əyyubi hökmdarı Salih Nəcm əd-Din Əyyubinin xanımı Şəcərət əd-Dürr Misirdə Məmluklar dövlətinin yaranmasında böyük rol oynayır. Hətta bəzi tarixçilər onu ilk məmluk hökmdarı sayırlar. Belə ki, Salih Nəcm əd-Din Əyyubi vəfat edərkən, orduda və cəmiyyətdə xaos yaranacağından ehtiyatlanan Şəcərət əd-Dürr bir müddət ərinin ölümünü gizli saxlayıb o vaxt hərbi yürüşdə olan oğlu Turanşahın qayıtmasını gözləyir. Amma Turanşahın hakimiyyəti bir ay belə çəkmir; Turanşahın sərt davranışını və qabalığını bəyənməyən məmluk bəyləri onu qətlə yetirir (1251). Beləliklə, Şəcərət əd-Dürr Misirdə məmluk bəylərinin ağalığını təmsil edən hökmdar olur. O, 80 gün Misiri idarə edir. Amma qadın olduğu üçün Abbasi xəlifəsi Şəcərət əd-Dürrün legitimliyini tanımaq istəmir. Şəcərət əd-Dürr məmluk bəyi İzz əd-Din Aybəkə ərə gedir. Aybək dövləti Əyyubilər sülaləsi adından azyaşlı Əyyubi şahzadəsinin qəyyumu kimi idarə edir. Amma zaman-zaman Əyyubilərin tarix səhnəsindən çıxması ilə Misirdə məmluk bəyləri hakimiyyətə gəlir. Sonrakı hadisələr saray intriqaları çərçivəsində davam edir; Aybəki başqa bir qadına qısqanan Şəcərət əd-Dürr onu kənizlərinin köməyi ilə öldürür. Aybəkin anası isə Şəcərət əd-Dürrü öldürdür və beləliklə, əyyubilər tarix səhnəsindən çıxıb yerlərini məmluk bəylərinə təhvil verir.

Misirdə məmlukların hakimiyyəti müsəlman dünyasında elm və mədəniyyət mərkəzinin Bağdaddan Qahirəyə keçməsi ilə xarakterik idi. Belə ki, məmluk bəyləri monqol-tatar istilasına sinə gərməklə öz ölkələrində nisbi sabitliyi, elm və mədəniyyətin çiçəklənməsini təmin edə bilmişdilər. Məmluk hökmdarı Məlik Müzəffər Seyf əd-Dinin monqol-tatar ordusunu məğlub etməsi ədəbiyyatda böyük əks-səda doğurur. Bu, "türkü yalnız türk məğlub edər" fikrini yaradır.

Məlumdur ki, tarix səhnəsində qələbə və siyasi sabitlik adətən elm və mədəniyyətin çiçəklənməsi ilə müşayiət edilir. Misirdə və Şamda məmluk ağalığı da mədəniyyətin inkişafı ilə xarakterikdir. Burada tarix, coğrafiya, təbiət elmləri, eləcə də ədəbiyyat və poeziya inkişaf edir, bir sıra görkəmli alim, ədib və şairlər yetişir. Bağdadın ədəbiyyat sahəsində ulduzunun sönməkdə olduğu bir vaxtda məhz Misir estafeti ələ alıb söz sənətini yaşatmışdır.

Mühüm bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, məmluklar ağalığı özü iki mərhələyə ayrılır. Birinci mərhələ türk əsilli məmlukların, ikinci mərhələ isə çərkəs əsilli məmlukların adı ilə bağlıdır. "Bəhri məmluklar" adlanan türk əsilli məmlukların ağalığı 1250-1382-ci illəri, çərkəs əsilli məmlukların ağalığı isə 1382-ci ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Çərkəs məmlukları tarixdə "Burci" məmluklar kimi tanınır. 1517-ci ildə Osmanlılar məmluk ağalığına son qoyur.

Nəsiminin həyatı çərkəs məmluklarının ağalığı dövrünə təsadüf edir. O dövrlə bağlı müraciət etdiyimiz ərəb mənbələrin hamısı məmluk mənbəsi sayılır.

Birinci inkvizisiya məhkəməsi - Nəsimi müttəhim kimi

Bu məhkəmə prosesi xronoloji baxımdan Nəsimiyə yaxın mənbələrdən sayılan Sibt ibn əl-Əcəminin "Kunuz əz-zəhəb fi tərix Hələb" əsərində əks olunub. Əsərdə Nəsiminin edamına ayrıca fəsil həsr edilib. Məhz bu baxımdan, Sibt ibn əl-Əcəminin əsəri böyük əhəmiyyətə malikdir. Nəsimiyə həsr olunan oçerkin adı: "Maqtal Əli ən-Nəsimi"dir. Əsərin istifadə etdiyimiz nəşrinin qeyd hissəsində göstərilir ki, əlyazmada "Matlab qatl ən-Nəsimi" adlı haşiyə yazısı olub.

Qeyd edək ki, bu oçerkin tərcüməsi bir sıra çətinliklər doğurur. Belə ki, müəllif bəzi hallarda müəyyən fikirlərin kimə mənsub olmasını aydın bildirmir. Bu o dövr oxucusunun təqdim edilən məlumata yaxından bələd olmasından doğur. Təəssüf ki, ərəb mənbələrində bu hala tez-tez rast gəlinir. Məlum hadisələri nəql edən müəlliflər əsrlər keçəndən sonra mətnlərində anlaşılmazlıq yarana biləcəyinin fərqinə varmır, bəzi xəbərləri yetərincə açıqlamırlar. Mətndə bəzi əlyazma xətaları olması da qeyd edilir. Bütün bu səbəblərdən, mənim tərcüməmlə Ziya Bünyadovun tərcüməsi arasında bəzi fərqlər görsənir.

Əli Nəsiminin qətli

"Yəşbəkin (Hələb hakimi Yəşbək əl-Yusifinin) dövründə zindiq Əli Nəsimi qətlə yetirildi. Yəşbək Dər əl-Ədldə (Ədliyyə evində) məhkəmə çağırdı. Buraya Şeyx Muzəyyəl (baş şafii qazisi ibn Xatıb ən-Nasiri), baş hənəfi qazisi Şəms əd-Din ibn Əmin əd-Dövlə (Şeyx İzzəddinin köməkçisi), baş maliki qazisi Fəth əd-Din, baş hənbəli qazisi Şihab əd-Din ibn Hilal və onun dəvət olunmuş qardaşı ibn əl-Hazuq toplaşmışdı. O, (Yəşbək və yaxud hənbəli qazisi ibn Hilal) dedi: "Yə Rəbbim, yolumuzdan dönməkdən və fitnə-fəsada uymaqdan sənə sığınırıq. (Nəsimi) bəzi ağılsızları yoldan çıxarıb. Onlar kafirlikdə, ilhad və zindiqlikdə Nəsiminin ardınca gedirlər".

Nəsiminin əleyhinə hənəfi məzhəbindən olan ibn Şanaqşı (yəni Dulusçuoğlu) və şəhər üləması çıxış etdi. Naib (Hələb hakimi Yəşbək) dedi: "Dediyini sübut et, etməsən səni öldürtdürəcəm". Naib bu cür iddiaları çox eşitmişdi. Nəsimi isə ağzını daim kəlimeyi-şəhadətlə açırdı ("Lə iləhə illə Allah Muhammədun Rasulu Allah" deyirdi). O (Nəsimi) məhkəmədə özü barəsində deyilənləri rədd etdi. Məclisdə olan hənbəli baş qazisi Şeyx Şihabəddin ibn Hilal (əl-Hənbəli) Maliki qazisindən daha yuxarıda oturmuşdu. Bu da Maliki qazisinin xoşuna gəlmədi. (Çünki nüfuzca Maliki qaziləri daha üstün sayılırdı). O (Hənbəli qazisi ibn Hilal), həmin məclisdə Nəsiminin zindiq olması və qətli barədə fitva verdi. Ardınca ibn Hilal maliki qazisinə dedi:

- Nə üçün "Bu zindiq öldürülsün!" demirsən?

Maliki qazisi dedi:

- Sən bu fitvanı yazılı şəkildə verə bilərsənmi?

Dedi:

- Bəli, yazaram.

Fitva yazıldı və surəti Şeyx Muzəyyələ, qazilərə, oradakı üləmaya göstərildi. Onlar fitva ilə razılaşmadılar. Maliki qazisi dedi: Əgər qazilər və üləma razı deyilsə, mən Nəsimiyə bir sənin sözünə görə necə ölüm fitvası verə bilərəm?

(Hələb əmiri) Yəşbək dedi: "Mən Nəsimini öldürdə bilmərəm, çünki Sultan tapşırıb ki, hər iş barədə ona xəbər verim. Gözləyək, görək Sultan nə deyəcək.

Növbəti məclis Hələb əmirinin göstərişi ilə Ədliyyə evində toplaşdı. Bu müddətdə Nəsimi həbsdə qaldı və məhkəmənin nəticəsi barədə əl-Muəyyədə xəbər verildi. Bundan sonra əmir Yəşbək Nəsimini zirzəmidən çıxartdırıb qala həbsxanasına apartdırdı. Sonra Sultanın əmri gəldi. Əmrdə Nəsiminin dərisinin soyulması və yeddi gün cəsədinin şəhərdə car çəkilib nümayiş etdirilməsi, sonra bədəninin parça-parça edilib hissələrinin Əli bəy Dulqadirə, onun qardaşı Nasir əd-Dinə və Osman Qarayölükə göndərilməsi tapşırılırdı. Çünki Nəsimi həmin adamların əqidəsini korlamışdı.

Bu adam kafir və mülhid idi. Onun dediklərindən Allaha sığınırıq. Amma gözəl şeirləri var idi". (Sıbt ibn əl-Acəmi əl-Hələbi (v. 1479), Kunuz əz-zəhəb fi tərix Hələb, tahqiq Şauqi Şəs və Falih əl-Bəkkur, cild 2, Hələb: Dər əl-Qaləm əl-Arabi, 1997, s. 125-126.)

Bu parça həm Nəsiminin həyatını, həm də Orta əsrlərdə Məmluk məhkəmə sistemini öyrənmək üçün dəyərli mənbədir. İlk növbədə, burada şairin adının Əli olmasına diqqəti cəlb etmək istərdim. Nəsiminin şiəliyə, xüsusilə imamiliyə bağlılığı, özünün seyid sayılması bu adı məqbul edir. Nəsiminin başqa bir adı kimi Ömərin bəzi türk mənbələrində qeyd edilməsinə münasibət bildirən Kürkçüoğlu bildirir ki, imami və isnə aşariyyə şiə dairələrini təmsil edən şairin Ömər adlanması mühitə uyğun gəlmədiyindən zaman-zaman unudulmuş, onun məxləsi adını üstələmişdir. Ola bilsin ki, sünni məzhəbinin üstünlük təşkil etdiyi doğma Şamaxıda şair Ömər adlanmış, amma həyatının sonrakı dövrlərində şiə dairələrinə yaxınlığı səbəbindən, bu ad onun təxəllüsü tərəfindən üstələnmişdir. Şairin ələvilərə yaxınlığı səbəbindən özünü Əli kimi təqdim etməsi və Hələbdə bu cür adlanması da ağlabatandır. Məlumdur ki, Hələb tarixən şiə şəhəri kimi tanınmış, burada X əsrdə Seyf əd-Dövlənin şiə Həmdani sülaləsinin ağalığı bərqərar olmuşdur. Bu baxımdan, Nəsiminin də məhz bu şəhəri yaşayış üçün seçməsi təbii görsənir.

