Muğamlarımızda "Bayat" gizlincləri

"Ən gözəl nəğmeyi-Davudu düşünməz cahil,

Bu muğamatı gərək elmli insan oxusun"

Əliağa Vahid

Bəri başdan deyim ki, mən özümü qətiyyən muğam bilicisi saymıram. Bu fikirdən də tamam uzağam. Amma özümü xoşbəxt hesab eləyirəm ki, muğamatı qəlbən sevirəm. Muğam bilicilərilə, görkəmli xanəndələrlə ünsiyyətdə olmuşam, onların bəziləri haqqında kitablar da yazmışam. Bütün bunlara baxmayaraq, muğam mənim üçün sirlərlə dolu bir aləmdi. Muğam sonu görünməyən dərya kimidir, onun sahilinə gəlib çıxmaq müşkül bir işdir. İllərlə düşünmüşəm ki, muğam nədir? Ondakı bu hikmət nədir ki, ustad bir xanəndənin otuz il bundan əvvəl lentə alınmış səsinə otuz ildi qulaq asırıq, amma bezmirik? Bu, səsin sehridirmi, muğamatın möhtəşəmliyidirmi? Dinlədikcə xəyalımızı dərinliklərə aparan, sevincli anımızda bizi müdrükləşdirən, dərdli anımızda bəşəri kədər aşılayan muğamlardakı bu hisslər, duyğular bolluğu haradandı?

Muğamatın böyüklüyü bəlkə də ondadır ki, onun ruhumuzda oyatdığı təbəddülatı, əhvalımıza görə təsirini tam aydınlığı ilə şərh etməkdə acizik. Muğamın həm tarixi, həm də mənəvi coğrafiyası olduqca genişdir. Dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyli özünün ölməz "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" kitabında yazır: "...Yaxın Şərq xalqlarının musiqi mədəniyyəti XIV əsrə doğru özünün yüksək səviyyəsinə çatmış və on iki sütunlu, altı bürclü "bina" (dəstgah) şəklində iftixarla ucalmış və onun zirvəsindən dünyanın bütün dörd tərəfi: Əndəlisdən Çinə və Orta Afrikadan Qafqaza qədər geniş bir mənzərə görünmüşdür...

Musiqi binasının möhkəm təməlini təşkil edən 12 sütun 12 əsas muğamı və 6 bürc isə 6 avazatı təmsil edirdi. On iki əsas muğamlar bunlar idi: Üşşaq, Nəva, Busəlik, Rast, Əraq, İsfəhan, Zirəfkənd, Büzürk, Zəngulə, Rəhavi, Hüseyni və Hicaz.

6 avazat isə Şahnaz, Maye, Səlmək, Novruz, Gərdaniyə, Güvaştdan ibarət idi.

XIV əsrlərin axırlarına doğru baş verən ictimai, iqtisadi və siyasi dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq, bu möhtəşəm musiqi "binasının" divarları çatlamış və sonralar isə büsbütün uçub dağılmışdır.

Yaxın Şərq xalqları uçub dağılmış bu "musiqi binasının" qiymətli "parçalarından" istifadə edərək özlərinin "lad tikinti" ləvazimatı ilə hər xalq ayrılıqda özünəməxsus səciyyəvi üslubda yeni "musiqi barigahi" tikmişdir".

Məni həmişə bir çox Azərbaycan muğamlarının əvvəlindəki "Bayatı" sözü düşündürüb. Nə üçün məhz "Bayatı-Qacar", "Bayatı-İsfəhan", "Bayatı-Şiraz", "Bayatı-türk", "Bayatı-kürd", "Bayatı-əcəm" və s. deyilir? "Bayatı" kəlməsi muğamlara təsadüfənmi əlavə olunub? Qətiyyən! Səbəbsiz heç nə yoxdur. Mən bəlkə də ilk baxışda çox adi görünən bu "Bayatı" kəlməsi ətrafında illərlə düşünmüşəm. Təsadüfən bu barədə "Azərbaycan oxuma məktəbinin yaradıcısı" (Bülbül) Cabbar Qaryağdıoğlunun musiqi tariximizlə bağlı qeydlərində rast gəldim. Cabbar Qaryağdıoğlu yazır:

