Qədərincə saf,
gərəyincə düşüncəli...
Esse
... Nəhayət, masa arxasına
keçib nədən
yazacağınızı düşünəndə,
əlbəttə, bu yazının həyatınızın
bir fraqmenti olub-olmayacağı həmin
an ağlınıza gəlmir.
Daha doğrusu,
bu, intuisiya hadisəsidir. Şüuraltı məlumatların oyanması, təxəyyülümüzün
metafizik qatları, məntiqimizin İQ səviyyəsi
və sairlər.
Yazı nə qədər həyatdan gəlməlidir?
Nə qədər yaşadıqlarımızın
içindən olmalıdır?
Hər kəs öz taleyinin mətnini yazır. Bu dövr
üçün ən
çox söylənmiş
fikir olsa da, yazının tarixinə baxanda, əslində, başqa bir mənzərə ilə qarşılaşırıq.
Bütün mətnlərin dayandığı
ilk nöqtə, ilk mərkəz
mifologiyadır. Mifologiya deyəndə, istəyərdim
ki, hətta Şərqin dastanlarını
da o siyahıya əlavə edəsiniz.
Niyəsi başqa bir
yazının mövzusudur.
Mifoloji struktur metafizik situasiya ilə bağlıdır. İrrasionaldır. Bu mətnlərin həyatdan gəlməsi nə qədər ağlasığmaz olsa da, sonrakı dövrlərdə daha rasional inancların - dinlərin məhz miflər üzərində
qurulduğunu, təməl
kitab dediyimiz dini mətnlərin də bu və
ya başqa səbəbdən yenə
özündən uzaq
coğrafiyanın miflərinə
əsaslandığının şahidi olacaqdıq.
Xülasə, ilk mətnlər həyatın içindən
olmasa da, onların bütün fellərinə insanların
yaşantılarında rast
gəlirdik. Bu günün unikal mətnləri kimi. Bu cür nüansların
səbəbi həm də tarixlə bağlıdır. İnsan nə
yaşamışdı ki,
nə yazsın, hə? Qətiyyən ritorik sual deyil. Bir az tarixi
ştrixlərlə baxsaq
mövzuya, görərik
ki, qəbilələrin
formalaşdığı, dillərin
ilkin detallarının
yarandığı, savaşların
başladığı dövrlərdən
etibarən mətnlər
daha real faktlara, daha inandırıcı rənglərə büründü.
Cəngavərlik hekayələrindən tutmuş, qızıl balıq tutmaq arzusunda olan məişət nağıllarına,
sevgi dastanlarına qədər hamısı.
Yazı sistemi reallıqla harmoniya qurduqca dəyərlər sistemi də formalaşırdı.
Bu dəyərlər sistemi yenidən mətnlərə xüsusi
atmosfer qazandırsa da, hər halda
öz əvvəlki nağılvari təhkiyəsindən
uzaq idi. Sonra bu dəyərlər sistemi dediyimiz konturlar özləri də cərəyanları
və bədii düşüncənin stiuativ
şəklini yaratdı.
Belə olan halda yazının
həm də texniki tərəfləri ortaya çıxdı və günümüzdə
təsadüfi deyil ki, ədəbiyyat həm də qurğu məsələsinə
çevrilib. Eksperimental ədəbiyyat yazının
məhz bu yönünə xidmət
edir. Ədəbiyyatın əsas meyar
daşıyıcısı olan dil faktı
da bu halda
geridə qalır.
Şillerin şeir, Orhan
Pamukun roman haqqında
işlətdiyi ifadənin
məğzindən danışaq.
Saf və düşüncəli
olmaq nədir?
Müasir
dövrün sənət
estetikasının tərifini
Borxes verib:
"Sənət, bu
günün reallıqlarını
simvolikləşdirib, kodlaşdırıb
gələcəyə ötürməkdir,
yeni nəslə çatdırmaqdır".
