Qarabağın rəsmi...

Böyük türk şairi Nazım Hikmət şeirlərindən birində dostu, rəssam Abidin Dinoya müraciətlə “Sən mutluluğun rəsmini çəkə bilərmisən Abidin?!” - yazırdı. Abidin Dinonun cavabı qeyri-müəyyəndi... Məncə, “xoşbəxtlik” anlayışı özü aydın deyil ona görə. Xoşbəxtlik andı - deyirlər, ya da arzuların gerçəkləşməsidi. Nə qədər insan varsa, nə qədər xarakter varsa, o qədər də xoşbəxtlik növü var. Ona görə dəqiq şərh etmək, resept vermək mümkün deyil. Amma bədbəxtliyi izah eləmək daha asandı... İtki, ağrı, müharibə, göz yaşı, kədər - bütün bunlar bədbəxtliyin elementləridi. Bir də haqsızlıq, üstəgəl, yalan.

Xalq rəssamı Arif Hüseynovun “Qarabağnamə - Tarixin səhifələri” adlı sərgisini rəsm-rəsm addımladıqca bu qəribə, həm də izahsız suallar, mövzular bir-birini əvəz edir beynimdə... İndi yazdıqca səbəbi daha yaxşı anlayıram. Bizim nəslin Qarabağı görmək xoşbəxtliyi olmayıb. Onun abad halını, azad mənzərələrini seyr etməmişik, havasını udmamışıq. Özümüzü, evimizi, valideynimizi, yaşadığımız ölkəni və ona aid hər şeyi xatırlayandan Qarabağ dərd, ağrı, itki sayılıb bizim üçün. Məktəb illərinin unudulmaz xatirələri içərisində 20 yanvar, Xocalı faciələrinə aid tədbirlərin öz yeri var. O qəmli musiqilər, üsyankar şeirlər, kədərli mahnılar bu günəcən yaddaşımdadı. Amma böyüdükcə başa düşdük ki, Qarabağ mövzusu ancaq kədərli məqamlardan ibarət deyil. İlyas Əfəndiyevin “Geriyə baxma qoca”sındakı mərd, ağayana Qarabağı, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin hekayələrindəki sözlü - məzəli Qarabağı, Üzeyir bəy Hacıbəyli musiqisindəki sehrli Qarabağı başa düşmək üçün zaman - bu sənətkarların yaradıcılığını anlamaq, duymaq yaşına qədər böyümək lazım oldu. İndi də Arif Hüseynovun qrafik rəsmlərinə, qravüra janrında çəkdiyi Qarabağa tamaşa etdikcə böyük ideyanı anlamağa çalışıram. Qarabağ deyiləndə ancaq müharibə düşünmək olmaz, amma bu böyük itkini də yeni nəsillərə çatdırmaq, sənət dilində anlatmaq lazımdır. Və bu rəsmlər müxtəlif sənətlərin sintezinin necə böyük təsir qüvvəsinə malik olduğunu göstərir. Tarix, coğrafiya, ədəbiyyatın əksi ilə yanaşı, həm də ayrı-ayrı xarakterlərin ifadəsi son dərəcə mühümdür.

Rəssamlıq sənətimizdə sənətkarların xalqın faciəsinə, ağrısına reaksiyası, bunu əks etdirməsi, rənglərin diliylə çatdırması daha çox Bəhruz Kəngərlinin adıyla bağlıdı. XX əsrin əvvəllərində Ermənistandan qaçqın düşən həmvətənlərin ağrısına biganə qala bilməyən rəssam “Qaçqınlar” silsiləsini çəkmişdi, amma deyilənə görə bununla da ürəyi soyumamışdı, evsiz-eşiksizlərə maddi yardım da etməyə çalışmışdı. Bu faktları oxuyanda və silsiləyə daxil olan “Qaçqın oğlan”, “Qaçqın xanım”, “Qaçqın uşaqlar”, “Naxçıvan xərabələri” kimi rəsmlərə baxanda sənətkarın ağrısını elə dəqiq hiss edirsən ki... Görünür, məqsəd elə bu olub, o faciəni bizlərə ötürmək. İndi də Xocalı faciəsinin 27-ci ildönümündə, elliklə yürüş edib abidəni ziyarət edəndən sonra bu “Qarabağnamə - Tarixin səhifələri” tarixin dərinliyinə getməyə çağırır hər birimizi. Rəssam Arif Hüseynov bu mövzuda çəkməyi vətəndaşlıq borcu hesab edib və özünə sosial sifariş verib, Qarabağnamə silsiləsini beş il müddətində işləyib.