"Oxucularımıza məlum olsun ki, neçə bayatı nəğmələri var. Əvvəl "Bayatı-İsfəhan", ikinci "Bayatı-Şiraz", üçüncü "Bayatı-kürd", dördüncü "Bayatı-əcəm", beşinci "Bayatı-türk", altıncı "Bayatı-çoban", yeddinci "Bayatı-xan", səkkizinci "Bayatı-sallama", doqquzuncu "Bayatı-Qacar".

İndi bilmək lazımdır ki, nə üçün bir belə "bayat" ləfzi işlənilir. İndiyə kimi də heç bir musiqar "bayat"ı şərh etməyib.

Ustadlarım Mirzə Əli, Xarrat Qulu və Molla Həmiddən öyrəndiyim üçün, bir də tarixləri aradığım üçün mənə yəqin olur ki, dərəbəylik zamanında, Oğuz xan vaxtı bayatlıların istila etdiyi yerlər olub. Bağdaddan Şama kimi və bütün Orta Asiyanı istila edib, hətta Həştərxanı və Rusiyanın bir çox yerlərini istila edib. İranı fəth edəndən sonra Aras təriqilən keçiblər Göyçə mahalına və Quba həvaləsinə: Qarabağ təriqilən Göyçə mahalına. Onun üçün də hələ mən bildiyim, Azərbaycanda olan Bayat kəndi səkkiz-doqquzdur. Üç Bayat kəndi Quba mahalındadır, üçü də Ağdam (indi Ağcabədi ərazisində - M.Ç.), Bərdə rayonlarındadır. Ona görədir ki, İsfəhandan, Şirazdan, Əcəmistan, yəni İsfəhan bayatlıları Şiraz və Əcəmdə kürd və Qacarlardan Bayat ellərinin hökmüran zamanı sürgün olduqları üçün də nəğmə oxuyanda "Bayatı-filan" ad verilir. Hətta Azərbaycanın köhnə aşıqları, saz-balaman çalanları da həmin bayatlılardan olub. Hərgah yaxşı arayıb bu sözlərin doğru olub-olmağını bilmək istəsəniz, aşıqların da bayatlı olmağını mən sübut edərəm. Çünki hankı bir aşıq oxuyanda axırda gərək bayatı ilən qurtarsın və köhnə aşıqlar əvvəldə bayatı oxuyub, axırda da bayatı oxurlardı. Və bütün bu bayatlıların ləhcəsi də oğuz ləhcəsidir" (bax: "Azərbaycan" qəzeti, 19 noyabr, 1992).

Qoca Cabbarın fikirlərində zərrəcə yanlışlıq yoxdur. Əksinə, düşünürsən ki, o, "Bayatı-xan", "Bayatı-sallama" kimi muğamları dünyadan köçəndə özü ilə qəlbində aparıb.

Bayatlarla bağlı Cabbar Qaryağdıoğlunun fikrini türk professoru Faruq Sümər də təsdiqləyir. O, oğuzların 24 boyundan biri olan bayatlar haqqında yazır: "Bayatlar, bilindiyi kimi, tariximizdə mənəvi şəxsiyyətlər yetirmiş bir boydur. Oğuzların dövlət və din adamı Dədə Qorqud, məşhur şair Füzuli bu boya mənsub idi". Faruq Sümər daha sonra yazır: "Şərq musiqisindən bayatı məqamının (muğamının) İran bayatlarının musiqi havalarından alındığına şübhə yoxdur" (bax: F.Sümər, "Oğuznamə". "Yazıçı", 1992. səh. 227-241).

Tarixi qaynaqlara diqqət yetirərkən bayatların çox geniş ərazilərdə məskunlaşaraq fəaliyyət göstərdiklərini görürük.