Nəsiminin mühakimə edildiyi bina

Nəsiminin məhkəməsi aparılan Ədliyyə evi barədə kiçik bir məlumat yerinə düşər:

Dər əl-Ədl (Ədliyyə evi) adlanan binalar yarananadək Misir və Suriyada məhkəmə prosesləri məscid və mədrəsələrdə aparılırdı. (Jonathat P. Berkey, "Mamluk Religious Policy) Ədliyyə evlərinin əsası hələ məmluklardan əvvəl hakimiyyətdə olan Əyyubilər dövründə qoyulmuşdu. Hələbdə Nəsiminin mühakimə edildiyi Ədliyyə evi Əyyubi hakimi Səlahəddinin (v. 1193) oğlu Zahir Ğazi (1186-1216) tərəfindən inşa edilmişdi. Bu, məmluklar dövrünün beş əsas ədliyyə evindən biri idi. Ədliyyə evi Hələb hakiminin iqamətgahı olan qalanın yaxınlığında üzü şəhərə tərəf inşa edilmişdi. Hələb hakimi öz inzibati komandası ilə qalada yaşayırdı. Hələb əhalisi isə qaladan kənarda, Qərbə tərəf olan ərazidə məskunlaşmışdı. Qala yaxınlığında tikilmiş Ədliyyə evi bir növ hakim dairələrinin şəhər əhalisi ilə ünsiyyətdə olduğu yer idi. Ədliyyə evində Hələb hakimi şəhərin ağası statusunu həyata keçirirdi. (Nasser Rabbat, The Ideological Significance of the Dar al-Adl)

Məmluklar dövründə qazi əl-qüzat təsisatı

Yuxarıdakı məhkəmə səhnəsi Məmluklar dövrünün şəriət məhkəmələrini təsvir etmək baxımından maraqlıdır. Belə ki, məmluklar dövründə dörd sünii məzhəbinin hər birinin özünün baş qazisi (qazi əl-qüzat) var idi. Amma nüfuz baxımından Şafii və Hənəfi qaziləri daha üstün sayılırdı. Bu səbəbdən, yuxarıdakı parçada birinci şafii qazisi Şeyx Muzəyyəl kimi tanınan ibn Xətib ən-Nasirinin adı çəkilir. Şafii qazisindən sonra hənəfi, maliki və hənbəli qaziləri gəlir. Mühüm şəriət hökmləri bu qazilərin məclisində qəbul edilirdi. Amma, göründüyü kimi, son söz Sultanın yerlərdəki nümayəndəsinə, edam məsələlərində isə, Sultanın özünə məxsus idi. Nəsiminin ittihamı məsələsində cəmiyyətdə daha böyük nüfuz sahibi olan şafii və hənəfi qaziləri sanki şairi öldürməkdə çox da maraqlı görsənmirlər. Daha az nüfuzu olan hənbəli qazisi isə cidd-cəhd göstərir və bu işə maliki qazisini təhrik edir.

Yəşbəkin belə bir məhkəmə çağırması Nəsiminin Hələbdəki nüfuzundan, ətrafına adamlar toplamasından irəli gəlirdi. Əl-Asqalaninin "İnbə əl-ğumr" əsərində "Nəsimin ardınca gedənlər çoxaldı, bidəti yayıldı" - deməsinin şahidi olduq (cild 7,ss. 270-271). Gördüyümüz kimi, məhkəmənin çağırılması təşəbbüsü də dünyəvi hakimdən, Yəşbəkdən gəlir.

Əslində, məmluk hökmdarları cüzi istisnalarla dini məsələlərdə çox da həvəsli deyildilər. Onlar ərəb dilində də zəif idilər. Bununla belə, onlar Orta əsr düşüncə tərzinə müvafiq, hər bir hökmlərini dini cəhətdən əsaslandırmağın vacibliyini bilirdilər. Bəzən də, toplumun ümumi mənəvi durumunu nəzərə alıb kütləvi mərasimlərə rəhbərlik edirdilər. Məsələn, Qahirədə vəba xəstəliyi yayılarkən (822/1419) Sultan Müəyyəd üç günlük oruc tutulmasını elan edir. Üçüncü günün sonunda başının dəstəsi ilə səhrada bir mərasim keçirir. Ərəb tarixçiləri (məs. ibn Tağribordi) bu mərasimdən sonra vəbanın geriləməsini bildirir. (bax. Mustafa Banister, Naught Remains to the Caliph but his Title).

Həmin dövrdə qazilərin nüfuz dərəcəsi qazi əl-qüzat vəzifəsinə verilən rüşvətdə də görünür. Baş hənəfi və şafii qazisi vəzifəsi 3000 dinara, baş maliki qazisi vəzifəsi 2000 dinara, baş hənbəli qazisi vəzifəsi isə 1000 dinara satılırdı. Bu səbəbdən, axırıncı məmluk sultanlarından olan Qansuh əl-Ğauri (1501-1516) dörd məzhəbin baş qazisini bir gündə təyin edib heç birindən rüşvət almadıqda Qahirə əhalisi həm məmnunluq, həm də təəccüb içərisində qalır. (Annemarie Schimmel, Some Glımpses of the Relıgıous Lıfe ın Egypt).

Sultanlar, hürufilər və əcəmlər

Nəsiminin məhkəməsi Sultan Müəyyədin şairə qarşı barışmaz ədavətini əks etdirir. Amma bunu sultanın mistik yönümlü bidətçiliyi qəbul etməməsi ilə əlaqələndirə bilmərik. Təbii ki, sultanlar ortodoks sünni məzhəbini təmsil edən üləma ilə sıx əməkdaşlıq edir, özlərini onlara dinin qoruyucusu kimi göstərirdilər. Bu hal hər iki tərəfi razı salırdı. Nəsimi məhkəməsində olduğu kimi, sultan özbaşına qərar qəbul etdikdə belə, üləma bunu İslamın qorunması yolunda zəruri addım kimi qəbul edirdi. Digər tərəfdən, məmluklar cəmiyyətinin dini mənzərəsi rəngarəng olduğundan, sultanlar, o cümlədən, Müəyyəd müxtəlif istiqamətləri yaxınlaşdırmağa can atır, yalnız ortodoks sünni məzhəbinə deyil, hətta bidətçi cərəyanlara da diqqət yetirirdilər. Cəmiyyətdə sufilərin də müəyyən nüfuzu var idi. Sultan Müəyyədin bəzən xirqə geyinib sufi səma məclislərinə qatılması barədə məlumatlar var. Məs. o, Siryaqus xanəgahına gedib sufilərin səma məclisinə qatılar, xoşladığı mahnıları təkrar-təkrar dinləyərdi. Bir dəfə "fəqir" dərvişlərin məclisində Sultan Müəyyəd özü də nəğmə oxumuş, bundan ruhlanan dərvişlər həvəslənib rəqs etmişlər. Sultan dərvişlərə ziyafət vermiş və onların xanəgahına yüz min dirhəm bağışlamışdı (Annemarie Schimmel, Some Glımpses).

Deməli, Sultan Müəyyədin Nəsimi barədə amansız hökmü şairin hürufiliyi və sultanın ortodoks təəssübkeşliyi ilə deyil, bir çox nəsimişünasların qeyd etdiyi kimi, siyasi səbəblərlə bağlı idi.

Sonradan biz başqa bir məmluk sultanının, Qansuh əl-Ğaurinin Nəsiminin qəbri üzərində məqbərə tikdirməsinin şahidi oluruq. Bu barədə əl-Ğazzi kimi tanınan Kamil ibn Huseyn əl-Hələbi (v.1932) deyir: Nəsimi 820-ci ildə qətlə yetirilərkən, İsmailiyyənin qərbindəki bir məhəllədə, köhnə bir məsciddə dəfn edildi. Sonra 910-cu ildə (miladi 1504) Sultan Qansuh əl-Ğauri oranı təmir etdirdi (Kitab nəhr əz-zəhəb fi tərix Hələb)

Qeyd edək ki, Sultan Qansuh əl-Ğaurinin nədimləri arasında azəri türkləri böyük hörmət sahibi olub. Sultan özü isə hürufiliyə meylli olub. Bu barədə Doris Behrensin müşahidələrini təqdim etməyi lazım bilirik. Onun fikrincə, "əl-Ğaurinin əcəmlərə (bu söz altında bütün qeyri-ərəblər deyil, İran ərazisindən gələn türklər, yəni azəri türkləri nəzərdə tutulurdu - A.Q.) olan xoş münasibəti onun Nəsimiyyə orderinə bağlılığından irəli gəlirdi. "Bu orderin əsası ezoterizmə (batiniliyə) və okkult yönümlü hürufiliyə mənsub sufi şairi İmad əd-Din Nəsimi tərəfindən qoyulmuşdu. Əcəmlər sultanın saray şairləri və şairləri arasında çox idilər. Onlar Sultanı hər yerdə müşaiyət edirdilər. Onun nədimlərindən və ən yaxın adamlarından biri baş musiqiçi ibn Qıjıq idi. Əl-Əcəmi əl-Şanaqşı adlanan başqa bir nədimin də sultanın yanında böyük hörməti və nüfuzu var idi. Sultan onu siyasi məsələlərlə bağlı Dəməşqə və Hələbə göndərirdi. O, Sultanın Səfəvi hökmdarı Şah İsmail Xətainin yanına göndərdiyi diplomatik heyətə rəhbərlik etmişdi" (Doris Behrens-Abouseif, al-Ghawri and the Arts). Fikrimizcə, bu axırıncı məlumat o vaxtlar "əcəm" dedikdə, məhz azəri türklərinin nəzərdə tutulması fikrinə bir daha haqq qazandırır. Təbii ki, Sultan al-Ğaurinin Şah İsmayılın yanına məhz öz xalqının nümayəndəsini göndərməsi daha ağlabatandır.

Din, yoxsa siyasət?

Nəsiminin bu dərəcədə amansızlıqla qətlə yetirilməsini məmluk sultanlarının İslam daxilindəki bidətçiliyə qarşı mübarizəsi kimi təqdim etmək sadəlövhlük olardı. Düzdür, məmluk sultanları özlərini dinin qoruyucusu kimi göstərirdilər, amma bəzən, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, cəmiyyətdə bidətçiliyi təmsil edən sufilərin səma məclislərinə də qoşulur, bir sıra məsələlərdə tolerantlıq nümayiş etdirirdilər.

