Tamamlar, yarımlar və canlar

Yalnız iki nəfərin arasında gedən telefon yazışması - bir alımlıq nəfəs kimi dialoq, bir gerçək, sevgi oçerki. Rəvan dillə, mülayim bir emosionallıqla yazılan irihəcmli esse. İnsan həyatı, hissləri, fəlsəfi düşüncələri barədə düşünən və düşündürən müəllif yorumları ilə mənalandırılan yığcam bir traktat.

Söhbət yazıçı-publisist Əli Rza Xələflinin "Üçüncü dünyanın qorxusu" povestindən gedir. Povest epistolyar janrda - məktub (məktublaşma) şəklində yazılıb. Bu məktublar modern məktublardır. Biz başdan-başa qəhrəmanların məktub-dialoqundan ibarət olan əsərdə müasir həyatı görür, zamanın nəbzini duyuruq.

Ehtiras və səmimiyyətlə yazılan əsərdə komponentlərin azlığı əsərin kompozisiya bitkinliyinə xələl gətirmir. Süjet xətti nə qədər qısa, kompozisiyası nə qədər sadədirsə, fəlsəfi düşüncə məsafəsi bir o qədər uzun və dərindir. Mətnin ən yıxıcı-yaxıcı yerində belə mülayim, barışcıl sevgi ab-havası hakim olsa da, ana xətti gizli döyüş - insanın hissləriyə, insanın insanla və insanın onu əhatə edən mühitlə döyüşü üzərində qurulub. Əsərin bir telefon zəngi, mesajı ilə bəzən bütün günü, hətta günləri motivə olan, kiçik bir cihazla dünyanın o biri ucuyla nəinki əlaqə saxlaya, hətta intim münasibət qura bilən qəhrəmanları müasirlərimizdir. Döyüşlərdən, körpülərdən, insanlardan və ən nəhayət, özündən keçib Yaradana, yaranışa, əbədi güc və sonsuzluğa sığınan aciz İnsan da müasirimizdir.

Mətnin dili aydın və səlisdir. Obrazların dili müəllif təhkiyəsi ilə çuğlaşaraq onların psixologiyasını, düşüncə tərzini, dünyagörüşünu və səviyyələrini açan vasitəyə çevrilir. Daxili hərəkət, arayış əsərin leymotivini təşkil edir. Əsərin əsas qəhrəmanları - Kişi və Qadın obrazları bəlkə, müasir azərbaycanlı ailələri üçün tipikdirsə də, mövzu ümumiləşdirilmiş və bəşəridir. Taleyi ilə barışmayan, qədərinə üsyan edən, öz azadlığı və sevgisi uğrunda mübarizə aparan obrazların faciəli taleyi XIX-XX əsr faciə qəhrəmanlarını xatırlatsa da, onlardan fərqli və yenidir. Buradakı qəhrəmanlar cismən deyil, mənən ölürlər. Onların xoşbəxt ailə tablosu - zahiri tamlıq pərdəsi altında sürdürülən natamam, əzablı həyatı mentalitetin sərhədlərini zorlayan, dialektik inkişafın gətirdikləri ilə götürdükləri arasındakı balansın pozulması hallarının cəmiyyət həyatındakı təzahürüdür. Haradasa bir yerdə fərdlə cəmiyyət, şəxsi düşüncə ilə ictimai rəy, insan ləyaqəti ilə azadlığın toqquşmasının yaratdığı çatlaqlar, qırılmalar düşüncə və ruhun cəmiyyətin axışını dəyişəcək əsas potensial olduğunu göstərir.

Əsərdəki bütün hərəkətlər və gedişlər tərəflərin qarşı tərəfə münasibətinin açılmasına xidmət edir, bu nöqtə onları qərar anına götürür. Ana yetişmək üçünsə qəhrəmanlar uzun, əzablı mənəvi yollardan keçməli, həyatın bir sıra mətləblərinə varmalı olurlar. Ən önəmli olan isə onların bu yolda özlərini tapmasıdır (gəldikləri nəticədən asılı olmayaraq). Bu yola götürən səbəblər müxtəlif olsa da, nəticə eynidir: İnsan mənən arınır, durulur, püxtələşir. Bununla bitmir; O, elə bir zirvəyə çatır ki, orada özünün və özgənin yaratdığı sədlərdən azad olur. Tanrının bəxş etdiyi can qəfəsi o yüksəkliyin təzyiqinə tab gətirməyib parçalanır, dağılır və boşluqlara yayılır (üçüncü dünya olasılığı).