Quzey və Güney Azərbaycanla yanaşı, İranı, İraqı oymaq-oymaq dolaşan, adət-ənənəsini yaşadaraq ömür sürən, müharibələrdə şücaət göstərən, "boy boylayan, söz söyləyən" bayatlar İran bayatları (Cənubi Azərbaycanda və fars əyalətlərində yaşayanlar nəzərdə tutulur), İraq bayatları, Şam bayatları, Qara bayatlar, Ağ bayatlar ayamaları daşıyaraq bəşər tarixinə öz əvəzsiz töhfələrini vermişlər.

Bu gün klassik ədəbiyyatımıza bələd olan hər kəs Bayat və bayatı sözlərinin bir neçə mənada işləndiyinin fərqindədir.

Bayat məşhur bir qəbilənin adı kimi, bayatı isə lirik şeir və vokal musiqi janrı kimi. Bizim heç bir musiqi təhsili olmayan babalarımız, nənələrimiz gözəl səslə bayatı çağırmağa (oxumağa), bayatı söyləməyə meylli idilər.

Bayatı demək, bayatı söyləmək, bayatı çağırmaq xalqımızın məişətinin, poetik dünyasının ayrılmaz bir hissəsi idi. Adicə əlifbanı belə bilməyən babalarımız, nənələrimiz özünün düzüb-qoşduğu bayatı ilə bəyan edərdi ki;

Araz qalmaz axmaqdan,

Şimşək doymaz çaxmaqdan.

Gözlərimə qan damdı

O taylara baxmaqdan.

Mətnşünas alim Salman Mümtaz Bayat ellərinin Oğuz xanın nəvəsi, Günxanın ikinci oğlu Beyatla bağlı yarandığını yazır. Salman Mümtaz "...Beyatın öz qardaşlarından hər bir cəhətdən üstün və bay, başqa igidlərdən də cəsur və ötgün" olduğunu söyləyir. Qeyd edir ki, adın mənası da təqribən adlı-sanlı, məruf və məşhur deməkdir.

Beləcə Beyat zaman keçdikcə "ulus, el, xalq, bəyat, boyat və biyad" (S.Mümtaz) və nəhayət, Bayat şəklini almışdır.

Salman Mümtaz da belə qənaətə gəlmişdir ki: "Bayatlıların yaratdıqları ədəbiyyata bəyatı adı verilmişdir ki, bu gün belə yurdumuzda məşhur, hafizəmizdə məhfuz olan bəyatılar bəyat elinin hünəri və o xalqın nümuneyi-qabiliyyətidir. Bəyatı söyləmək, bəyatı çağırmaq şərəfi bəyatlılara və o istedadlı elə aiddir. Böyük Füzuli bəyat elindən olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm bir mövqe sahibi olan Vaqif də bu nəcib elə mənsubdur. Aşağıdakı mətləi ilə Vaqif bunu etiraf etmədədir:

Qarabağ içrə bir şairi-kəlimüllah Musadır,

Cavanşiri içrə bir mövzun bayati dəsti-beyzadır.

Bəyati çağırmaq yalnız bayatlılara münhəsir olub qalmamışdır. Başqa uluslardan, ellərdən yetişən şairlər, aşıqlar da bayatlıların yaratdıqları ədəbiyyatı təqlid edərək özlərini sınamışlar. Onlar da hünərlərini göstərmək üçün bir çox bayatılar çağırmışlar. Nəticədə el ədəbiyyatının bu qismi könül istədiyi qədər çiçəklənmiş və qol-budaq atmışdır" (S.Mümtaz. "Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları", B: "Yazıçı", 1986, səh. 160-161).

Mövzumuza uyğun olaraq bizi ən çox maraqlandıran oxumaq mənasında bayatı çağırmaq ifadəsidir. Yaşlılardan eşitdiyimə görə, bayatını nəğmə, şikəstə kimi oxuyanda misra-misra, aramla çağırırsan. Təsadüfi deyildir ki, el arasında belə bir məsəl də var: "Bu, çağrılmış bayatıdır". Yəni oxuduğun nəğmədə, söylədiyin fikirdə yeni bir şey yoxdur.