Orta əsrlərdə İslam dünyasında inkvizisiya məhkəmələri tarixinə nəzər saldıqda, kafir kimi edam edilənlərin əslində, hakim qüvvələrə qarşı təhlükə törətdiyinin şahidi oluruq. Nəsiminin dünyagörüşünə böyük təsiri olmuş Mənsur Həllacın (v. 922) görünməmiş bir vəhşiliklə edam edilməsinin səbəbi yalnız onun "Ənə l-Haqq" deməsi olmayıb, həm də ətrafına adamlar yığması, Abbasi hakimiyyətinin zəiflədiyi bir dövrdə siyasi gücə çevrilməsi idi. Bu səbəbdən, Karl Ernst yazır ki, bu cür bidətçi məhkəmələrdə siyasi səbəblər həmişə əsas yer tutub.

Bəzi mistiklər bidətçi kimi edam edildiyi halda, hülul və inkarnasiya məsələlərində onlardan geri qalmayan ibn Ruzbihan əl-Baqliyə (v.1209) dəyib-dolaşan olmamışdır (Carl Ernst, Words of Ecstasy). Sözə qüvvət qeyd etmək istərdim ki, ərəb dünyasında şəkkak kimi tanınan Əbu -l Əla əl-Məərinin "Lüzumiyyat divanında və Risələt əl-Ğufran əsərində bir sıra islam ehkamlarına skeptik, hətta istehzalı münasibət görsənir. Bununla belə, Məərrət ən-Numanda tələbələrini başına yığıb yarızahid həyatı keçirən şairi dini inkvizisiya məhkəməsinə çəkmək heç kəsin ağlına gəlməmişdir. Şübhəsiz, Nəsiminin edamında da bir çox müəlliflərin (Z. Bünyadov, K.Burrill, Q. Paşayev, Gölpınarlı və başqaları) qeyd etdiyi kimi, siyasi motivlər güclü olub. Şairin bədən hissələrinin kəsilib göndərildiyi bəylərin kimliyinə nəzər saldıqda bu, daha aydın görsənir. Dulqadir bəyləri və Osman Qarayölük kim idi?

1337-1522-ci illər arasında hökm sürən bir Türkmən bəyliyi olan Dulkadirlər bir zamanlar Məmluk bəyləri ilə ittifaqda idilər. Məmluk sultanları bu kiçik bəyliyin ərazisindən öz sərhədlərini qorumaq üçün bufer zonası kimi istifadə edirdilər. Xüsusilə Osmanlıların daim artan qüdrəti müqabilində məmlukların belə zonalara ehtiyacı böyük idi. Onlar Dulqadir bəylərini daim nəzarətdə saxlayırdılar. Amma Nəsiminin hədəfə alındığı dövrdə Dulqadirlər itaətsizlik göstərir, Məmluklara deyil, Osmanlılara meyl edirdilər. Nasir əd-Dinöz qızını Osmanlı şahzadələrindən biri ilə evləndirir (Shai Har El, Struggle for Domination in the Middle East; Refet Yınanç, "Dulkadiroğullar", İslam Ansiklopedisi).

Ağqoyunlu Osman Qarayölükə gəlincə, o, məmlukların qatı düşməni sayılırdı. O, 1398-ci ildə məmluklarla ittifaqda olan Sivas əmiri Qazi Bürhadəddini öldürür və bundan sonra məmluklara qarşı Əmir Teymurla yaxınlaşır, hətta onun hərbi səfərlərinə bələdçilik edir. Bunun müqəbilində Teymur Anadoludan ayrılarkən Diyarbəkri və bəzi ətraf əraziləri ona verir (İbrahim Olgun, Nesimi üzərinə notlar).

Nəsiminin əmir Teymur kimi bir düşmənlə yaxın münasibətdə olan Osman Qarayülüklə ittifaqda olması bizə şübhəli gəlir. Hürufilərin teymurilərlə düşmənçiliyi, Teymurun oğlu Miranşahın Fəzlullahı öldürməsi səbəbindən hürufilər tərəfindən "Maranşah" (ilanlar şahı) adlanması, onların hətta Teymurun digər oğlu Şahruxa sui-qəsd etmələri və bundan sonra təqiblərə məruz qalması da bu düşmənçiliyin dərin kök atmasına dəlalət edir. Belə olan halda iliyinədək hürufi olan, Fəzlullahı uca bir məqamda tutub ilahiləşdirən şair Teymura yolçuluq etmiş Osman Qarayölüklə nə səbəbdən yaxınlaşmalı idi? Həqiqətənmi, Nəsimi o qədər siyasiləşmişdi ki, adi təəssübkeşlik anlamını da arxada buraxmışdı? Yoxsa onun Osman Qarayölüklə yaxınlaşması şairin düşmənləri tərəfindən uydurulmuş bir yalan, bir şər idi? Bu sualın cavabı bizə hələ ki, qaranlıq qalıb.

Qeyd edək ki, Məmlukların Dulqadir oğulları ilə münasibətləri sonradan yaxşılaşmışdır. Amma buna səbəb Nəsiminin qətli ilə onların "gözünün qorxudulması" deyil, təbii ki, məmlukların uğurlu hərbi yürüşləri, o cümlədən, Tarsusu fəth etmələri olub. Məmluklar bu hadisələrdən sonra tam bir əsr osmanlılar qarşısında duruş gətirə bilir. Onlar Dulqadirləri yenidən nəzarət altına alır. Ayşegül Kılıç bu ilişgilər barədə yazır: "1417-ci ildə Məmlukların Tarsus'u fəthindən sonra sultanın hüzuruna çıxan Dulkadiroğlu Əmir Əli bəy, sultana hədiyələr təqdim etmiş ve Dulqadirli Nasir əd-Dinin oğlu vasitəsi ilə Darəndə qalasının açarlarını ona göndərmiştir. Göstərmiş olduğu itaəti nəticəsində isə Sultan Şeyh (Muəyyəd), Dulqadiroğlu Əli bəyə Maraş ve Elbistan naibliyini tapşırmışdır (Ayşegül Kılıç, Bir Bozok-Üçok Hikayesi).

Nəsimi məhkəməsinin başqa bir mənbədə əksi

Nəsimi məhkəməsi Azərbaycan oxucusuna Sibt ibn əl-Əcəminin yuxarıdakı "Kunuz əz-zəhəb" əsərindən məlumdur. Bu yaxınlarda mövzu ilə bağlı Nəsiminin öz müasirinin dilindən söylənilən başqa bir xəbər rastıma çıxdı. İbn Həcər əl-Asqalaninin "İnbə əl-ğumr" əsərinin Qahirə nüsxəsinin qeydi hissəsində belə bir məlumat var:

"Əlyazma nüsxəsinin haşıyəsində əl-Baqainin xətti ilə belə bir yazı var. Yazıda deyilir:

Qazi əl-qüzat Muhibb əd-Din ibn Şahnə mənə deyib ki, bu adam (Nəsimi) bəzi adamların əqidəsini korlamışdı. Onlardan biri Nasir əd-Din Məhəmməd ibn Zu l-Ğadirdir (Bu ad Sibt ibn əl-Əcəmidə Nasir əd-Din Dulqadir kimi gedir.-A.Q.). Nəsimi onların qulağını doldururdu ki, indiyədək əməl etdikləri şəriət hökmləri (batildir) və onlarda həqiqət yoxdur. Peyğəmbərlər isə aqil insanlar olub. Onlar (dini hökmlərlə) insanların bir-birinə əziyyət verməsinin qarşısını alırdılar. Əslində, Allah yoxdur və bu kimi açıq-aşkar insanları yolundan azdıran fikirlər. Zu l-Ğadir oğlunun yolundan azması o dərəcəyə çatdı ki, öz qızına təcavüz etdi, onu öz zövcələrindən biri etdi və ondan bir oğlu oldu.

Nəsimi Hələbdən qaçmışdı. Müəyyəd onun tapılmasını tapşırdı. Sultan onu tutduqda haqqında iddia qaldırdılmasını və edam edilməsini əmr etdi. Müəyyəd onun bidətçi olmağından xəbərdar idi. O, bir müddət azad qaldı. Bu zaman o, Hələb əmirinə yaxınlaşdı (bu hissə oxunmur), ona (nələri isə) yaxşı qələmə verdi və ağlını çaşdırdı.

Nəsiminin (məhkəməsinə) baş qazilər və üləma toplaşmışdı. Mən də orada idim. O zaman orduda qazi idim.

Bu zaman Hələbin hörmətli əyanlarından biri onun əleyhinə iddia qaldırıb dedi ki, o, Allaha və Onun peyğəmbərinə qarşıdır. Hələb əmiri dedi ki, əgər dediyini sübut edən dəlil gətirsən, onda Nəsimini öldürərik. Gətirməsən, sənin özünü öldürəcəyik. Bu sözlərdən sonra məclisə bir vahimə düşdü. Sonra bir başqası ayağa qalxıb dedi ki, Hələbin baş maliki qazisi Fəth əd-Dinin yanında onun əleyhinə iddia qaldırıram. Ordakılar hamısı buna şahid oldu. Orda iştirak edənlərin bəzisi Nəsimi barədə ölüm hökmünün verilməməsini istədi. O, (Hələb hakimi) orada iştirak edənlərdən soruşdu. Onun (Nəsiminin) əleyhinə deyiənlər onun zindiqliyini sübut etmək üçün kifayətdirmi? Onun haqqında iki şahidin sözü bir-birinə uyğun gəlmir. Bəs mənaca necə, bir-birinə uyğun gəlirmi? Onlar bu məsələdə dayandılar. Hənbəli (mətndə boşluq gedib) əd-din ibn əl-Xəzuruni iddiaçıları onun yanında olub iddia qaldırmağa çağırdı. Amma xəfiyyə katibi ona göz etdi və hənbəli bundan sonra danışmağa cürət etmədi. Hələb hakimi bu işlərdə razı görsənirdi.

Məclis uzandıqda Hələb hakimi dedi: "Bu işi uzatmayın. Siz qətlinə hökm versəniz belə, mən onu öldürməyəcəm. Sultanın fərmanı var ki, onun razılığı olmadan heç kimi öldürməyim”.

Camaat qalxdı. Sultana məktub göndərildi. Qazilər xəfiyyə katibi Nasir ibn əl-Bəruziyə Hələb hakimi barədə yazılı məlumat verdilər.

Nəsimi zindanda olarkən, Sultandan Hələb hakimi Yəşbəkə məktub gəldi. Sultanın göndərdiyi adam bu zindiqin onun hüzuruna gətirilməsini istədi. Əyanlar Sultanın adamına Nəsiminin məhbəsdə öldürülməsinə şahidlik etdilər.

Çox keçmədi ki, Hələb hakiminin bir dəstə adamı bu zindiqi gətirdi. Onun dərisi soyulmuşdu. Başı (kəsildiyindən) əmmaməsinin içinə saman doldurulmuşdu. Bir nəfər onu ayaq üstə tutduğundan diri insan kimi görsənirdi. Məlum oldu ki, Sultandan Yəşbəkə nə etmək barədə göstəriş gəlib. Onun başı adı çəkilən Zu l-Ğadirə göndərildi. Əlləri də başqa bir nəfərə göndərildi. Bir başqasına da başqa üzvü göndərildi. Beləcə bədən üzvləri yoldan çıxardığı türkmənlərin ölkəsinə dağıdıldı.

