Hərflərdən “Ənəl`Həqq”ə:
düşüncələr labirintindən
çıxış
Yaradılanlarda maraqlı bir hikmət var: nə qədər sadədirsə, bir o qədər dərin sirri olur. Bu sirrə diqqət çəkən
tədqiqatçılar, onu açanlar isə dahilər olur.
Bu səbəbdən
ikinci tip əsərlər insanı heyran edəcək dərəcədə
gözəlliyə, möhtəşəmliyə malik olur. Onlar zaman və məkandan asılı olmadan oxucunun
düz mənliyində, ruhunda müəyyən bir qat,
yaradıcılıq eşqi canlandırır. Yəqin bu səbəbdən belə əsərlərin
mistik bir cazibəsi var, ahənrüba kimi oxucunu özünə
tərəf çəkir.
Hərflərin
həqiqəti
İstənilən varlıq, mürəkkəbliyindən
asılı olmadan, ən sadədən - nöqtədən
başlayır. Bu nöqtənin adı nüvə, atom, musiqidə not ola bilər. Bəzən vəcdlə
deyilmiş bir cümlədə böyük bir həqiqət
gizlənmiş olur. Məsələn,
Əli b. Əbu Talib deyir ki, “Quranın bütün mənası
Fatihədədir, Fatihənin mənası bismillahda,
bismillahın mənası isə bə (?) hərfindədir. Mən həmin
bə hərfinin nöqtəsiyəm”. Təbii
ki, “mən” deyəndə İmam Əli “Allahın
bütün adları öyrətdiyi” (Quran 2/31), bütün
biliklərə nüfuz edə bilən İnsanı nəzərdə
tuturdu. Bu fikir sonralar Mənsur Həllacın fikirlərində
fərqli şəkildə səsləndi: “Nöqtə hər
xəttin əslidir (təməlidir), xətt tamamilə
nöqtələrin toplusudur. Xətt
üçün nöqtə vacibdir, nöqtə
üçün xətt. Hər düz və
ya əyri xətt nöqtənin özündən hərəkətlidir.
Onun üzərində yerləşən hər
bir şeyi hər kəs görür və o, iki nöqtə
arasında nöqtədir”. Bu qanunauyğunluq
bütün varlıqlarda mövcuddur: yaradılış
prosesi ən kiçik elementdən başlayır,
varlığın özü isə çoxsaylı nöqtələrin
əlaqəsindən ibarətdir. Sözün,
cümlənin, həqiqətin “atomu”, ilk nöqtəsi isə
hərfdir. Hər düşüncə səviyyəsi
o atom üzərində öz həqiqət yolunu başlamaqda
ixtiyar sahibidir. Qurani Kərimin 29 surəsi
ayrı-ayrı hərflərlə başlayır. Bəzən hərflərin tək (sad, kəf, nun),
bəzən qoşa (ta-sin, ya-sin), bəzən də 3-5 hərfin
(əlif-ləm-mim, hə-mim-ayn-sin-kəf və s.)
yanaşı yazılması təfsirçiləri hər
zaman düşündürüb və hər kəs bir
cür şərh verib. Kimsə onları
tamamilə anlamsız, bir başqası isə bütün
Quranın mahiyyətini ehtiva etdiyini iddia edib. Bilən o hərfləri Yazandır, təbii ki.
Mövzumuza uyğun olaraq, biz də öz şərhimizi
verək.
Hərflərlə başlayan surələrin
başlanğıcında kiçik bir istiqamət də
verilir və hər oxucu o hərfi - nüvəni götürərək
müəyyən idrak yoluna başlaya bilər. Axı, Quran
bir bədii kitab deyil, oxuyub feyziyab olasan. Heç
elmi kitab da deyil ki, oxuyub ulduz, təbiət qanunları kəşf
edəsən. Qurani Kərim oxucu
üçün Həqiqətə aparan bələdçidir.
Məsələn, Nəml (Qarışqalar) surəsində
“Ta-sin”dən (??) sonra deyilir: “Bu, Quranın və
açıq-aydın bir Kitabın ayələridir. Möminlərə doğru yolu göstərən rəhbər
və müjdədir”. Bu surədə özünü
nişanələrlə - yanan kol vasitəsilə göstərib
“Ənə Allah” - “Mən Allaham” nidası, İnsanın -
peyğəmbərlərin sahib ola biləcəkləri
qüdrət nəql edilir. Surə belə bir ayə ilə
bitir: “De: “Həmd olsun Allaha! O, Öz dəlillərini sizə
göstərəcək, siz də onları
tanıyacaqsınız. Rəbbin sizin etdiyiniz əməllərdən
xəbərsiz deyildir!” Sonralar sufi mütəfəkkir Mənsur
Həllac özünün nəsrlə yazılmış əsərini
də “Ta va sin” (?
və ?) adlandırır və burada insanın Allah qatında
hansı məqama qədər yüksələ bilməsinin
yolunu göstərir. Belə nəticə çıxartmaq
olur ki, bu hərflər Allahını tanıyan bir insanın
mənəvi yolçuluğunun xəritəsidir - kim necə bacarırsa, elə də oxuyur. Axı ilk öyrəndiyi adları xatırlamaqla
İnsan öz insanlığının mahiyətini dərk
edə bilir.
Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, yalnız
İslamda deyil, yəhudiliyə məxsus mistik cərəyan
olan Kabbalada da hərflərin böyük bir yolun
başlanğıcı olması, özündə
sirri-Xudanı ehtiva etməsi ideyası vardır. Məsələn,
Kabbalanın təməl kitablarından biri, müəllifliyi
İbrahim peyğəmbərə şamil edilən
“Yaradılış Kitabı” (Yetsir Səfəri) kitabında
yazılır: “Allah, Döyüşlərin Rəbbi,
İzrailin Qadiri otuz iki möcüzəli yolla yaratdı... və
Öz dünyasını üç səfərlə
(üsulla - K.B.) - kitab, rəqəm və hekayəylə
öz dünyasını yaratdı”. Söhbət
32 hərfdən və hərflərin ifadə etdiyi söz, rəqəm
və səsdən gedir. Ərəb əlifbası
da eyni mahiyyətlidir və ayrı-ayrı hərflərin bələdçiliyi
ilə böyük həqiqətə doğru getmək,
böyük mətləblər anlamaq imkanı verir. Deməli, hürufilik hərflər üzərində
bərqərar olan qədim bir həqiqətin yenidən nəfəs
verilməsi idi.
Hürufilik
- tarixdən bir neçə söz
Hürufilik dərin bir tədqiqat sahəsidir və
öz ciddi araşdırmaçıları var. Biz yalnız
ona təsəvvüf tarixi prizmasında qısa bir
baxış salmaqla kifayətlənəcəyik.
Təsəvvüf
tarixinə baxanda əhəmiyyətli bir faktı sezmək
mümkündür: 12-13-cü əsrlərə qədər
təsəvvüfün mahiyyətinin, əsas prinsiplərinin
sabitləşdiyi çağ hesab edilə bilər. Məhz bu dövrdə təsəvvüfün ən
sağlam sütunları olan mütəfəkkirlər
yaşayıb yaratmış, əsərlər, Divanlar vasitəsilə
mənəvi yolçuluğa bələdçilik edib, onun
İslami köklərini əsaslandırmışdılar.
Bu gün də kim isə təsəvvüfün əsl həqiqətini
öyrənmək istəyəndə Rabiə əl-Ədəviyyəyə,
Haris Mühasibiyə, Cüneyd Bağdadiyə, Əbu
Hüseyn Nuriyə, Əbu Yəzid Bistamiyə, Mənsur Həllaca,
həmin dövrü əks etdirən Tabaqatlara (ensiklopedik məlumat
kitabları), Risalələrə (ayrı-ayrı həqiqətlərin
şərhinə həsr olunan əsərlər) və
başqa klassik mütəfəkkirlərin əsərlərinə
üz tutmalıdır. Bu yazılmamış qanundur! Yoxsa təsəvvüfün mahiyyətindən xəbərsiz
qalar. Həmin dövrdə fəaliyyət göstərən
ayrı-ayrı sufi məktəblərinin əsas
xətti Allah-İnsan münasibətləri və
İnsanın Haqqa doğru yüksəlməsi idi.
12-ci əsrdən sonra mürşidlərin şəxsiyyəti
ön plana keçməyə və onların şəxsi
görüşləri əsasında təriqətlər
yaranmağa başladı. İslam yeganə
dindir ki, Yaradan və bəndəsi arasında hər hansı
vasitəçi yoxdur və hər kəs bilavasitə Allaha
üz tutub, öz duasını, istəyini bildirə bilir.
Axı, yaradılış fərdi olduğu
kimi, ilahi vəhdətə ucalan mənəvi kamilləşmə
də fərdi prosesdir. Təriqətlər
bu yolda vasitəçi olmaq iddiasına düşdülər.