Klassik şairlərimizdən Molla Vəli Vidadi ilə Molla Pənah Vaqifin deyişməsindən də görünür ki, bu müqdədir söz ustaları da bayatı söyləməyi, bayatı çağırmağı sevirmişlər. Bu, məşhur deyişmədən də aydın görünür.

Vaqif:

Yavuz çox qocalan bayatı sevər,

Gah ögini, tək-tək özündən deyər,

Sən də yetişibsən o həddə məgər,

Beynini bayatı oyar, ağlarsan?

Vidadi:

Külli Qarabağın abi-həyatı,

Nərmi-nazik bayatıdır, bayatı,

Oxunur məclisdə xoş kəlamatı,

Ox kimi bağrını dələr, ağlarsan!

Vaqif:

Müxəmməs deməgin seyrəklənibdir,

Bayatıda zehnin zirəklənibdir,

Qocalıbsan, qəlbin köyrəklənibdir,

İşdən-gücdən olub bekar ağlarsan.

Xalq həyatını və məişətini, adət-ənənəsini gözəl bilən yazıçı, dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev hekayələrinin birində yazır: "Anasından ayrılandan sonra Əbdülkərim bir bayatı çağırmağa izn istədi".

Təsadüfi deyildir ki, bizim bir çox xalq mahnılarının, şikəstələrin mətni bayatılardan ibarətdir.

Dahi bəstəkarımız Üzeyir bəyin dayısı Ağalar bəy Əliverdibəyov "Rəsmili musiqi tarixi" adlı əsərinin "Azərbaycan musiqisi" bölməsində gözəl səsli şəxslərdən söz açarkən məşhur Bədəlbəyliləri yad edərək yazır: "Xoş sövtlük Bədəlbəyli nəslinə bir bəxşeyişdir. Odur ki, Muxtarın əmioğlusu Cavad gözəl bayatı çağırmaq ilə Qarabağda məşhurdur. Digər əmioğlusu Bədəl Bədəlbəyli həm tar çalır, həm də xoş ləhnlə şikəstə və bayatı oxuyardı. Onun bayatı çağırmağı bir kəsə müəssər deyildi. Üçüncü əmioğlusu Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski) məşhur incəsənət xadimidir".

Dahi müğənnimiz Bülbül 1932-ci ildə gənc bəstəkar Asəf Zeynallı ilə xalq mahnılarını toplamaq üçün Şuşaya gedir. O, özü görünməsə də, səsi dağlara düşmüş gənc Xan Şuşinskini "Çoban-bayatı" oxuyaraq yanına çağırdığını yazır: "... İstirahət günü idi. Böyük bir qayanın üstünə çıxdıq. Biz göz qaralan dərəyə, dərədən nazik bir lent kimi axıb gedən çaya, o taydakı meşələrə baxır, təbiətin bu ecazkar gözəlliyindən zövq alırdıq. Birdən qulağımıza bir səs gəldi. Diqqətlə fikir verdik. Kimsə "Bayatı-kürd" oxuyurdu. Oxuyanın səsi yavaş-yavaş aşkar eşidilirdi. Xanəndə zəngulə vuran kimi onu tanıdım. Gənc xanəndə Xan Şuşinski idi. Xanın məlahətli səsi qayalarda əks edir, Cıdır düzü boyu yayılırdı. Asəf Xanın yalnız adını eşitmişdi. Onunla tanış olmadığını söylədi. Mən Asəfi arxayın edib, bu saat onu buraya gətirəcəyimə söz verdim.

- Necə gətirərsən? - deyə Asəf təəccüb etdi.

- İndi görərsən, - deyib "Çoban-bayatı" oxumağa başladım. Doğurdan da "Çoban-bayatı" Xanı və onun dəstəsini bizim yanımıza gətirdi. Görüşdük, hal-əhval tutduq. Xan bizim üçün "Rast" oxudu. Həmin günün səhəri Xanın ifasında "Alma almaya bənzər" və "Əlində sazın qurbanı" mahnılarını vala yazdıq".

