Mirzə Cəlilin "İranda hürriyyət"
hekayəsi: mütləqiyyətdən istiqlaliyyətə
"Cəlil
Məmmədquluzadənin "İranda hürriyyət"
hekayəsi bədii vasitələrlə ifadə olunmuş, hər
dövr üçün müasir səslənən və əhəmiyyətli
olan "hürriyyət payı"dır. Mirzə
Cəlil bu hekayə ilə Azərbaycan ədəbiyyatının
ən mükəmməl hürriyyətnaməsini
yaratmışdır".
Akademik
İsa Həbibbəyli
Cəlil Məmmədquluzadənin hürriyyət
ideyaları onun bütün
yaradıcılığının əsas leytmotivinə
çevrilmiş və "Molla Nəsrəddin"
jurnalında uğurla davam etdirilmişdi. Jurnalın ilk nömrəsində
dərc olunan "Təbriz... camaata hürriyyət müjdəsi
verildi: belə ki, sərbazların ciyərçilik, qəssabçılıq
və dilənçilik etmələrinə dövlət tərəfindən
maneçilik yoxdur" xəbəri "İranda hürriyyət"
hekayəsinə açılan pəncərə, epiqraf rolunu
oynayan maraqlı müqəddimədir. Ədib həmin
"teleqraf xəbəri"nə özünəməxsus
yozum verərək yazır: "Molla Nəsrəddin"
dilini ciddi mənaya çöndərsək, belə məlum
olur ki, əvvəla Təbriz camaatına hürriyyət verilmək
ehtimalı çox uzaq imiş və ikinci, İran sərbazları
genə köhnə peşələrində imişlər:
ciyərçilik, qəssablıq və dilənçilikdə".
Əsərdə, keçən əsrin əvvəllərində
baş verən mühüm ictimai-siyasi, sosial problemlərə
yazıçı münasibəti dövrün real gerçəklikləri
kimi diqqət mərkəzində saxlanılır. C.Məmmədquluzadə
"İranda hürriyyət" (1906) hekayəsini İranda
və Cənubi Azərbaycanda baş verən məşrutə
inqilabından sonra Məmmədəli şahın xalqa verdiyi
yalançı hürriyyət vədi fonunda qələmə
almışdı. Yazıçı
İranda xalq hərəkatının mütləqiyyətə
qarşı ardıcıl və uzunmüddətli mübarizəsi
nəticəsində 1906-cı ilin avqustunda elan edilmiş
hürriyyətin əsl mahiyyətini ifşa etməklə yanaşı,
həm də azadlıq mücahidlərini, fədailəri fəal
mübarizəyə səsləyir. Ədib ön planda
hürriyyət məsələsini qabarıq nəzərə
çarpdırmaqla bərabər, ötəri təsvirlərdə
keçən il (1905) baş verən, hələ də davam
etməkdə olan erməni-müsəlman məsələlərinə
işarət etmiş, "şulux"luq,
qatma-qarışıqlıq içərisində Şura Azərbaycanında
da ictimai-siyasi vəziyyətin, insanların yaşam tərzinin,
ölkədə sakitliyin olmaması faktlarının təsvirinə
də diqqət yetirmişdi. Yazıçı
xalqların mövcud durumu, onların siyasi hadisələrin
tüğyan etməsindəki rolu və o taylı, bu taylı
insanların siyasi çəkişmələrin, müharibələrin
qurbanlarına çevrilməsini böyük sənətkarlıqla
öz oxucusuna çatdırır. Şərq
aləmində baş verənlərin iri dövlətlər -
xalqı saxta hürriyyət oyunu ilə aldadan İran mütləqiyyətinin
və erməni militaristlərinin şovinist siyasətini dəstəkləyən,
milli qırğına rəvac verən rus imperiyasının əli
ilə törədildiyini göstərir. Bütün
bunlar təəssüf doğurucu və kinayə ilə
süslənmiş yazıçı tendensiyasının
görünən və tarixə çevrilən məqamlarıdır.
Mirzə Cəlil hekayənin əvvəlində
bu siyasi mənzərələri yaratmaqla və konkret tarixi
faktı (1906) göstərməklə oxucuda real gerçəkliklər
haqqında dolğun təsəvvür yaradır.
Bütün bunlarla yanaşı, müəllif İranda
baş verən məşrutə inqilabının
güclü və zəif tərəflərinə dönə-dönə
"Molla Nəsrəddin" jurnalında dərc edilən
publisistik əsərlərdə, "Həmşəri"
felyetonunda, Səttarxana həsr edilmiş şeirlərdə,
teleqraf xəbərlərində geniş yer vermiş, lakin
xalqın, sadə zəhmət adamlarının hələ də
şüurca yetkin olmadığını, savadsızlığın,
avamlığın, dini xurafatın taleyüklü problemlərin
həllində bir sipərə çevrildiyini də göstərmişdir.