Günü-gündən sayları da,
iddiaları da artdı. Dövlət
işlərinə qarışmağa, siyasi məzmun kəsb
eləməyə başladılar. Bu təriqətlərdə
Allaha gedən yol mütləq şəkildə
Mürşidin şəxsindən keçməli idi. Bəzən bu, ifrat bidətə aparırdı, bəzən
bir nəfərin şəxsiyyətinin kulta çevrilməsi
ilə kifayətlənirdi. Hürufilik belə
təriqətlərdən biridir. Prinsiplərinin
bidət olub-olmamasını müzakirə etmədən sadəcə
vurğulamaq istəyirik ki, hürufilik - mərkəzində Fəzlullah
Nəiminin kultu dayanan bir təriqətdir.
Əlbəttə, hər dövrdə təriqət
çərçivəsini sındırıb bilavasitə
Yaradanı ilə ünsiyyətə çatan mütəfəkkirlər
də olub və məhz belələrinin şəxsində
ilahi həqiqət varlığını qoruyub saxlaya və
növbəti nəsilə keçib. Nəsimi kimi.
Şərhi uzatmadan belə bir faktı vurğulamaq istəyirik:
Nəsiminin fiziki məhvinə onun müəyyən təriqətə
qoşulmağı səbəb olsa da, şəxsiyyətinin
ölümsüzlüyünə, “məkana, zəbana
sığmazlığının”, “gövhərü laməkan”
olmağının səbəbi düşüncələrinin
təsəvvüfün ana prinsipləri üzərində
sabitləşməsi oldu.
Nəsimi
poeziyasında İnsan
Bəzən iddia edirlər ki, İslamda insan portreti
çəkmək qadağandır. Yəqin rənglərlə
nəzərdə tutulur. Belə ki, Nəsiminin
şeirlərini müəyyən bir ardıcıllıqla
düzəndə, möhtəşəm bir İnsan portreti
yaranır. Bu, Quranda təsvir edilən
İnsandır - bütün qüdrəti, bütün
gözəlliyi və bütün sirləri ilə. Nəsimi sözlərlə, hərflərlə elə
bir obraz təqdim edir ki, çətin ki, onu kətana
köçürtməyə hər hansı bir
fırçanın gücü çata. Bir
məqalənin verdiyi imkanlar bu İnsanın cizgilərini təhlil
edək.
Qurani-Kərimdə
deyildiyinə görə, Yaradan mələklərə dedi: “Mən
yer üzündə bir canişin bərqərar edəcəyəm!”
(Quran 2/30) Ən kamil surətdə
yaratdığı bu varlığı Özünün yer
üzündə Xəlifəsi elan edir və bütün digər
yaradılmışlara onun qarşısında səcdə
etməyi buyurur (Quran 2/34). Diqqət edin: Özünə
deyil, İnsana səcdə etməyi buyurur! Bu məqamın
coşğusu ilə Nəsimi deyir:
Səni
bu hüsnü-camal ilə, kamal ilə görüb,
Qorxdular haqq deməyə, döndülər insan.
Yaradan bununla kifayətlənmədi və “Adəmə
bütün adları öyrətdi. Sonra onları mələklərə
göstərib dedi: “Doğru danışanlarsınızsa,
bunların adlarını Mənə deyin!” (Quran 2/31) Təbii ki, Allahdan başqa heç kimin bilmədiyi
həmin adlar hər kəs üçün qaranlıq idi.
İndi o adlar (həqiqətlər) həm də İnsana
açıldı:
Nitqi-Allah
mənəm ki, zatiləyəm,
Vəhdəhu ləşərik sifatiləyəm.
Əslində, bütün yaradılmışlar
Allahın kəlamıdır. Bununla belə,
İnsan sadəcə ilahi kəlamları oxuyub, onları dərk
edən yeganə varlıq deyil, özü də o Kəlamlardan
biridir, üstəlik, o həqiqəti çatdıran dildir.
Axı, Həllac da təsadüfən demir ki, “Yazan da,
yazdıran da Allahdır, mən sadəcə alətəm”. Bu
səbəbdən Nəsimi özü Ruh-ul-Qüdsə bənzədir:
Haqq Kəlamı çatdırmaq üçün Allahla
İnsan arasında vasitəçi olan Cəbrayıl mələyə!
Xüsusilə vurğulayaq ki, Nəsimi “mən” deyəndə
yalnız özünü yox, ümumiyyətlə, kamillik məqamına
çatan, öz insanlıq mahiyyətini dərk edən
İnsanı nəzərdə tutur:
Ruhi-qüds
oldu Nəsimi, cismini tərh eylədi,
Gövhəri-fərd oldu düşdü vəhdətin
dəryasinə.