Bu ifadə çox
düşünməyimizə imkan vermir ki,
cavabı tapırıq. Deməli, yazdıqlarımız
bu günün reallıqlarıdır. Yəni həyatımızdan,
şəhərin qələbəliyindən,
kitabxana rəflərindən,
pablardan, restoranlardan, siyasətdən, mədəni
hadisələrdən, ölkə
gündəmindən, tarixindən
gəlməlidir. Ancaq bu kodlar şəklində, bir növ, başqa
qabıq altında yazılmalıdır. Həmin o başqa
qabıq təxəyyülümüzün
imkanlarıdır. Mətni nə
qədər qura bilirik, ona hansı
atmosferi verə bilirik, nələri ifadə edə bilir və sair
kimi bütün şeylər sonsuz təxəyyül gücünün
hesabına olur.
Əslində, diqqətlə analiz edəndə görürük ki, cərəyan dediyimiz müxtəlif qəliblər elə təxəyyülün ifadə vasitələrinə görə yaranıb. Məsələn, absurd situasiyada düşünən beyin absurd hadisələr yazacaq. Sürreal ab-havada olan təxəyyül Dali kimi düşünəcək. Bütün cərəyanlar situasiya hadisəsidir, ancaq bütün situasiyalar cərəyan deyil (məsələn, postmodernizm). Bu da başqa bir mövzudu. Qayıdaq yazdıqlarımızın içində nə qədər biz varıq, nə qədər yoxuq, onu danışaq. Bütün gördüyümüz hadisələri yazmaq, bizə təsir edən sentimental zaman fasilələrindən yola çıxıb onu bədii mətn konteksinə gətirmək bu gün (və mənə elə gəlir həmişə) yersizdir. Bu yazıçılıq yox, hekayəçilik yox, əhvalatçılıq olar. Yazıçı bütün baş verənlərə tanrı kimi - üçüncü gözlə baxsa da, hətta bəzən özünü belə obraza çevirsə də, yəni öz yaşanmışlıqlarını yazsa da, bu hadisələrin klassik qəliblərini qırmalı, texniki tərəfi düşünməli, zamanın nəbzini tuta biləcək, həm də zamanın nəbzi ola biləcək əsərə çevirməlidir. Əks halda gecikmiş müəllif kimi ədəbiyyatın rəflərinə yol tapa, yol tapsa da, yer tapa bilməyəcək. Bütün böyük əsərlərə diqqət edəndə görürük ki, məllif öz keçmişinə qayıdıb, özünün aid olduğu yeri tapıb, xatırlayıb, şüuraltı bütün informasiyaları mumiya bədənindən çıxarıb və onu bu gün yaşayırmış kimi sehirli (bədii mətn kimi) əhvalata çevirib. Məlum-məşhur məsələlərdi hamısı. Yazıçı həmişə mətnin içində olur. O, haradasa oralardadı. Oxuduğunuz hansısa hadisəni o yaşayıb. Bəzilərini təhrif edəcək, bəziləri, ümumiyyətlə, olmayıb, bəziləri də necə varsa elədir. Roman oxuyanda bu romanın mütləq real hadisələrə söykənməsini düşünmək sənət anlayışını tam qavramamaqdan irəli gəlir. Sənət xilas etmək üçün var. Sizin gözlərinizi qırpmadan gözlədiyiniz o reallıqdan xilas yoludur sənət. Obyektivliyimi pozub digər "izm"lərdən daha çox absurdizmi bu missiyanın ən fərqli və ən maraqlı missioneri seçmək istəyirəm, ən azı bu yazılıq.
Bizə doğma olan kədər, bizim olan xoşbəxtliklər haqqında nə qədər dolğun danışırıqsa, o qədər də təmiz yaza bilərik. Hekayəni kənarda axtarmaq lazım olmur. Hər şey, hər kəs, bütün obrazlar, hadisələr sistemi yanınızdadır. Mütləq bu olanları bir qəlibə yığıb, muncuqdan təsbeh düzəldən kimi səliqə ilə işləmək şərtdir. Səliqəsiz və monoton mətn oxucunu yorur. Eyni zamanda, sizin olmayan hekayəni də oxucu duyur. İçinizdəki sünilik tez gözə çarpır. Ənənəvi mətnlə sizin olmayan avanqard üslub eyni dərəcədə yorucudur.