Bu xatirədən də aydın olur ki, BAYATI musiqi janrı kimi xalq musiqisində əhəmiyyətli rola malikdir. Doğrudan da, Azərbaycan musiqi ifaçıları, mahir xanəndələr, Üzeyir bəyin dediyi kimi, "... uçub dağılmış bu "musiqi binasının" qiymətli "parçalarından" istifadə edərək... özünəməxsus səciyyəvi üslubda yeni "musiqi barigahı" tikilmişdir" və zaman-zaman öz mənəviyyatına uyğun yaratdığı muğam-bayatıları təkmilləşdirmişdir.

Görkəmli bəstəkar, musiqişünas alim Əfrasiyab Bədəlbəyli iftixar hissi ilə yazır: "Azərbaycan musiqi sənətində xalq dühasının ən parlaq yaradıcılıq məhsulu muğamatdır. Muğamat musiqimizin təməli, onun bünövrəsi, onun dayaq sütunudur. Muğamat mahnılarımız, təsniflərimiz, oyun havalarımız, simfonik əsərlərimiz, opera və baletlərimiz üçün tükənməz və gözəl təranələr mənbəyidir. Bir sözlə, muğamat Azərbaycan musiqi dilinin, əgər təbiri düzgün başa düşülərsə, lüğət fondudur".

Muğamat yaddaşdan yaddaşa, ağızdan ağıza, ustaddan şəyirdə keçərək yaşayan və yaşamaqda, inkişaf etməkdə olan möhtəşəm bir irsdir. Azərbaycan muğamlarının qüdrəti ondadır ki, onu ifa edən xanəndənin, necə deyərlər, əl-qolunu bağlamır, ona improvizə etmək üçün geniş imkanlar verir. Əslində, muğamat öz daxili qayda-qanununa riayət tələb etməklə ona görə köhnəlib sıradan çıxmır ki, xanəndələrin ifaçılıq manevrini, özünüifadəsini, oxumaq fantaziyasını, improvizə hüququnu məhdudlaşdırmır, əksinə, zaman-zaman təkmilləşir, hissi-emosional təsirini itirmir. Əgər min il qabaq hər hansı muğam dəstgahı nota alınıb, ona əsasən çalınıb-oxunsaydı, şübhə etmirəm ki, o muğam bu günümüzə gəlib çıxmazdı; çıxsa belə, o qədər də sevilməzdi.

Musiqi fantaziyası geniş olan yaradıcı xanəndələr zaman-zaman oxuduqları muğamın daxili qayda-qanunu pozmadan öz mənlərini, "öz muğamlarını" dinləyicilərə təqdim ediblər. Cabbar Qaryağdıoğlu, Şəkili Ələsgər, Segah İslam, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Yaqub Məmmədov, Mütəllim Mütəllimov kimi ustadlar bugünkü bəzi müğənnilər kimi "mən-mən" deməyiblər, əsl sənət nümayiş etdiriblər. Bu gün savadsızlıq o həddə çatıb ki, aparıcı bəsit dünyagörüşlü mikrofon müğənnisinə amiranə tonda deyir ki, filankəs xanım, qalx, qalx, bir "ana segahı" oxu! Filankəs bəy, o "yağlı" səsinlə bir "ata segahı" oxu! Onlar da bu cür savadsız aparıcıya - "bu adda muğam yoxdur" demək əvəzinə dünyadan köçmüş ata-analarını yadlarına salıb "Ay ata", "Ay ana" deyib özlərini şəhid eləyirlər. Bu cür müğənnilər beləcə mavi ekranı gah toyxanaya, gah da yasxanaya çevirirlər.

Muğamatda bəşəri kədər var, "şaxsey-vaxsey" yoxdur. Onu ağıya çevirmək yaramaz. Unutmayaq ki, muğamlar əsasında bir-birindən gözəl rənglər, diringilər, rəqslər, mahnılar, təsniflər, operalar, baletlər, simfonik əsərlər yaranıb və yaranacaqdır. Lakin kimsə yeni bir muğam yarada bilməz.