Bəziləri hələ də Nəsiminin qətlə yetirilməsinin mümkün olmasına inanmırdılar. Bu zaman artıq Nəsrəddin tövbə etmişdi. Onun tövbəsi qəbul olunmuşdu. O, öz hərəkətindən və qızına etdiyindən çox peşman idi. Qıza bu barədə xəbər verib onu uzaq bir yerdə ərə verdilər ki, nə Nəsrəddin onu görsün, nə də qız Nəsrəddini.

Bəlkə də bu zindiq (Nəsimi) bu səbəbdən həbs edilmişdi. Allah bu ölkəni ondan xilas edib Müəyyədin tabeliyinə verdi. Allah ona (Müəyyədə) rəhmət eləsin və günahlarından keçsin. Müəyyəd Məhəmməd dinində etiqadı düzgün, imanı gözəl biri idi (Sonrakı hissələr qarışıq olub oxunmur). Heç bir dəlil bu kafirin günahını yüngülləşdirməz.

Gördüyümüz kimi, "İnbə əl-ğumr"dakı məhkəmə prosesi "Kunuz əz-zəhəb"dən bir qədər fərqlənir. Burada dörd qazi l-qüzatdan yalnız maliki qazisi Fəth əd-Dinin adı çəkilir. Nəsimi əleyhinə üləmadan bir nəfər deyil, iki nəfər iddia qaldırır. İddiaçıların adı çəkilmir. Bu mətndə ən vacib olanı böyük şairin cəsədinin ələ salınması, əmmaməsinə saman doldurulub kəsilmiş başının yerinə qoyulması, dərisi soyulmuş halda sanki ayaq üstə imiş kimi tutulması və sairədir. Bu mətn Sultan Müəyyədin və onun əlaltısı olan üləmanın taxt-tac düşmənlərinə qarşı nə qədər amansız olduğunu göstərir.

Bir çox ərəb mətnləri kimi bu mətn də hadisələrdən xəbərdar olan insanlara yönəldiyindən bəzi məsələlərdə təfsilata varılmır, fail və məfullar aşkar bilinmir. Mətndə "qızla yaxınlıq etdi, sonra onu öz zövcələrindən etdi" ifadəsi birbaşa zəlalət, yoldan azma sözündən sonra gəlir. Qız barədə isə "onun qızı", "öz qızı" mənalarını bildirən "ibnətəhu" sözü işlənir. Burada söhbət qanuni evlilikdən getsəydi, bu, zəlalət kimi verilməzdi. İstər-istəməz burada böyük bir qəbahət olması duyulur. Sonra Nəsrəddin tövbə edir, peşman olur və qızı onun heç bir zaman görməyəcəyi uzaq bir yerə göndərirlər. Qəribədir ki, buna görə Nəsrəddin cəzalanmır, tövbəsi qəbul edilir. Nəsiminin isə, ola bilsin ki, bu səbəbdən edam olunması qeyd edilir.

Digər diqqəti cəlb edən məsələ Sultan Müəyyədin sanki Yəşbəkə inanmaması, öz xüsusi adamını Hələbə göndərməsi, Hələb əyanlarının belə Nəsiminin həqiqətən öldürülməsinə şahidlik etmələridir. Nəsiminin cəsədi belə bu məqsədlə gətirilir və Sultan Müəyyədin xüsusi adamına göstərilir.

Bütün bu məsələlər xeyli dolaşıq olub ciddi araşdırmalar tələb edir.

Bu mətn əl-Asqalaninin kitabında verilsə də, haşiyə yazısının müəllifi Burhanəddin əl-Baqaidir. Əl-Baqai əl-Asqalaninin tələbəsi və Nəsiminin gənc müasiri olub (1406-1480). Mətndən də göründüyü kimi, məmluk sultanlarının təəssübkeşi kimi taxt-tac düşmənlərinə qarşı hər cür iftiralara hazır bir insan olub. Xüsusilə ailədaxili evlilik məsələlərinə hürifilərlə bağlı digər mənbələrdə rast gəlmədiyimdən, onun məlumatları şər-böhtan xarakteri daşıyır. Allahsız kimi ittiham edə bilmədikləri şairi bu cür şər-böhtanla şərləsələr də, xalqın sərraf gözü Nəsimini göylərə qaldırır. Edamından illər keçsə də, şair bir haqq aşiqi, bir əzabkeş kimi qəlblərdə yaşayır.

Nəsiminin məhkəmə xəbərlərində qəribə olsa da, Fəzlullah Astarabadinin adı çəkilmir, hürufiliklə bağlı məlumat verilmir. Burada Nəsiminin ittihamı ümumi zindiklik və kafirlik çərçivəsindən çıxmır. Müəllif incəliklərə meyl etmir. Bu mənada bu xəbərlər Nəsiminin həyatını və məmluk məhkəmə sistemini öyrənmək üçün dəyərli mənbə sayılsa da, hürufilik təlimini və Nəsimi əqidəsini o dövr ərəb üləmasının düşüncəsi kontekstində araşdırmaq üçün çox da yararlı deyil. Bundan fərqli olaraq, ikinci inkivizisiya məhkəməsində hürufiliyin nəzəri cəhətləri barədə məlumat verildiyindən, həmin məhkəmə xəbərindən əvvəlki dövrdə Fəzlullah və hürufiliklə bağlı xəbərləri araşdırmağı münasib bilirik.

Əl-Maqrizi Fəzlullah barədə

Nəsimiyə və ümumiyyətlə hürufilik təliminin yaranıb yayıldığı dövrə ən yaxın mənbələr əl-Maqrizinin (1364-1442) və ibn Həcər əl-Asqilaninin (1372-1449) əsərləridir. Hər iki müəllif Sibt ibn əl-Əcəmidən 30 il əvvəl yaşayıb. Onlar ortodoks sünni məzhəbini və məmluk üsul-idarəsinin maraqlarını ifadə edirdi. Əl-Asqalani baş Şafii qazisi idi və məmluklar dövrünün bir çox hadisələrini şəxsən müşahidə etmişdi. Əl-Maqrizi də hakim dairələrin maraqlarını ifadə edən müəllif idi. O, əvvəl hənəfi, sonra şafii məzhəbini təmsil edib. Əsərlərində Nəsimiyə yer ayrılmasa da, onun "Durar əl-uqud" əsərində Fəzlullah Astarabadiyə ayrıca bir oçerk həsr olunub. Əl-Maqrizi yazır:

"Onun adı Abd ər-Rəhman, kunyəsi Əbu l-Fəzldir. O, Seyyid Fəzlullah Halalxor kimi tanınır. Allah Təala yolundə təcrid və zühd məsləkinə qədəm qoyub heç kimin təamını dadmamışdır. O, papaq tikib satır, bu yolla bir təhər dolanırdı. Kitablar yazmışdı ki, onlardan "Ərş-namə" və "Xab-namə" fars dilində nəzm əsərləridir. Onun bir çox davamçıları var idi. Ona bir çox deyimlər aid edilir. Onun Gilandakı məclisinə fəqihlər yığışırdı. Səmərqənddə də məclisi var idi. İş o yerə gəlib çatdı ki, o, Əlincədə həbs edildi və orada da (öldürülüb) dəfn edildi. Bu (tarixdə), 804-cü ilin Təbriz hadisəsi sayılır. Onun Məşriq, Şam və Misirdəki davamçıları saya gəlməz. Onlar ağ baş örtüyü və ağ geyimləri ilə fərqlənirdilər. Onlar insanları kafirliyə, haram işlərə baş qoşmağa, fərz olan dini qaydalara əməl etməməyə çağırırdılar. Bu yolla onlar bir çox adamın əqidəsini korladılar. Əmir Teymurun oğlu, İlxani sultanı Muinəddin Şahrux onların ölkəsindən sürgün edilməsi əmrini verdi. Bu zaman iki nəfər ona hücum etdi; belə ki, cümə günü məsciddə Şahruxa sui-qəsd edib onu bərk yaraladılar. Onlar hər ikisi qətlə yetirildi, İlxan isə ayağa qalxa bildi, amma bu yara ona ömrü boyu əziyyət verdi".

Gördüyümüz kimi, əl-Maqrizi Fəzlullahı ilk növbədə bir sufi kimi təqdim edir; o, halal-haram məsələsində (sufizmdə bu, vara adlanır) olduqca diqqətlidir. Bu səbəbdən, halal-xor kimi tanınır. Fəzlullahın təcrid yolu tutması, yəni bir növ xəlvətə çəkilməsi, tərkidünya olub dünya malına göz dikməməsi də onu süfilərə yaxınlaşdırır. Bu məlumat həm də hürufilərin şəhər sənətkarlarını təmsil etdiyini göstərir. İlk sufilər haram yeməkdən uzaq olmaq üçün ya çırpı, ya da su satırdılar; bununla onlar sadəcə öz zəhmətlərini satıb gündəlik ruzilərini qazanırdılar (bu barədə E.G.Bertelğs, Proisxojdenie Sufizma i zarojdenie Sufiyskoy literaturı). Zaman-zaman şəhərlərin inkişafı ilə sufizmin şəhər sənətkarları arasında dayaqları yaranır. Bu baxımdan, hürufi Fəzlullahın da papaqçılıq etməsi maraq doğurur (Shahzad Bashir, Fazlallah Astarabadi).

Əl-Maqrizi Fəzlullahın davamçılarının yalnız şərq əyalətlərində deyil, Şamda və Misirdə də çox olmasını qeyd edir. Məlumdur ki, bu ərazilərdə hürufiliyin yayılmasında Nəsiminin böyük rolu olub. Əl-Maqrizi məlumatından Fəzlullahın şeyxi, müridləri, xüsusi geyim tərzi, doktrinaları olan bir təriqət yaratması anlaşılır. Bu məlumat həm də hürufilərin siyasi həyata müdaxilə səbəbindən (Şahruxa sui-qəsd edilməsi) təqiblərə məruz qalmasını bildirir. Ortodoks sünni məzhəbini təmsil edən müəllif Fəzlullahın davamçılarının insanların əqidəsini korlamasını qeyd etməsini unutmur, amma hürufilik təliminin adını çəkmir və Fəzlullahın təliminin mahiyyətinə toxunmur.

Əl-Maqrizinin məlumatından Misir və Şamda hürufilərin ağ geyimli olması anlaşılır. Halbuki Təbrizdə fəaliyyət zamanı hürufilər yaşıl geyimə üstünlük vermişlər (Shahzad Bashir, Fazlallah Astarabadi). Şam və Misir hürufiliyi Nəsiminin təsiri altında olub. Görünür, ağ geyim də hürufiliyə Nəsiminin gətirdiyi geyim tərzi olub.