C.Məmmədquluzadənin böyük uzaqgörənliklə
"acından Rusiya torpağına dağılan", məclislərdə
"adam yerinə qoyulmayan" cənublu qardaşlarına
üç müdrik tövsiyəsi siyasi və taktiki cəhətdən
yazıçının yüksək intellektual səviyyəsindən
xəbər verir: əl-ələ verib birləşmək;
"tar-mar vətənin", zalımlar əlində
dağıdılıb viran edilmiş məmləkətin
halına yanmaq, taleyinə biganə qalmamaq; mütləqiyyət
rejiminə, şahın yalançı hürriyyət vədlərinə
aldanmamaq, bel bağlamamaq. Bütün bunlar hekayənin
əsas məğzini təşkil edir.
Yazıçı ilk baxışda çox sadə
görünən fabulada böyük mətləbləri
aça bilmişdir. İran məmləkətində şahlıq rejiminin
yaratdığı yoxsulluq girdabında boğularaq bir
parça çörək pulu arxasınca vətənindən
uzaq düşmüş Usta Cəfərlə Ərəblər
kəndinin sakini Kərbəlayı Məmmədəlinin ailə
tragikomediyası, avamlıq, savadsızlıq, kortəbiilik və
şüurlarda hökm sürən gerilik hekayənin əsas
bədii materialını təşkil edir. Akademik İsa Həbibbəyli
Cəlil Məmmədquluzadə
yaradıcılığının əsas qəhrəmanlarına
çevrilən bu "kiçik adam"ların
mənəvi dünyasından bəhs edərək yazır:
"Savadsız olmaları, poçt qutusunu
tanımamaqları, "hürriyyət"dən baş
çıxarmamaları özlərinin deyil, onları daim əsarətdə
saxlamaq istəyən mövcud rejimin yaratdığı
müstəmləkə zülmünün təzahürləridir".
Şübhəsiz
ki, insanların hürriyyətin mahiyyətini anlaya bilməməsi,
minlərlə, milyonlarla Kərbəlayı Məmmədəlilərin
deyil, onları bu vəziyyətə salan İran mütləqiyyətinin,
şahlıq rejiminin, xalqı kölə vəziyyətinə
salan mövcud quruluşun yanlış siyasətinin nəticəsidir.
Çünki hər bir fərdi şəxsiyyətə
çevirən onu əhatə edən mühitdən, cəmiyyətdən,
ictimai-siyasi formasiyadan və hakim qüvvələrin kimə və
nəyə xidmət etməsindən asılıdır.
Əsərin
qəhrəmanı Kərbəlayı Məmmədəli
ehtiyac üzündən Arazın bu tayına gəlsə də,
ailəsinə pul qazanıb göndərə bilmir, əksinə,
siğə yolu ilə yenidən Pərinisə ilə evlənməsi
onsuz da ağır maddi vəziyyətdə olan iranlı
mühacirin düşdüyü durumu daha da çətinləşdirir.
O, şəriət qanunlarına əməl edərək
ikinci dəfə evlənməklə özünü
uçuruma yuvarlatmış olur. Yazıçı
ata-babadan miras qalmış, ailə qanunlarına zidd olan
ikiarvadlılığa qarşı çıxır, onu
ictimai bəla kimi tənqid atəşinə tutur. Mirzə Cəlil hürriyyət məsələsində
olduğu kimi, ailə problemlərində də baş verən
hadisələrin əsl səbəbini elmsizlikdə, cahillikdə,
savadsızlıqda görür. Əsərdəki
obrazların üzləşdikləri çətin situasiyalar
məhz bu səbəblərdən baş verir. Bu ictimai, sosial amillər feodal dünyasının qaranlıq
mühitinin acınacaqlı və arzuolunmaz məntiqi yekunu
kimi ortaya çıxır.
Hekayədə Kərbəlayı Məmmədəli ilə
Usta Cəfərin eyni vaxtda mirzənin yanına gəlməsi,
məktubların səhv düşməsi səhnələrinin
təsviri yazıçının yüksək sənətkarlıqla
yaratdığı bədii tapıntısı və hadisələrin
düyün nöqtəsinin açılmasına xidmət edən
ədəbi priyomudur. Fərqli məzmunda yazılmış hər
iki məktub eyni ünvana - İran məmləkətinə
göndərilir. Kərbəlayı Məmmədəlinin
hər vəchlə o tayda qoyub gəldiyi ailəsindən gizlətməyə
çalışdığı ikinci evliliyi də məhz məktubların
dəyişik düşməsi səbəbindən
açılır. Bu da
yazıçının böyük, qlobal problemlərin həllinə
məhz kiçik detallar vasitəsilə yol
açmağın mümkünlüyünü göstərən
dərin məntiqinin nəticəsidir. Əslində,
bu zahiri dolaşıqlıq müəllifin düşünülmüş,
planlaşdırılmış ədəbi priyomudur ki, bu da
müəllif tendensiyasının açılmasına xidmət
edən həlledici və mühüm məsələdir.