Yazının saf tərəfi haqqında hamı başqa cür danışacaq, çünki hamı başqa cür yaşayıb. Bütün final səhnələrinin iki həlli, bütün hadisələrin dörd yozumu olmağına baxmayaraq məşhur "hər kəsin danışmağa öz hekayəsi var" ifadəsi bütün zamanlarda aktualdır. Bəs düşüncəli tərəflərdə nələr var? Ümumiyyətlə, mətni qurmaq, onu qəlibə salmaq vacibdirmi?
Son dövrlərin məşhur ədəbi hadisələrindən biri yeni cərəyanın - metamodernizmin ortaya çıxması bizim camiədə də ciddi müzakirələr yaradacaq və bəlkə də yaradıb. Yeni bir konstruksiya qurulur. Mətnin düşüncəli tərəfini "yığmaq" üçün çeşidlər hər gün çoxalır. Məsələn, modernizm nə qədər həyəcanlı, nə qədər çılğın bir atmosfer yaratmışdısa, postmodernizm daha böyük düşüncə ilə, daha yetkin baxışlarla seçilirdi. Hisslərdən arınmış, daha rasional, intellektual, real detalların üslubçuluğa çevrildiyi mükəmməl əsərlər ədəbiyyatçıları sevindirirdi. Bu böyüklüyün arxasında isə açıq-aşkar uşaq ərköyünlüyü də vardı. Yeni mətnlərin yaranmayacağını proqnoz verənlər, hər şeyin yazılıb bitdiyini gülə-gülə, təntənəli şəkildə bəyan edənlər postmodernizmi ədəbiyyatın qələbəsi kimi qiymətləndirirdilər. Zamanla bu ərköyün hisslər böyüdü və xaos yaradacaq qədər əldətutulmaz oldu. İroniya, şübhə, absurd yaradıcılıq, dekonstruktiv mətnlər - bütün xüsusiyyətləri ilə özündən öncəki dəyərlər sisteminə gülən, onları qeyri-ciddi hesab edən postmodern düşüncə zaman keçdikcə yaratdığı xaosun içində məhv olmağa başladı. Sirkə öz qabını çatlatdı. Ekonun Pelevin haqqında dediyi "gecikmiş postmodernistlər" ifadəsi bu cərəyanın kompüter erasına keçə bilmədiyinin etirafı idi. Niyə bunları vurğuladım? Çünki hər cərəyanın aktual olduğu dövrlər həmin zamanın baxış bucağına uyğun hərəkətdədir. Bu gün metamodernizm niyə aktualdır? Çünki süni yaddaşın ixtirası bütün informasiyaları olduğu kimi xatırlamağımıza, təhrifə yol verməyəcəyimizə və ən əsası xaotik prosesdən uzaqlaşacağımıza səbəb olacaq. Postmodernizmin dəyərlərdən tufan yaratdığı bir dönəmin sonunda metamodernizm o dəyərləri yenidən yerbəyer etməyin bayraqdarıdır. Bu yazının özü qədər qarışıq bir durumdan xilas yolu metamodernist mətnlərdədir. Qayıdaq öz mövzumuza.
Mətnin düşüncəli tərəfi saf tərəfin tələbi ilə formalaşır. Məzmun-forma mütənasibliyinin ortaya çıxardığı ən yaxşı nümunə elə budur. Əgər sizin saf tərəfiniz modern deyilsə, şablon və klassik bir əhvalatdırsa, ona avanqard bir şey düşünüb mətnin real atmosferini dağıda bilirik. Bunun alınıb-alınmaması yazıçının ustalığıdır.
Nəyi yazmaq sualının ən yaxşı cavabı isə istədiyin mətni yazmaqdır.
Rəvan
CAVİD
525-ci qəzet.- 2019.- 29 iyun.- S.19.