Əl-Maqrizi Fəzlullahın əsas əsəri sayılan "Cavidan-namə"yə toxunmur. O, Fəzlullahın məşhur əsərləri kimi "Ərş-namə" və "Xab-namə"ni göstərir. Gölpınalı Əmir Qiyasəddinə istinadən Fəzlullahın "Cavidan-namə", "Məhəbbət-namə" və "Naum-namə" əsərləri olmasını bildirir. "Xab-nəmə" isə Seyid İshaqın əsəri kimi qeyd edilir (Abdülbaki Gölpınarlı , Hurüfilik Metinleri Kataloğu). Həm "Xab-namə", həm də "Naum-namə" "yuxu kitabı" anlamına gəldiyindən əsərlərin adının qarışıq düşməsi təbiidir. Gölpınarlı "Kataloq"da "Cavidan-nameyi-sağır"ın da adını çəkir və bu əsərin heç bir nüsxəsinin qalmadığını qeyd edir. Halbuki bu əsər Salman Mümtazın şəxsi kitabxanasında olmuşdur. Salman Mümtaz həbs olunarkən, bu əsər də onun digər qiymətli əlyazmaları ilə birlikdə bir yük maşınında naməlum şəkildə yoxa çıxmışdır (bax Aida Gasimova, "Red Terror against Islamic Manuscripts). Gölpınalı "Cavidan-nameyi-sağır"ın Astarabad ləhcəsində yazılmış "Cavidan-namə"nin Fəzlullah tərəfindən fars dilinə tərcüməsi olmasını qeyd edir və Dərviş Mustafanın təqdim etdiyi tərcümənin - "Dürr-i Yetim"in "Cavidan-nameyi sağır"dan edildiyini bildirir. Orxan Mir-Qasımov "Ərş-namə"nin Cavidan-namədə"ki doktrinaları izah etmək baxımından əhəmiyyəti olmasını qeyd edir. "Xab-namə" (və yaxud "Navm-namə") isə Fəzlullahın bəzi əsərlərinə əlavə edilən yuxu gündəliyidir (Orkhan Mir-Kasimov, Astarabadi, Fadlallah, EI 3). Belə bir əsərin meydana gəlməsinin səbəbi Fəzlullahın yuxu yozumunda mahir olması, eləcə də özünün bir sıra gerçək yuxular görməsi ilə bağlıdır (Şahzad Bashir, Fazlallah Astarabadi).

Baş Şafii qazisi əl-Asqalani Nəsimi və hürufilik barədə

Nəsimi və hürufilik barədə dəyərli mənbələrdən biri də ibn Həcər əl-Asqalanının yuxarıda adını çəkdiyimiz "İnbə əl-ğumr" (Toplumların xəbərdar edilməsi) əsəridir. Bu əsərdə müəllif Fəzlullah və Nəsimi barədə bioqrafik məlumat verməklə kifayətlənməyib, onların təliminin bəzi cəhətlərinə də toxunur. Bundan əlavə, əl-Asqalani Nəsimi təlimini hürufilikdə "nəsimiyyə" adlanan ayrıca bir istiqamət kimi təqdim edir və onun ideyalarının və kitablarının edamından sonra da adamlar arasında yayıldığını göstərir. Qeyd edək ki, Şəmsəddin əs-Səxavi (v.1497), ibn İyas əl-Əcəmi (v.1524) və ibn İmad əl-Hənbəli (v.1678) kimi müəlliflər cüzi əlavələrlə əl-Asqalaninin məlumatını təkrarlayıblar. Əl-Asqalaninin "İnbə əl-ğumr" əsərindən müvafiq parçalarla tanış olaq. Əsərdə Fəzlullaha həsr olunan oçerkdə deyilir:

"Fəzlullah ibn Əbi Muhamməd ət-Təbrizi bidətçilərdən olan tərkidünya insan idi. O, Allahın insanla vəhdətini (ittihadiyyə) əsas götürənlərdən idi. Sonra o, hürufilik adlı təriqətin əsasını qoydu. O, hərflərin insanın əsl mahiyyəti olduğunu iddia edirdi ki, bundan da bir çox əsassız xürafatlar doğurdu. O, Teymurləngi öz bidətçi dininə dəvət etdi, Teymur isə onun qətlinə fərman verib bu işi oğluna tapşırdı. Oğlu onun yanına gələn Fəzlullahın boynunu öz əli ilə vurdu və bu barədə atasına xəbər göndərdi. Teymur ona Fəzlullahın başını və cəsədini göndərməyi tapşırdı. O, Fəzlullahın cəsədini yandırtdı. Bu, həmin (804-cü) ildə baş verdi. Onun davamçılarından Nəsim əd-Din ləqəbli biri məşhurlaşdı. Sonra o, edam edildi; Müəyyədin hakimiyyəti dövründə - 821-ci ildə Hələbdə dərisi soyuldu".

Məlumdur ki, Fəzlullah Astarabad şəhərindən olub və tarixdə də Fəzlullah Astarabadı kimi tanınır. Əl-Asqalaninin onu Təbrizi kimi təqdim etməsi hürufilik liderinin ömrünün müəyyən hissəsini Təbrizdə keçirib, təlimini burada yayması ilə bağlı idi. Ərəb mənbələrində o, həm Təbrizi, həm də Astarabadi kimi təqdim olunur.

Əl-Asqalaninin Nəsiminin özünə həsr etdiyi oçerk də böyük maraq doğurur. O, hicri 821-ci ilin hadisələrində Nəsimidən və onun bəzi davamçılarından bəhs edib yazır:

"Həmin ildə (h. 820/821) Şeyx Nəsim əd-Din Təbrizi qətlə yetirildi. O, Hələbdə məskən salmışdı (burada gəlmə idi). O, hürufilik şeyxi idi. 804-cü ilin hadisələri zamanı onun şeyxi Fəzlullahdan bəhs etmişdik. Ona (Nəsimiyə) gəlincə, o, Hələbdə məskən saldı və burada onun ardınca gedənlər çoxaldı, bidəti yayıldı, xəbər gedib Sultana çatdı, Sultan da onun edamını əmr etdi. Boynu vuruldu və dərisi soyuldu və çarmıxa çəkildi. Şərəfli sultanların hakimiyyətində onun davamçılarından bəzisinin başına işlər gəldi; onun etiqadını əks etdirən kitablar yandırıldı və (bu kitabı əldə edənlərin) islahına çalışıldı. Həmin adam and-aman etdi ki, bu kitabda nə yazılmasından xəbərsizdir; həmin kitabı bir şəxsdə görüb almış, orada maraqlı hekayələr olmasını zənn etmişdir. Kitab sahibi həmin kitab barədə günahsız olmasını bildirdikdən, kəlmey-i şəhadətini söylədikdən, İslam ehkamlarına bağlılığını bildirdikdən sonra onu azad etdilər. Bu hadisənin baş verməsinə səbəb Şamdan nüfuzlu bir şəxsin (Misirə) gəlib hələ də bu adamların (hürufiləri) təqib edilməli olduğunu bildirməsi idi. Bu adama Şamda hürufilər əleyhinə fəaliyyətə icazə verən yazılı fərman verildi. Sonra bir nəfər də Antakiyadan gəlib onlar (hürufilər) barədə bir çox işlər söylədi. Ona da Antakiyada hürufilər əleyhinə fəaliyyət üçün yazılı sənəd verildi. Bu hadisə 841-ci ildə baş vermişdi".

Nəsiminin dərisi diri-diri soyuldu

Əl-Asqalanidən misal gətirilən bu hissədə şairin qətli barədə dolaşıqlıq yaradan bir ifadə keçir: "Sultan onun edamını əmr etdi. Və boynu vuruldu və dərisi soyuldu və çarmıxa çəkildi".

Məhz bu parça Azərbaycan ərəbşünaslığında Nəsiminin guya qətlə yetirilib sonra dərisinin soyulması barədə yanlışlıq yaradıb. Həm Ziya Bünyadov, həm də Qəzənfər Paşayev "və" bağlayıcısının semantik çalarlarına diqqət yetirmədən Nəsiminin guya əvvəl öldürülüb sonra dərisinin soyulması iddiasını etmiş, sonra bu xəbər digər tədqiqatçılar tərəfindən təkrarlanmışdır. Halbuki L.Massignon istisna olmaqla, nə Türkiyədə, nə də Qərb şərqşünaslığında belə bir fikrin səslənməsinin şahidi olmuruq.

Qəzənfər Paşayev yazır: "Qeyd edək ki, Nəsiminin diri-diri dərisinin soyulması fikri həqiqətdən uzaqdır. Nəsiminin müasiri İbn Həcər Əsqəlani (1372-1449) "İnba əl-ğumr biənba (bi-əbnə - A.Q.) əl-ümr" - "Həyat oğulları haqqından dolğun bilgi" (və yaxud Müasirlərimiz barədə topluma məlumat verilməsi - A.Q.) əsərində yazmışdır: "Onun başını kəsib dərisini soydular və cəsədini çarmıxa çəkdilər" (sitat akad. Ziya Bünyadovun "Nəsiminin məhkəməsi və qətli" məqaləsindən götürülmüşdür). İbn Həcər əl-Əsqəlanidən sonra yaşayan Şəmsəddin Səxavi (1427-1497) və İbn əl-Həmbəli (Hənbəli - A.Q.) də eyni fikirdə olmuşlar (Qəzənfər Paşayev "Nəsimi haqqında araşdırmalar", Bakı 2010, Qarabağ nəşriyyatı. s. 50). Q.Paşayevin qeyd etdiyi kimi, bu fikir ilk dəfə Z.Bünyadov tərəfindən səsləndirilmişdir.

Teref.az saytında Z.Bünyadovun məlum məqaləsi ilə tanış olduq. Burada da ərəb mənbəsindəki bəzi məlumatların bizdən fərqli təqdimini görürük. Məs. akademik "İttiham ilə onun əleyhinə hənəfilərin qazılar qazısı İbn əş-Şənqaşi çıxış edib" - deyir. Həmin mətndə hənəfilərin baş qazisinin Şəmsəddin ibn Əmin əd-Dövlə olduğunu görürük. Əş-Şənqaşı kimi təqdim edilən əş-Şanaqşı (Çanaqçı, Dulusçuoğlu) isə baş qazi deyil, hənəfi məzhəbindən olan bir alimdir. Akademikin "Bundan sonra naib (Yaşbək) çöllüyə getməli olur və Nəsimini qala həbsxanasına salırlar" ifadəsini də fərqli təqdim edirik. Mənim fikrimcə, burada söhbət Yəşbəkə indiyədək Ədliyyə evində saxlanılan Nəsiminin qala zirzəmisindəki qazamata salınmasının tapşırılmasından gedir. Bu cür fərqlər böyük əhəmiyyət daşımasa da, kifayət qədərdir.

Ziya Bünyadov kimi nüfuzlu bir alimin aşağıdakı iddiası isə Azərbaycan nəsimişünaslığında yanlış bir istiqamətin əsasını qoymuşdur: "Bu mötəbər məxəzlərdən gətirilən məlumat göstərir ki, Nəsiminin diri-diri dərisinin soyulması sonralar xalq tərəfindən yaranmış bir əfsanədir və geniş kütlənin ona olan hüsn-rəğbətinin rəmzidir. Bu əfsanəyə isbat edilmiş bir elmi məlumat kimi və ya tarixi bir fakt kimi baxmaq yanlışdır". Ziya Bünyadovun bu fikrinin doğru sayılıb nəsimişünaslar arasında geniş rəvac tapmasına ancaq təəssüf etmək olar.