Ümumiyyətlə, qrafik rəssamlığın, illüstrasiyaların, miniatürlərin maarifçilik gücünü xüsusi qeyd etmək istərdim. Hələ XX əsrin əvvəlində “Molla Nəsrəddin” dərgisinin düzümündə, dizaynında miniatürlərdən istifadənin səbəbi çoxluğun hərf tanımaması, oxuya bilməməsi idisə, bu gün rəssamlığın bu növü yeni bir mərhələyə yüksəlib. O dövrlərdə hadisənin birbaşa əksi üstünlük təşkil edirdisə, Arif müəllimin yaradıcılığında daha çox təəssüratın, yaxud ideyanın təsvirini görə bilirik. Və bu gün azad, sivil, demokratik ölkənin intellektual gəncləri bu cür sərgilərdən daha çox faydalana bilirlər. Bir sözlə, “Qarabağnamə” silsiləsi bütöv bir ensiklopediyadır, təkcə bir bölgənin yox, bütöv xalqımızın tarixini, incəsənətini, dəyərlərini göstərən salnamədir. Bu rəsmlərin daha bir üstünlüyü müasirliyidir. Tarixi hadisələr, qəliz məlumatlar qısa, lakonik, dinamik və çağdaş insan üçün anlaşıqlı şəkildə təqdim olunur. Azərbaycanın ikiyə bölünməsi, I Pyotrun ermənilərə aid ali qanunu və bəlalarımızın başlanğıcı, ermənilərin təkcə ərazimizə yox, həm də tariximizə aid iddiaları, Qarabağ müharibəsi, Xocalı faciəsi rəssamın təqdimatında son dərəcə təsirli, həm də yaddaqalandır. Rəsmlərin kənarlarındakı qısa şərhlər, sözlər də onları daha yaxşı anlamaq imkanı verir, yozum üçün açar rolunu oynayır. Bədiiliklə sənədliliyin bir-birini əvəz etməsi həm öyrənməyə, həm də sənətin ecazkarlığından zövq almağa imkan verir.

Həyat da, sənət də təzadlarla maraqlıdı məncə... Düz yol, hamar gediş yorur insanı. Arif Hüseynov da bu təzadları tarixi faktlarla göstərməyə müvəffəq olub. Bir tərəfdə Şərqdə ilk operanı yazmış güclü, şöhrətli bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyli, Xan qızı, xeyriyyəçi, istedadlı şairə Natəvan, o biri tərəfdə onların güllələnmiş heykəlləri... Bir yanda Qarabağı simvolizə edən Xarı bülbül, Qarabağ xanəndələri, o biri yanda erməni əlinə düşməsin deyə özünü qayadan atan Qarabağ xanımları... Eyni zamanda, tarixin davamiyyət qanunu da bu rəsmlərdən “oxunur”; XXI əsr Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimovun fonunda XII əsr Atabəylərin döyüşçüsü göstərilir. Və bütün bu ideyaları bir-birində fərqləndirmək üçün rəng seçimi də yoxdur, hər şey ağ-qaradan ibarətdir. Sevinc də, ağrı da, xəyal da, gerçəklik də. Şübhəsiz ki, rəssamın ustalığına qiymət vermək bu sahənin mütəxəssislərinin işidir və mən sadəcə tamaşaçı təəssüratlarımı bölüşürəm. Amma onu deyə bilərəm ki, heç mütəxəssis olmadan da rəssamın ideyasını, ağrısını oxumaq mümkündür. Rəsmlərə ardıcıl baxdıqca bir sual beynimi tərk etmirdi, görəsən, rəssam erməniləri necə, hansı simada, hansı xarakterdə göstərib və bu cür rəsmlərə çatanda bir anlıq Bosxun eybəcər iblislərini xatırladım. Düşmən sadəcə zahiri əlamətləri ilə yox, həm də gözlərinin ifadəsi ilə seçilir və Xocalı faciəsini törədən insanların simaları o qədər dəqiqdir ki... Böyük Ermənistan absurdu ilə yaşayan, tarixi abidələrə “təzə” xaçlarını taxan, torpağı qazıb “qədimliyini” basdıran adamlar rəsmdən-rəsmə daha da iblisləşirlər. Və zənnimcə, bu xarakterləri yaratmaq, bir-birindən seçmək rəssamın böyük uğuru hesab oluna bilər.

Beş illik zəhmət və ortaya qoyulan bu cür miqyaslı iş müəllifi sevindirirmi görən? Axı bir sənətkar üçün yaradıcılıq zövqü, əldə olunan nəticədən məmnunluq hissi vacibdir. Bunun cavabını Arif Hüseynov bir neçə kəlmə ilə dedi... “Azərbaycanda və dünyanın müxtəlif yerlərində sərgilərim olub, amma heç vaxt bu cür həyəcanlanmamışam. Beş ilimi sərf edib bu əsərləri çəkdim, amma bitibmi bu silsilə, yəqin ki yox... Silsilə o zaman bitəcək ki, mən Qarabağa sancılmış qələbə bayrağını çəkəcəyəm...” Bu sözlərin təsiriylə sərgi də başqa məna alır sanki. Və indi yaza-yaza düşünürəm bəlkə elə həmin əsər Nazım Hikmətin Abidin Dinoya ünvanladığı sualın cavabı - Xoşbəxtliyin rəsmi olacaq...

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2019.- 2 mart.- S.9.