Usta Cəfər öz məktubunda təzə
arvad almağından, bahalıqdan söhbət açır,
Kərbəlayı Məmmədəli isə anasına
ünvanlandığı məktubunda yazır: "... ay ana, deyirlər İrana
hürriyyət veriblər. Dünən qonsur bizə xəbər
verdi ki, bizim payımızı vətəndə
paylayacaqlar. İndi, ay ana, mənim payıma hər nə
düşsə, göndər..." Hekayənin
əsas leytmotivi, tragikomik süjet xətti məhz bu hadisədə
qərarlaşıb.
Yazıçı
hürriyyət oyunundan məharətlə bir fon kimi
yararlanmış, əslində, şahın zülm və məhrumiyyətləri
içərisində məhv olan, bir parça çörək
pulu üçün diyarbadiyar qürbət məmləkətlərə
getməyə məcbur edilən məhkum İran
xalqının faciələrlə dolu taleyini yüksək sənətkarlıqla
göstərmiş, hadisələri ailə çərçivəsindən
çıxararaq siyasi müstəviyə qaldırmış
və qloballaşdırmışdır.
Ədibin
diqqət mərkəzində saxladığı Kərbəlayı
Məmmədəli Mirzə Cəlilin "Usta Zeynal" hekayəsindən,
"Binəsiblər", "Xeyir-dua"... və digər məqalələrindən
tanıdığımız zəhmətkeş insanlarla eyni
taleyi yaşamışdı. Onun yaşadığı
dövr -- XX əsrin əvvəlləri inqilabi mübarizələr
əsri olsa da, minlərlə iranlı kimi Kərbəlayı
Məmmədəli də şüurca yetkinləşməmiş,
məhdud dünyagörüşü və
savadsızlığı ucbatından ətrafında cərəyan
edən böyük ictimai-siyasi hadisələrin mahiyyətini
dərk edə bilməmişdi. Nəinki
böyük mətləbləri anlaya bilir, hətta ailə
daxilində belə xırda problemlərin həllində
çox aciz və bacarıqsız görünür ki, bu da
onu komik və satirik situasiya ilə üz-üzə qoyur.
Onun hər şeyin nicat yolunu padşahdan
gözləməsi, ona dua etməsi və Allahın yerdəki
kölgəsi kimi ideallaşdırması, özünə
hürriyyətdən pay umması düşdüyü faciənin
səbəbini və səbəbkarlarını görə
bilməməsindən irəli gələn böhranlı və
faciəli məqamlardır.
Hekayənin mərkəzində İrana hürriyyət
verilməsi kimi önəmli, mühüm bir məsələ
dayansa da, yazıçı bu qədər taleyüklü bir
problemi bilərəkdən satirik yönə istiqamətləndirir
və sarkazma yüksəldir. Şübhəsiz,
bütün baş verənlər Kərbəlayı Məmmədəlinin
hürriyyətlə bağlı söhbətləri, arzu və
istəkləri vasitəsilə oxucuya təqdim edilir. Yazıçının böyük ustalıqla
hürriyyət oyunun iştirakçısına çevirdiyi
ikinci obraz - Pərinisədir. Kərbəlayı
Məmmədəli konsulla apardığı söhbəti ona
çatdırmaqla Pərinisəni də bu yalançı
hürriyyət oyununun paritet ifaçısına çevirir.
Onların hər ikisinin hürriyyət
haqqında düşüncələri eynidir. Çünki konsul israrla bildirdikdə ki, hürriyyətə
yalnız öz vətəninizdə - İranda çata bilərsiniz.
Bu reallığa Kərbəlayı Məmmədəli
və Pərinisəni inandırmaq mümkün olmur. Hətta hürriyyətə maddi nemət kimi baxan Pərinisə
ondan ehtiyat edir ki, Kərbəlayı Məmmədəlinin
İranda qoyub gəldiyi birinci arvadı onun hürriyyət
payını mənimsəyə bilər. Böyük
realist ədib bu təsirli səhnələrin təsviri ilə
hadisələri şiddətli satirik gülüşün
kulminasiyasına yüksəldir. Bununla
yanaşı, hekayədə satirik ittiham ayrı-ayrı fərdlərdən,
personajlardan ötüb keçərək yüksək məqamda
- İran mütləqiyyətinin, şahlıq üsul-idarəsinin
ifşasında daha da sərtləşir.