"Boynu vuruldu və dərisi soyuldu və çarmıxa çəkildi" ifadəsinə yenidən qayıdaq:

Məsələ burasındadır ki, ərəb dilində "və" bağlayıcısının bir çox mənaları var. O, həm vergülü, həm "ilə"ni, həm də "və"ni bildirir. Əgər biz "Müşfiq öldürüldü, güllələndi" desək, Müşfiqin öldürülüb sonra güllələndiyini düşünmədiyimiz kimi, Nəsimi ilə bağlı bu ifadədə də Nəsiminin əvvəl öldürülüb sonra dərisinin soyulmasını nəzərdə tutmamalıyıq. Yəni burada ərəb dilində söz sıralanmasında "və" bağlayıcısının qrammatik xüsusiyyəti nəzərə alınmalıdır. "Və" ilə gedən sıralanma hadisələrin zamanca ardıcıllığına işarə etmir. Bu, xüsusi bir üslub kimi Quranda və Orta əsr mənbələrində işlənir. Ən-Nisə surəsində 157-ci ayədə İsa əl-Məsih barədə deyilir: "Onu öldürmədilər və onu çarmıxa çəkmədilər". Burada çarmıxa çəkmək öldürməkdən sonra gəlir, halbuki məntiqlə əvvəl çarmıxa çəkilmə (mətndə çəkilməmə), sonra öldürülmə gəlməli idi. Nəsimi ilə bağlı səslənən cümlə heç bir vəchlə onun öldürülüb sonra dərisinin soyulmasına dəlalət etmir.

Bəziləri bu məsələyə o qədər önəm verməsə də, burada söhbət Nəsiminin ƏZABKEŞ statusundan gedir və bu statusu ondan almaq olmaz. Ərəb qrammatikasına və burada VƏ bağlayıcısının xüsusiyyətinə bir daha nəzər salaq. "Və" bağlayıcısını "Fə" bağlayıcısı ilə müqayisə edən 13-cü əsr leksikoqrafı İbn Mənzur "Lisan əl-arab"da görkəmli dilçi alim əl-Fərraya istinadən deyir:

"Sən "Abdullanı VƏ Zeydi ziyarət etdim" deyərkən, onların hansını istəsən əvvəl ziyarət etmiş ola bilərsən, amma sən "Abdullanı FƏ Zeydi ziyarət etdim" deyərkən, əvvəl birinci gələni, sonra da digərini ziyarət etmiş olursan" (İbn Mənzur, Lisən əl-arab).

Qeyd etdiyim kimi, bu məsələ olduqca vacib olub Nəsiminin əzabkeşliyi ilə bağlıdır. Məhz diri-diri dərisi soyulmaqla qətlə yetirildiyindən, əzabkeş olduğundan şairin şəxsiyyəti əfsanələrə qərq olmuş, onun bu faciəli məqamda şeirlər söyləməsi və s. kimi deyimlər xalq məhəbbətinin nəticəsi olaraq uydurulmuşdır. Sonrakı sufi mənbələrində biz Nəsimini məhz bu cür əzabkeş kimi görürük.

Təbrizli yoxsa Şamaxılı?

Ərəb mənbələrindəki digər mühüm məsələ Nəsiminin Təbrizi (Təbrizli) adlanmasıdır. Biz əslən Astarabaddan olan, əsərlərini də fars dilinin Astarabad ləhcəsində yazan Fəzlullah əl-Astarabadinin də bu adla adlanmasını görürük. Təbriz Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzi olduğundan həmin ərazidən olan Fəzlullahın, eləcə də Şama gəlib azəri türkcəsində danışanların, o cümlədən, Nəsiminin Təbrizi adlanması təbiidir.

Yuxarıdakı parçalarda Nəsimi "Nəsim əd-din" kimi təqdim olunur, yəni Nəsim sözü şairin anadan olduğu yer mənasını ifadə edə biləcək nisbə (Nəsimi) kimi deyil, məxləs, ləqəb kimi işlənir. Bu kiçik ştrix Nəsiminin hansı isə Nəsim adlı bir yerdən olması fikrini rədd edir. Nəsimidən təxminən bir əsr sonra yaşamış Lətifinin öz təzkirəsində bu cür yanlış mülahizə yürütməsi sonradan ədəbiyyatşünaslıqda Nəsiminin Bağdad yaxınlığında Nəsim adlı bir yerdə anadan olması barədə səhv fikir yaratdı (Latifi, Tezkere-i Latifi). Ərəb coğrafi mənbələrində belə bir yer adı qeydə alınmasa da, bu fikri qəbul edənlərdən biri Gibbdir. Gibb Nəsimi barədə oçerkində ərəb mənbələrinə əsaslanmadığından, görünür, bu mənbələrin varlığından xəbərdar olmadığından Lətifinin məlumatını düzgün hesab etmişdir. Təəssüf ki, Qəzənfər Paşayev də bu fikrə şərik çıxmışdır: "Bizə qalırsa, şairin Nəsim kəndində anadan olması və Nəsimi nisbəsini buradan götürməsi ehtimalı daha inandırıcıdır" - demişdir (Qəzənfər Paşayev "Nəsimi haqqında araşdırmalar", Bakı 2010, Qarabağ nəşriyyatı. s. 43). Halbuki yuxarıdakı mətndən də göründüyü kimi, Nəsimi şairin nisbəsi deyil, məxləsidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Təbrizlə yanaşı, Nəsiminin Şirvandan olması fikri də ağlabatandır. Çünki Salman Mümtaz onun məhz Şamaxıdan olmasını iddia etmiş, Şamaxı yaxınlığındakı Şaxanda (Şah Xəndanın təhrif olunmuş şəkli) qəbiristanlığının Nəsiminin qardaşı, "Julidəmi" məxləsi ilə şeirlər yazan Şah Xəndanın adından alınmasını bildirmişdir. Salman Mümtaz həmin qəbrin ziyarətgah olmasını qeyd edir (Salman Mümtaz, Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları, Bakı, 2006, ss. 292, 298). Salman Mümtazda Nəsiminin ən qədim, bəlkə də avtoqraf əlyazması olub. Həmin əlyazmanın əvvəlində şairin bir-neçə səhifəlik tərcümeyi-halı da var imiş. Təəssüf ki, həmin əlyazma da qırmızı terror illərində yoxa çıxdığından, Nəsiminin şamaxılı olması barədə Salman Mümtazın mülahizəsi sanki təsdiqini tapa bilmir. Amma son vaxtlar Firudin Qurbansoy şairin poeziyasının dil xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq onun Şirvan mühitini təmsil etməsi ilə bağlı dəyərli mülahizələr söyləmişdir. Bu tədqiqat şairin həqiqətən də Şamaxıdan olması fikrini gücləndirir. (Firudin Qurbansoy, İmadəddin Nəsimi, Bakı: Elm, 2019, ss.13-31).

İkinci inkvizisiya məhkəməsi

Əl-Asqalaninin əsərində biz hürufilərə qarşı ikinci inkvizisiya məhkəməsinin şahidi oluruq. Bu dəfə məhkəmə Nəsimi tərəfdarlarından birinə qarşı Qahirədə aparılır (Əl-Asqalani, İnbə əl-ğumr):

"Bu hadisələr Məmluk sultanı əl-Məlik əl-Əşrəf Zahir əd-Din Barsbəyin (1422-1438) zamanında baş verib. 1435-ci (hicri 838) ilin Ramazan ayında Şamdan bir əyan Qahirəyə gəldi. O, özü ilə Şeyx Əla əd-Din Buxarinin məktubunu gətirmişdi. Məktubda Nəsimidən və onun şeyxi Fəzlullahdan bəhs edilir və göstərilirdi ki, Şam və Misirdə onun əqidəsində olan toplum var. Daha sonra deyilirdi ki, o (yəni Şeyx Əla əd-Din Buxari), bu adamların (əqidəsini) araşdırmış və onların nöqsanlarını açmışdır. Qahirədə də onlardan olan var. Şeyx Əla əd-Dinin məktubu Sultana oxundu. Sultan Qahirədəki həmin adamın və onun evindəki kitabların gətirilməsini əmr etdi. Onun əmri yerinə yetirildi. Haqqında söhbət gedən bu tayfa əvvəl "hürufilik", sonra "nəsimilik" adlanan bidətçillər idi. Şəvval ayının 4-də Sultanın sarayında bu məsələ ilə bağlı bir məclis çağırıldı. Məclisə (hürufiliklə bağlı) kitablar gətirildi. Kitabların bəzisi hürufi şeyxinə (Fəzlullaha) aid idi. Bu kitablar fars dilində idi. (Bir nəfər) onların birinin əvvəlindən bəzi asan hissələri oxudu və ərəbcə mənasını izah etdi. Bu muşəbbəhat (antropomorfizm) və ittihadiyyət (inkarnasya) ilə bağlı mürəkkəb bir təlim idi. Sonra Şafii qazisi şeyx Əla əd-Dininin məktubunu oxudu. Məktubda (hürufiliklə bağlı) deyilirdi ki, insanın simasında yeddi cərgə tük - bir cərgə saç, dörd cərgə kiprik, iki cərgə qaş var. İnsanın əl barmaqlarında on dörd oynaq var. Bütün bunlar əlifbadakı hərflərin sayına uyğun gəlir.)

Hürufiliyə görə, ilahilik Allahdan Adəmə keçib, Adəmdən bir başqasına və nəhayət, bir Söz olaraq gəlib Fəzlullaha çatıb. Bunun mənası odur ki, Allah elə hərflərdə təzahür edir. Sonra (kitabların sahibi olan) həmin kişi gətirildi və sorğu-sual edildi. O bildirdi ki, bu kitabları Keyfə qalasında 30 dirhəmə alıb və orada deyilənlərin heç birinə inanmır. O, kəlimey-i şəhadətini söylədi və İslama zidd olan etiqadlardan uzaq olduğunu, eləcə də bu cür kitabları yazanların, (hürufilik) şeyxinin və onlara inananların küfr içində olduğunu bildirdi. Şafii şeyxi dedi: "Əgər dediyin doğrudursa, onda bu kitabları öz əlinlə yandır". Adam bir az cavab verməyə tərəddüd etsə də, sonda göstərişə tabe olub kitabları özü yandırdı. Sonra Sultan soruşdu: "Bu adamları ölkədən sürgün etsəm, günah sayılmaz ki?" (Şafii şeyxi) "yox!" - dedi. Sonra car çəkib dedilər ki, kim NƏSİMİ məzhəbindən olan və yaxud evində (bu məzhəbə dair kitablar olan) adam tanıyırsa, bu barədə xəbər verib həmin adamı Sultanın hüzuruna gətirsə, ona 100 dinar bəxşiş veriləcək. Sonra Sultanın əmri barədə car çəkib dedilər ki, Qahirədə və şəhər qalasında olan bütün əcəmlər 3 gün müddətinə şəhəri tərk etsinlər, amma bu iş tamamlanmadı".