Başdan-başa insan hiss və duyğularını, psixoloji durumlarını sadə, aydın bir dillə təsvir edən əsər tamlıq içində natamamlıq, çoxluq içində tənhalıq, gözəllik içində çirkinlik, üsyan içində məğlubiyyət və s. bu kimi təzadlarda özünü və həyatı sorulamlarla oxucunu ilkə - əzəli və əbədi Sevgiyə götürür.

Qadın və Kişini heç zaman tərk etməyən, onları bir-birlərinə cəzb etdirən, görünməz tellərlə biri-birinə bağlayan üçüncü dünyanın daimi sakini və sahibi, "İnsan ürəyində ən sarsılmaz güc mənbəyi SEVGİdir" (Ə.R.Xələfli). Mətnin başında hər bir qəhrəmana ayrı-ayrılıqda aid olan yarım Sevgi, mətnin sonunda birləşib bütövləşir, güc qazanır. Dərin düşüncəli, həssas ürəkli, böyük ehtiraslı Kişi və incə ruhlu, zərif və "xəstə" bədəni ilə həyatın bütün ağırlıqlarına sinə gərən güclü Qadın obrazı əslində, bir obrazda - Sevgi obrazında ruhən birləşir, bütünləşir. Hər zaman, hər bir halda sabit qalan bu obraz mətndəki obrazların fövqündə dayanır. Üçüncü dünya saf, təmiz, müqəddəs sevginin dünyasıdır. Qorxaq, etibarsız insanların sahiblənə bilmədikləri sevgilər də ordadır. Sevgi birinci dünyanın "Katarsis"iysə, ikinci dünyanın cənnətinin açarıdır.

Hadisənin mərkəzində dayanan iki əsas obraz - Qadın və Kişi hər biri bir ailənin önəmli fiqurlarıdır. Yazıçı mətndə təsvir etdikləri ilə təsvir etmədiklərindən danışmağı, oxucunu ailənin o biri fərdləri və onların taleyi barədə düşündürməyi bacarmışdır. Köhnə faciə qəhrəmanlarımızdan fərqli olaraq onlar orta yaş qrupuna daxil olan insanlardır, valideynlərdir və onların hər biri təmsil etdikləri ailədə önəmli və örnək olacaq fiqurlardır. Digər tərəfdən də onların hər ikisi çalışan, yaşadıqları cəmiyyətin ictimai həyatında müəyyən yer tutan fərdlərdir. Bu vəziyyət onların faciəsini daha çox qaçınılmaz edir.

Fərdlərin ekzistensial mübarizəsini yazıçı bəzən sadə, bəzən mürəkkəb analizlərlə təsvir edir. Modern şəraitin ekzistensial bataqlığa dartdığı fərd, hər şeyin alınıb satıldığı birinci dünyadan qurtulmaq arayışına çıxır. Demək, üçüncü dünya həm də düşüncələr diyarıdır, fəlsəfə dünyasıdır. "Mən necə barışa bilərəm ki, ömrümdə, bəlkə də, birinci dəfə yalnız yuxuda sevgiylə yaşamağın, qadınlığın nə demək olduğunu başa düşmüşəm. Bax budur məni ağrıdan" - deyən Qadın yalnız özünü deyil, həm də onun kimi ömür sürən yüzlərlə, minlərlə qadının taleyini də düşünür, narahatlıq keçirir.

Mətndə ta başından olacaq qorxunun, fəlakətin eşiyindən dönüləcəyinə dair, sanki bir ümid işığı yanır. Cansız bir telefon cihazına sığınan ürək, çarəsizliklə çırpınıb üçüncü dünya arayışına çıxan Ruh; dərin insani hisslərin təlatümü və tuğyanı, hərarəti sətirlərdə duyulan bir parça həyat reallığının canlı təsviri oxucuya təhkiyəçinin öz yaşantısı kimi təsir bağışlaması, yazıçının obyektə münasibətinin şəffaflıq dərəcəsi ilə bağlanır.

Əsərdə Kişi və Qadının münasibətlərinin yalnız telefon vasitəsiylə olması, Kişinin gördüyü yuxuda hərarətli qadın bədənin buz kimi soyuq dəmir-mis heykələ dönməsi və sair bu kimi işarələr, aşiqlərin üz-üzə görüşmək imkansızlığından daha çox təbiətlə ünsiyyəti azalan (bəzən isə tamamilə qopan) insanın insandan qopma siqnallarını da verir. Əsərdə yazıçı fantaziyasına geniş yer verilmişdir. Əsərin qəhrəmanları - Kişi və Qadın tipik, ümumiləşdirilmiş obrazlardır. Bədii idrakın aydınlığı, insanın psixoloji təhlili, ənənələrə yeni yöndən yanaşma əsərin əsas məziyyətlərindəndir.