Muğam ifaçısı şəxsiyyət olmalıdır. Əks təqdirdə küçə ilə səhnəni səhv salar. Mən bu yerdə yenə də ölməz Əfrasiyab Bədəlbəylidən sitat gətirməkdən özümü saxlaya bilmirəm: "...Hər xanəndənin hər sazəndənin özünəməxsus ifaçılıq ədası, öz səciyyəvi üslubu, öz "boğazı", "xırdalıqları", öz "barmağı" olmuşdur. Daha doğrusu, bütün bu cəhətlərin mövcudiyyəti ən zəruri şərtlərdən biri idi. Burada heç bir standarta, heç bir təqlidçiliyə yol verilə bilməz. Bir xanəndə və sazəndə əsl sənət adamına xas olan ifaçılıq heysiyyətindən məhrum deyilsə və sənətkar mənliyini, doğrudan da, yüksək qiymətləndirirsə, heç zaman həmkarının yaradıcılıq nailiyyətlərindən özü üçün "çırpış-dırmaz". Keçmiş xanəndələrimizin qrammofon vallarına yazdıqları muğamları dinlədikdə eyni muğamın, eyni dəstgahın ayrı-ayrı xanəndələr tərəfindən tamamilə başqa tərzdə, başqa səpkidə, özünəməxsus ifaçılıq üslubu əsası üzrə ifa olunduğunu görürük".

Bu gün bəzi sənətşünaslar (milli təəssübkeşlik hissindən irəli gələrək) Azərbaycan muğamlarının adında yerdəyişmə etmək fikrinə düşüblər. Məsələn, "Bayatı-Şiraz" əvəzinə muğamı "Şiraz bayatısı" adlandırmağı təklif edirlər (Unutmayaq ki, keçən əsrin otuzuncu illərində Üzeyir bəy başda olmaqla ustad muğam ifaçıları belə bir təşəbbüsdə olublar və dərhal da fikirlərindən daşınıblar). Əgər deyilən kimi yanaşsaq, tarixilik itər, onda bu muğam Şirazın bayatısı, yəni şirazlıların yaratdığı muğam olar. Amma xalqımız belə deməyib. "Bayatı-Şiraz", "Bayatı-İsfəhan", "Bayatı-əcəm", "Bayatı-türk", "Bayatı-Qacar" deyib. Yəni bu muğamların bayatlılara məxsusluğunu bu şəkildə ifadə edibdir. Ona görə də muğamların əvvəlində işlənmiş Bayatı kəlməsi həm söz, həm el, ulus, həm də oxumaq, çağırmaq mənasında işləndiyinə görə onu dəyişmək, təhrif etmək olmaz.

Çox təəssüflər olsun ki, müxtəlif televiziya kanallarında musiqi verilişlərinin bəzi aparıcıları, bəzi xanəndələr muğamlarımızın şöbə və adlarının fars mənşəli sözlərinə istinad edərək muğamların mənşəyi, yarandığı coğrafi ərazi haqqında yanlış fikirlər söyləyirlər. Yadımdadı, Sovet hökuməti dövründə televiziyanın rəhbərlərindən birisi xəstəxanada yatırmış. Günorta üstü radioda muğamat saatı imiş. Diktor elan edir ki, əziz dinləyicilər, indi də filan xanəndənin ifasında "Bayatı-Şiraz" muğamını dinləyin. Kişi götürüb radionun musiqi şöbəsinə zəng çalıb deyir ki, yoldaşlar, olmaz "Bayatı-Şiraz" əvəzinə "Bayatı-Lənkəran" deyək?

Dünyadan köçmüşlərə və müasirlərimizə üzümüzü tutub deyirik ki, olmaz! Muğamın bircə, cümləsinə də toxunmaq yaramaz! Çünki muğam xalqımızın mənəvi dünyasının tarixidir. Muğamlarımızda bütün zamanların nəbzi döyünür.

Mustafa ÇƏMƏNLİ

525-ci qəzet.- 2019.- 13 mart.- S.6;8.