Bu parçanın əhəmiyyəti həm Nəsimi ideyalarının özündən sonra da yayılmasını əks etdirməsi, həm də hürufilik təlimini əks etdirməsi ilə bağlıdır.

Burada ərəb mənbəsində ilk dəfə olaraq hürufiliyin mahiyyətindən bəhs edilir, müqəddəs hərflərin sayının insan simasındakı tük cərgələrinə uyğunluğu vurğulanır. Sultanın hüzuruna gətirilən fars dilində olan kitablarda belə məlumatın olması hürufilik təlimini əks etdirən əsərlərin (çox güman ki, "Cavidan-namə"nin) Misirdə yayılmasını düşünməyə əsas verir. İbn Həcər haqlı olaraq hürufilik təliminin əsasında insanın ilahiləşdirilməsinin dayandığını göstərir. Allaha insana xas cəhətlərin aid edilməsi və insan varlığında Allahın məzhəri hürufi ideologiyasının ana xəttini təşkil edir. Bu məsələ, gördüyümüz kimi şafii qazisi olan əl-Asqalaninin diqqətindən yayınmır.

Burada digər diqqəti cəlb edən cəhət kitablara qarşı həyata keçirilən terrordur. Misir üləması sufizmə qarşı çox vaxt aqressiv olmuş, ibn Ərəbi kitablarını da yandırmışdır (bax Alexander Knysh, İbn Arabi in the Later İslamic Tradition) Ərəb mənbələrində, əs-Səxavinin və əş-Şəraninin əsərlərində ibn Ərəbi davamçısı kimi Nəsiminin də terrora məruz qaldığını görürük.

Digər dərisi soyulanlar

Sibt ibn əl-Əcəminin "Kunuz əz-zəhəb" əsərində Nəsiminin qətlində əli olan Hələb hakimi Yəşbəkə aid hissədə göstərilir ki, Nəsiminin dərisi soyulmaqla qətlinə fərman verən Sultan Müəyyəd çox keçmir ki, vəfat edir. Bunun ardınca Yəşbək özü də öldürülür. Yəşbək bir səfərə çıxarkən münəccimi ibn əl-Fələki onu bu yoldan saxlamaq istəsə də, o, münəccimə fikir verməyib yola çıxır və qətlə yetirilir. Onun qətl səbəbi və kim tərəfindən öldürülməsi bildirilmir. Amma Hələb əhlinə zülm etdiyi göstərilir. Ola bilsin ki, Sultanın ölümüdən ruhlanan hələblilər onun şəhərdəki nümayəndəsindən qisas almışlar. Yəşbəkin başı Nəsiminin qətlə yetirildiyi qala qapısından asılır. Səhərisi günü Yəşbəkin cəsədini Bəb əl-Sirr adlanan yerdə dəfn edirlər. Əsərdə deyilir ki, Yəşbək dəfn edilərkən başının dərisi yox idi. Dəri sonradan gətirilib onun qəbrinə qoyulur (Sıbt ibn əl-Acəmi əl-Hələbi, Kunuz əz-zəhəb). Deməli, hələblilər Sultanın nümayəndəsini sadəcə qətlə yetirməyib, həm də dərisini soyublar. İstər-istəməz belə bir sual doğur: Bu qisas Nəsimi üçün olmasın? Ya dəri soymaq çox geniş yayılmış adət olub, ya da bu yolla Nəsiminin qisasını alıblar.

İnkvizisiya tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, Hələb şəhərinin yerləşdiyi Qədim Assuriyada dəri soyma əsas edam növlərindən biri olub. Arxeoloji tapıntılar bunun necə həyata keçirilməsini nümayiş etdirir. Xorsabad abidəsində əlləri və ayaqları taxtaya mismarlanmış məhkumun kiçik yarıdairəvi bıçaqla soyulması nümayiş etdirilir.

Tarix boyu istər dindar olsun, istər dinsiz, müxtəlif toplumlar düşmənlərinə qarşı bu üsulu tətbiq ediblər. Eramızın birinci əsrində İsa əl-Məsihin apostollarından olan Varfolomey Bakıda xristianlığın düşmənləri tərəfindən bu üsulla qətl edilir. Məşhur rəssam Mikelancelo Qiyamət günü əsərində Varfolomeyi dərisi çiyninə atılmış təsvir edir. V əsrin əvvəlllərində isə xristian rahibləri İskəndəriyyədə Haypatiya adlı qadın filosofun dərisini balıqqulağı ilə soyub öldürürlər. Gördüyümüz kimi, bu əzablı edam üsuluna Allah adından danışan monoteistlər də, monoteizmdən uzaq politeistlər də müraciət ediblər.

Diri-diri soyulma halı, görünür, Nəsiminin edamının əks-sədası kimi başqa bir üsyankar hürufiyə də tətbiq edilib. İsfahanda Teymurilərə qarşı qalxan Hacı Sorx adlı bir üsyançı 1431-ci ildə bu yolla qətl edilir (Hamid Algar, "Horufism", Encyclopaedia Iranica). Osmanlı sultanlarının da qatı düşmənlərinin əzabını artırmaq bu üsula əl atdıqları bildirilir (Rudolf Peters, Crime and Punishment in Islamic Law.)

XV əsrin sonlarına doğru Sultan Nasir Muhammədin dövründə də bu edam növü bir nəfər oğruya qarşı tətbiq edilir. Adam qəbiristanlıq oğrusu idi; o, ölülərin kəfənini oğurlayıb satırdı. Sultanın əmri ilə onun üzünün dərisi soyulur və dəri sinəsinə düşmüş, üz sümükləri açıq halda şəhərdə gəzdirilir, carçı car çəkib onun əməllərini bildirir. Sonra onu, Bab əl-Sirrə aparılıb orada asırlar (Carl F.Petry, "The Politics of Insult"). Bu hadisə də Hələbdə baş verib.

Bu halda adamın nə üçün məhz dərisi soyulmaqla edam edilməsinin bir mənası var; ölüləri çılpaq buraxan adamın dərisi bir növ onun geyiminin simvolu idi. Bəs Nəsimi nə üçün belə bir əzablı və alçaldıcı ölümə məhkum edildi? Bu barədə bir qədər sonra.

Əş-Şərani daha bir dəri əzabkeşi və Nəsimi barədə

Nəsiminin repressiyaya məruz qaldığını xüsusi vurğulayan başqa bir müəllif sufi mütəfəkkiri Abd əl-Vahhab əş-Şəranidir (1493-1565). Onun "Əl-yavaqit va l-cavahir fi bəyən aqaid əl-əkabir" (Kübar adamların əqidəsinin bəyanında yaqutlar və çəvahirat) əsəri sufilərin məruz qaldığı təqib və cəzaları əks etdirir. Nəsimidən əvvəl əş-Şərani görkəmli imam və sufilərin haqsız yerə məruz qaldığı cəza və təqibləri əks etdirir. Onların arasında imam Əhməd ibn Hənbəl, imam əş-Şafii, görkəmli hədis alimi əl-Buxari, sufi övliyalarından Zu n-Nun əl-Misri, Əbu Yəzid əl-Bistami, Cuneyd əl-Bağdadi, Səhl ət-Tustəri və başqalarını görürük.

Əsərdə Nəsimidən birbaşa əvvəldə isə diri-diri dərisi soyulmuş başqa bir mömin yad edilir. Burada dərisi soyulan Misir Fatimilərinin şiə-ismaili hakimiyyətinə müxalifətdə olan sünni alimi, zahid və mömin bir insan olan Əbu Bəkr ən-Nəbulisidir. Sünni məzhəbindən olan ən-Nəbulisi Fatimi xəlifəsi əl-Muizzin hüzuruna gətirilir. Ən-Nəbulisini sorğu-sual edən xəlifə deyir: "Mənə çatdırıblar ki, sən, "əlimdə on ox olsa, onun doqquzunu əl-Muizzə ataram" demisən. Ən-Nəbulisi deyir: "Əgər əlimdə on ox olsa, onun doqquzunu sənə ataram, sonra onuncunu da elə sənə ataram". Əl-Muizz səbəbini soruşduqda, ən-Nəbulisi deyir: "Sən dini təhrif edirsən, möminləri öldürtdürürsən". Əl-Muizzin əmri ilə ən-Nəbulisi camaatın gözü qarşısında qamçılanır, sonra onun diri-diri dərisi soyulur. Ən-Nəbulisi dərisi soyularkən ürəkləri parçalayan bir tərzdə Quran oxuyur, insanları riqqətə gətirirdi. Dərisini soyan yəhudi qəssab bildirmişdir ki, mən yuxarıdan dərini soya-soya gəldim, ürəyinə çatanda bıçağı ürəyinə sancdım ki, əzabına son qoyum (əş-Şərani, Əl-yavaqit va l-cavahir; əl-Bidəyə va n-nihəyə).

Əş-Şərani bildirir ki, Nəsiminin də Hələbdə dərisini diri-diri soymuşdular. "Əvvəl Nəsiminin dəlil-sübutları qarşısında onu heç cürə ittiham edə bilmirdilər. Bu zaman ona qarşı hiylə işlətdilər; bir çəkməçiyə pul verib bir ayaqqabının içərisinə İxlas surəsi yazılmış bir kağız qoydular. Çəkməçiyə, "bu bir məhəbbət duasıdır" dedilər. Sonra bir yolun tapıb həmin ayaqqabını Nəsimiyə hədiyyə etdilər. Nəsimi də işdən xəbərsiz olduğundan ayaqqabını geyindi. Sonra Sultanın Hələbdəki əmirinin yanına gedib dedilər ki, səhih bir məlumat almışıq ki, Nəsimi "qulhuvallah" yazılmış bir kağızı ayaqqabısının içində saxlayır. İnanmırsan bir adam göndərib onun özünü çağırtdır. Əmir Nəsimini çağırtdırdı. Vərəqi Nəsiminin ayaqqabısının içərisindən çıxardılar. Nəsimi bildi ki, (çıxış yolu yoxdur) və özünü Allaha təslim etdi. Heç bir ittihama cavab vermədi, çünki bilirdi ki, onsuz da qətlə yetiriləcək. Onun bəzi şagirdlərinin şagirdi mənə danışıb ki, dərisi soyularkən Nəsimi gülümsəyir və tövhidə dair muvaşşahlar söyləyirdi, beləliklə, beş yüz muvaşşah şeiri söyləmişdir".

Bir sufi mütəfəkkirinin qələmində canlanan Nəsimi faciəsi fərqli xarakter daşıyır. Sətirlər arasından müəllifin şairə olan hüsn-rəğbəti görsənir. Əsərdəki Nəsimi barədə qısa məlumat bir qədər daha əfsanəvi xarakter daşıyır. Burada təsvir olunan əzabkeş şair həm də cismani ağrılara mətanətlə dözən bir haqq aşiqidir.

Nə üçün dəri?