Kitabın üz qabığında Bakının Fəvvarələr bağındakı məşhur qadın fiqurunun şəkli var. Əsəri oxuduqca bu foto təsirini göstərməyə başlayır, sanki mis rəngli dəmir heykəlcik hər gün yanından ötüb keçən, bəlkə ömründə "qadınlıq sevgisi"nin (Ə.R.Xələfli) nə olduğunu bilməyən, yüzlərlə qadının simvolik obrazı kimi yenə də öz "qadınlıq" missiyasını yerinə yetirərək mətndə ifadə edilən insanın daxili natamamlığını kitabın zahiri tamlığıyla örtüşdürürdü. Baxışlarım qadın fiqurunun qulağına tutduğu telefondan sürüşüb kitabın arxa üzündəki bəlkə də elə həmin yerdən bir az aralıda durub, çarəsizcə əllərini yana açıb, üzünü yarıqaranlıq göylərə tutan kişinin (illüziya) ovuclarına düşəndə isə o narahat rahatlıq dağılıb boşluğa səpələnir.

Xarakterlərin açılmasında birbaşa psixologizmin formalarından ustalıqla yararlanmışdır. Kişi ilə Qadın bir-birinin məntiqi davamı kimi görünən yuxularında ruhən qovuşur, özlərini uca, əlçatmaz SEVGİLƏRİNDƏ tapırlar. "Əsir ürəkli qadın" qadınlığını kəşf edib dünyanın ən bəxtəvər qadına çevriləndə, Kişi də yaşamın ona verdiyi pisliklərdən, kirlərdən yuyunur, təmizlənir, hər cür dişi gözəlliyin və şəhvətin fövqündə duran mənəvi gözəlliyə təslim olur, ömrünün ən xoşbəxt anlarını yaşayır. Mətnin ən oxunaqlı yerlərindən biri olan bu epizodlar qərar anına hazırlıq kimi də maraqlıdır.

Əsərin mövzusu köhnə olsa da, zamanı günümüzdür. Obrazlar ölkəmiz və eləcə də, əhalisi müsəlman olan digər xalqlar üçün tipikdir. Fabulasının bəlkə də, bir uzun, iki qısa cümlə ilə ifadəsi mümkün olan mətndə yazıçı tək hadisəlilik və az obrazlılıqla əsərin ideya-mövzu görümlülüyünü artırmağa nail olmuşdur. Yalnız əsərin qəhrəmanlarının - Kişi və Qadının mesaj-məktublarından ibarət olan mətn forma və məzmunca orijinaldır. Burada forma süni deyil, mətnin daxilindən gələn zərurətin yaratdığı, formalaşdırdığı formadır. Əsərin uğurlarından biri məhz mətnin forma-məzmun sintezidir. Bu sintez mükəmməl bir mətnə lazım olan bütün bədii məziyyətləri barındırmaqdadır. Yazışma-söhbətin - təhkiyənin fikir assosiasiyası və axını üzərində - təbii bir axışla kuliminasiyaya qalxıb-enən sərtliyi müəllifin özünəməxsus üslub-dil şirinliyində yumşalır və S.Əhmədlinin təbirincə desək "...Əsərin sonluğu çox nadir bir qarşılaşma ilə qurtarır".

"- Tam razıyam. Seçim qadınlar tərəfindən olur. Duyğulu bir baxış, xüsusi hisslə bir nəzər bəs eləyir ki, kişinin dünyasına od düşsün. Və bundan sonrası məlumdur... Bəli, ilk sevgi etirafları mənim tərəfimdən olsa da, seçim bir qadın olaraq sənin idi. İndi biz körpüdən keçmişik. Körpü isə... Yox, yox, o, hələ yanmayıb.

- Körpüdən keçmək hələ mənzil başına yetmək deyil. Ancaq biləsən ki, mənim ürəyimdə bir qorxu var.

- Bilirəm. Mənim sənə evlənmək təklif edəcəyimin qorxusu.

- Doğrudur.

- Amma biləsən ki, mənim də ürəyimdə bir qorxu var.

- Bilirəm. Mənim razılıq verəcəyimin qorxusu".

Və elə burada, qeyri-adi bədii texnikanın yaratdığı imkanlardan biriylə qarşılaşırıq: paradoksal altruzim. Ya qurban olum, ya da qurbanım ol!... Və yenə də, minbir əziyyətlə qət etdikləri yola geri dönməklə mənəvi əsarət buxovunu öz əlləri ilə yenidən boyunlarına keçirən qəhrəmanları ayaqda alqışlayan oxucu həsrətlə "Üçüncü dünya"ya açılan qapıya boylanır...

Qəndab ƏLİYEVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 15 mart.- S.8.