Yazıçının tipikləşdirmə və fərdiləşdirmə
qüdrəti digər əsərlərində olduğu kimi,
bu hekayəsində də diqqətdən yayınmayıb. Mirzə Cəlilin
yüksək sənətkarlığının nəticəsidir
ki, o, kiçik dialoqlarda da dərin psixoloji məqamları,
bütöv xarakterləri, portretləri ustalıqla, bədii
sözün qüdrəti ilə rəsm edə bilir. Obrazın öz dili, danışıq aktı vasitəsilə
özünü tanıtdırma metodu Pərinisənin
xarakteri üçün də səciyyəvidir. Onun fərdi
cizgiləri, yaddaqalan obrazı qardaşı Kərbəlayı
Rza ilə dialoqunda konkretləşir:
" -
Dadaş, sən allah, bu kağızı apar ver bir adama oxusun,
görək burda nə yazılıb?
- Ay
qız, Pərinisə, sənin heç ağlın yox
imiş.
- Niyə,
ay dadaş?
- Bir fikir
elə gör, İrandan bura hürriyyət gələr?
- Ay
dadaş, sən niyə elə söz danışırsan? İran nə uzaq yerdi ki, gəlməsin?!
Ərəblər kəndi odur a... Arazın
qırağındadı. Nə bir uzaq
yoldu ki?! Buradan ora üç-dörd
günlük yoldur.
-
Yaxşı deyirsən, Pərinisə, Ərəblər
çox uzaq yer deyil. Amma... o taydan bu üzə həna gələr,
səbzə, badam içi gələr, tütün, çay,
tiryək... belə zadlar gələr; yoxsa, vallah mən
ömrümdə bir dəfə də eşitməmişəm
ki, hürriyyət gələr..."
Pərinisə bu lakonik, yığcam dialoqda
özünün həyata, cəmiyyətə
baxışındakı məhdudiyyəti açıb
göstərir, bir növ özü özünün ən dəqiq
xarakterik obrazını yaradır, kimliyini təsdiq edir. Bu,
personajları oxucuya tanıtdırmağın ən əlverişli
üsullarından biridir.
Hekayənin Pərinisənin yuxusu ilə tamamlanması
da rəmzi xarakter daşıyır. Ciddi ixtilaf və gərginlik üzərində
qurulan hekayənin Kərbəlayı Məmmədəlinin
birinci arvadının öz qardaşı ilə bərabər
onlara gəlməsi, Kərbəlayı Məmmədəli və
Pərinisəni qovub evdən çıxarması kimi sonluqla
bitməsi süjet xəttinin bədii inkişafından
doğan bir final və ədibin həqiqi nicatınız
öz əlinizdədir, ayılın və ətrafdakı
hadisələrə açıq gözlə baxın fikrinin
məntiqi yekunudur.
"İranda
hürriyyət" hekayəsi Kərbəlayı Məmmədəlilərin,
Pərinisələrin timsalında Cəlil Məmmədquluzadənin
bütün bəşəriyyətə, zülm və
istibdad məngənəsində sıxılan, əzilən
zavallı insanlara, xalqlara azadlıq, hürriyyət və
istiqlaliyyət harayıdır. Bu səsləniş
dünənimizdən bu günümüzə, bu
günümüzdən isə sabahımıza qəlbi Azərbaycan
eşqi ilə çarpan dahi Mirzə Cəlilin vətən
sevgisindən yoğrulmuş istiqlal nidasıdır. Böyük ədib göstərdi ki, hürriyyət
heç vaxt verilməz, o, mübarizə və inqilab yolu ilə
alına bilər. O yerdə ki, mütləqiyyət
üsul-idarəsi hökm sürür, orada əsl
azadlıqdan söhbət gedə bilməz. Ona
görə ki, demokratiya ilə mütləqiyyət,
hürriyyət ilə istibdad, bir-birinə zidd olan bu iki
qüvvə bir araya sığmaz.
Azərbaycan xalqı böyük istiqlalçı Cəlil Məmmədquluzadənin arzuladığı hürriyyətə, azadlığa, müstəqilliyə keçən əsrin əvvəlindən sonunadək erməni-müsəlman qırğınları, Qarabağ savaşı, 20 Yanvar faciəsi, Xocalı soyqırımı kimi neçə-neçə ölüm-dirim mübarizəsi ilə üz-üzə qalaraq, saysız-hesabsız şəhidlər, qurbanlar verərək nail ola bildi. Bu gün yazıçının ömrü boyu mücadilə apardığı doğma vətəni Azərbaycanın azadlığını və müstəqilliyini qoruyub gələcək nəsillərə ərməğan etmək hər bir azərbaycanlının müqəddəs və şərəfli borcudur.
Gülbəniz BABAYEVA
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin
aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2019.- 15 mart.- S.6.