Nəsiminin bu üsulla edamında bir məna gizlənibmi, yoxsa bu adi bir işgəncə növüdür? Quranda, Fussilət surəsində (ayə 21) deyilir ki, Allah dəriyə dil vermişdir və o, Qiyamət günü insanın üzünə durub onun əleyhinə şahidlik edəcək:

"Onlar öz dərilərinə: "Nə üçün əleyhimizə şahidlik edirsiniz?" - deyəcəklər. (Dəriləri) deyəcək: "Hər şeyi danışdıran Allah bizi danışdırdı. Sizi ilk dəfə O yaratmışdır və siz (axırda) Ona qaytarılacaqsınız" (tərc. Əlixan Musayev).

Hürufilikdə dərinin xüsusi önəmi var. İnsan dərisi, xüsusilə üz ilk növbədə üzərində ilahi hikmətlərin açarı olan hərfləri gəzdirir; insanın xətt-i xalı, yeddi cərgə anadangəlmə tük cərgəsi məhz dəridə əks olunub. Qaş, göz, kiprik, ləb, zülf, xal, zənəxdan kimi üz cizgiləri dəridə bərqərar olub (Fazlullah Esterabadi, Cavidan-Name, Dürr-i Yetim). Bu mənada dəri əslində, insan adlı müqəddəs yazının əks olunduğu bir perqamentdir.

Digər tərəfdən, bir sıra şiə təlimləri kimi hürufilik də batiniliyə meylli idi. Onların söz altda söz, məna altda məna axtarmaları Quranın zahiri anlamını rədd etmələrindən gəlirdi. Əslində, dəri də zahirdir. "Taxt-tac oyunu" qəhrəmanlarından birinin dediyi kimi, lüt insan özündə nə isə gizlədə bilir, dərisi soyulmuş insan isə heç nə gizlədə bilməz". Hər bir mistik zahirdən uzaqlaşıb batinə can atır. Burada qəribə bir müşahidəmizi də bölüşmək istərdik. Fəzlullahdan bəhs edən ərəb mənbələri onu "zahid", "asket" anlamına gələn "mutəqaşşıf" sözü ilə anırlar. Bu sözün alt qatlarında "dərisi çat-çat olmuş adam" mənasını da görürük. Deməli, ezoterizmə meyl özü bir növ dərinin çatlaması, bir az da irəli getsək, soyulması ilə bağlı assosiasiya yaradır.

Yuxarıda "Cavidan-namey-i sağırın" tərcüməsi kimi qeyd etdiyimiz "Dürr-i yetim"də biz Quran ayələrindən birinin spesifik izahını görürük. Bu, "Aşılanmış dəri üzərində yazılmış kitaba and olsun!" (Q. 52:2-3), va-kitabin məsturin fi raqqin manşurin ayəsidir. Hürufilərə görə, ayədə anılan aşılanmış dəri insan siması, yazılmış kitab isə onun üzündəki anadangəlmə yeddi cərgə tükdür. Nəsimi şeirində buna çoxsaylı işarələr görürük:

Üzündür Turi-Sina, rəqq-i mənşur,

Bilindi üştə gör nurun-alə-nur

Və yaxud

Lövh-ü Tövrat-ü Zəbur, Incil-ü Fürqan, həm sühuf,

Həm kəlam-i natiqəm, həm rəqqinin mənşuruyam.

Və yaxud

Yeddi ayətdir ki, yazmış dəst-i pak-i ləm yəzəl,

Xətt-i mişkin rəqq-i mənşur üstünə məsturdur.

Və yaxud

Üzündür lövh-i Musa, qamətin Tur,

Xətin Fürqan, üzündür rəqq-i mənşur.

Və yaxud

Yəqin, yarəb, üzündür rəqq-i mənşur,

Məhəmməd şər'i andan oldu məşhur.

Burada belə bir sual meydana çıxır: Bir halda ki, hürufilikdə dəri bu qədər önəmli idi, Nəsiminin qətli dəriyə verilən bu metaforik, metafzik mənalarla əlaqəli ola bilərdimi? Əgər məmluk sultanları mistik təcrübə və ezoterik bilgilər tarixini bilsəydi, bəlkə də bu cür düşünmək olardı. Amma onların dini məsələlərdə biliyi dayaz idi. Bu səbəbdən, Sultan Müəyyədin dərin ezoterik təlimin mahiyyətinə varıb belə bir hökm verməsini düşünməyimiz mübahisəli görsənir. Bu cür amansız və işgəncəli qətl sadəcə kütlələrə psixoloji təsir məqsədi güdürdü.

Hürufi kitablarına qarşı terror

Əs-Səxavinin (v.1497) "əl-Qaul əl munbi an tərcəməti ibn əl-Arabi" əsəri Nəsimini ibn Ərəbinin davamçısı kimi yad edir. Əlyazma halında olan əsərin bir hissəsinin tənqidi mətni Umm əl-Qura universitetinin tələbəsi Xalid ibn əl-Arabi Mudrik tərəfindən hazırlanıb magistr dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmişdir. Müəllif əsərin ikinci fəslində ibn Ərəbinin əl-Futuhat əl-Məkkiyyə və Fusus əl-Hikəm əsərlərinə qarşı aparılan hücumları təsvir edir. Məlum olur ki, ibn Ərəbinin əsərləri yandırılmış, ipə bağlanıb yerlə sürülmüşdür. Müəllif yazır ki, Misirdə və İskəndəriyyədə ibn Ərəbinin kitabları, demək olar ki, yoxdur. Heç kim cürət edib bu kitabları əldə edə bilməz, əgər kimdəsə bu kitablar tapılsa, dərhal əlindən alınıb yandırılırdı. Həmin adamın bu kitablarda yazılanlara etiqad etməsi məlum olardısa, ona əzab verər və öldürərdilər. Müəllif bir sıra hadisələr təsvir edib kitabların həqarətə məruz qalmasından danışır. O, yandırılan, yazısı yuyulan, hətta itin quyruğuna bağlanıb sürünən kitablardan bəhs edir. Kitablara qarşı terror müəllifə Nəsimi kitablarının yandırılmasını, bu kitabları əldə edənlərin məruz qaldığı repressiyanı xatırladır. Burada əs-Səxavi yeni bir məlumat verməyib, şeyxi əl-Asqalaninin təsvir etdiyi h. 841-ci il hadisələrini - bu yazıdakı ikinci inkvizisiya məhkəməsini yada salır. Bu hadisələr bizə əl-Asqalani əsərindən məlum olsa da, həmin hadisələrin ibn Ərəbi ideyalarına və kitablarına qarşı repressiya kontekstində xatırlanması öz-özlüyündə maraq doğurur.

Şəmsəddin əs-Səxavinin "əd-Dau əl-ləmi li-əhli əl-qarn ət-təsi" əsərində də Nəsimi və hürufiliklə bağlı məlumata rast gəlirik. Bu əsərdə Fəzlullah Astarabadi ilə bağlı iki oçerk yer alır. Nəsimi barədə məlumat Fəzlullaha dair 573-cü saylı oçekdə yer alır və müəllif əl-Asqalanini olduğu kimi təkrarlayır. Bu səbəbdən, həmin oçerki burada verməyi lazım bilmirik. Oçerkin sonunda əs-Səxavi belə bir cümlə işlədir. "Zənn edirəm ki, onun məlumatı iki bəhsdən sonra da gəlir". Həqiqətən də, kitabın 576 saylı oçerki də Fəzlullaha aiddir. Burada artıq o, Fəzlullahı Təbrizi deyil, Astarabadi adlandırır. Amma görünür, əs-Səxavi bu iki məlumatın eyni şəxslə bağlılığına əmin olmadığından, hər iki bəhsi əsərinə daxil edib. İkinci bəhsin sonunda əs-Səxavi məlumatın əl-Maqrizinin "Uqud" əsərində əks olunduğunu deyir. Həqiqətən də, bu hissə əl-Maqrizinin yuxarıda əks etdirdiyimiz oçerkini, demək olar ki, olduğu kimi təkrarlayır. Yeganə fərq, əs-Səxavinin Fəzlullah ideyalarının "Çaqanaylar və digər əcəm xalqları" arasında yayıldığını vurğulamasıdır. Ola bilsin ki, burada bir xəttat xətası olaraq "çaqatay" əsərdə "çaqanay" kimi yazılmışdır. Əl-Maqrizi, yuxarıda gördüyümüz kimi, Fəzlullahın bəzi əsərlərinin adını çəkir, əs-Səxavi isə sadəcə onun elmlərdə, nəsr və nəzmdə söz sahibi olduğunu bildirir.

Digər bir mənbə - Məhəmməd ibn İyas əl-Əcəminin (1448-1523) "Bədəi əz-zuhur" əsəri də Nəsimiyə aid oçerkdə əl-Asqalani təkrarlayıraq yeni bir söz demir. Həmin əsərin hicri 804-cü il hadisələrini təsvir edən hissəsində müəllif Fəzlullahdan bəhs edib deyir: "Həmin ildə xəbər yayıldı ki, Teymur Ləng qazi Təbrizini qətlə yetirdib. O, Nəsimi məzhəbindən idi. (cild 1, s. 658) İbn İyasın məlumatında maraqlı cəhət Nəsimin tərəfdarlarının arasında türklərin çoxluq təşkil etməsinin xüsusi vurğilanmasıdır.

Nəticə

Hürufiliyin və Nəsiminin həyat və fəaliyyətinin məmluk mənbələri kontekstində öyrənilməsindən aşağıdakı nəticələr hasil olur:

* Nəsiminin həyat və fəaliyyətini öyrənmək üçün şairə zaman baxımından ən yaxın əsərlər kimi məmluk mənbələri xüsusi önəm daşıyır.

* Təqiblədən qaçan hürufilərin məskunlaşıb öz ideyalarını yaydığı Suriya və Misirdə hürufilik Nəsiminin adı ilə bağlı olub "Nəsimiyyə" kimi tanınmışdır.Nəsiminin ideyaları burada türk əhali arasında daha geniş rəvac tapmışdır.

* Nəsimi bu ərazilərdə Təbrizdən gəlmiş Əli Nəsimi və ya Nəsim əd-Din kimi tanınıb.

* Nəsimi Misirdə ibn Ərəbi davamçılarından biri kimi tanınmış və ibn Ərəbi əleyhinə başlanan repressiyalar hürufilik kitablarını da əhatə etmişdir.

* Nəsiminin edamına Həllacsayağı "Ənə l-Haqq" deyimləri ilə yanaşı, həm də siyasi fəaliyyəti səbəb olub.

* Nəsimi Sultan Müəyyədin əmri ilə dərisi diri-diri soyulmaqla qətlə yetirilib.

* İslam dünyasında dəri soymaqla öldürmə əsas edam növü olmasa da, bu üsula ara-sıra müraciət edilib.

* Hürufilikdə dərinin xüsusi metafizik mənası olsa da, ezoterik bilikləri dayaz olan Məmluk Sultanı bu metoda əzablı bir işgəncə növü kimi müraciət edib.

Aida QASIMOVA

Professor

525-ci qəzet.- 2019.-29 iyun.- S. S.20-21;23