İnsanın kamillik yolunun digər ucunda Allahın hələ
“doğulmamış” kəlamlarının aləmi-vəhdət
dəryası durur. Qurani Kərimdən məlum olduğuna “Əgər yer
üzündəki bütün ağaclar qələm
olsaydı, dəniz də (mürəkkəb olub) ardından
ona yeddi dəniz də qatılsaydı, yenə də
Allahın Sözləri qurtarmazdı. Həqiqətən,
Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir” (Quran 31/27). Qüdsi hədislərin birində deyildiyinə
görə, Allah-Təala buyurur ki, “mən “Yerə-Göyə
sığmadım, mömin bəndəmin qəlbinə
sığdım”. Yaradanını özündə
sığdıran bir könül belə deyə bilər:
Ey Nəsimi,
çünki könlün vəhdətin dəryasıdır,
Yeddi dəniz qübbəsinə mövc uran dərya
imiş.
Biz təsadüfən könül termini işlətmədik. Çünki
mənəvi yolçuluğa çıxan və Yaradana “iki
yay uzunluğunda, hətta ondan da yaxın məsafədəyə”
qədər yaxınlaşmaq məhz könülə qismət
olur (Quran 53/9). Bəli, insan özündə Allah təalanın
hikmətini, üzündə o hikmətə aparan işarələri
ehtiva edirsə, könül aynası olan gözlərin
qaşları da Yaradana yaxınlığı təyin edən
“iki yay” olmalıdır.
Qaşındır
qab ilə qövseyn ki, əsrarına əql irməz,
Vəli bu sirri ol bildi ki, qurban oldu ol yayə.
Allah-Təala
bir belə məziyyət verdiyi İnsana ən nəhayət,
Öz əmanətini də etibar etdi: “Biz əmanəti
göylərə, yerə və dağlara təklif etdik. Onlar onu daşımaqdan imtina etdilər. Lakin insan onu boynuna götürdü. Doğrudan da, o, zalım və cahildir” (Quran 33/72).
Bu əmanətin nə olması barədə
mütəfəkkirlər arasında mübahisələr var.
Bəzi alimlərin fikrinə görə, ayədə insan məhz
“zalım və cahil” olduğuna görə Allahın əmanətinə
sahib durmasına işarə edilir. Nəsiminin fikrinə
görə isə, bu, imandır! Ən yüksək
əxlaqın, ən dərin təfəkkürün təməli
iman. Məhz əmanəti alana qədər
insan “zalım və cahil idi” və məhz bu biliyə, imana - əmanətə
sahiblənməklə insanlıq səviyyəsinə ucala
bilir.
Din ilə
imanıdır əhdə əmanət aşiqin,
Kimdə kim, yoxdur əmanət, bil kim, oldu əhli-nar.
Əslində, yenə də Qurani-Kərimdə deyildiyinə
görə, Yaradan və hələ ruh üflənməmiş
insan övladı arasında əhd bağlanır (Quran 7/172)
Nəsimi insanın oradakı şəhadətini,
imanını həmin ilahi əmanət kimi qəbul edir.
Bütün
bu deyilənlərdən sonra istər-istəməz sual
yaranır: “Bəs Ənəl-Həqq”in sirri nədir?”
Nəsiminin
“Ənəl-Həqq” zirvəsi
Ariflər çatdıqları vəhdət
halını fərqli sözlərlə, ifadələrlə
açıqlayıblar. Mənsur Həllac o halında “Ənəl-Həqq”
söyləyib. Yəqin, ən lakonik və
dolğun ifadə olduğuna görə, sonralar bu halı
yaşayanlar mütləq Mənsuru xatırlamalı olublar.
Mənsur
ənəlhəq söylədi, həqdir sözü, həq
söylədi,
Anın cəzası qəm degil, biganədən gər
dar imiş.
Maraqlıdır ki, tanınmış şərqşünas
Annemari Şimmel Şihabəddin Sührəvərdinin Məhsur
sevgisindən danışanda yazır ki, “Həllacın yolunu
gedənlər onun kimi “öz ruhunu ilahi odda yandırıb”. Eyni qismət
Nəsimidən də yan keçməyib. Hansı
qismətdir bu?
Ənəl-Həqq Yaradanla vəhdət halında olan
insanın özünüifadəsidir. Bəzən
bu nidanın Allah adından deyildiyi, bəzən insanın
puçluğunun işarəsi kimi qəbul edirlər. Təbii
ki, bilən Allahdır, ancaq suallar yaranır: İnsanın bu
qədər aliliyini, qüdrətini tərənnüm edən
biri ona puç deyərmi? Allahın
yaratdığı və Xəlifə elan etdiyi bir
varlığı, Onun əmanətinin
daşıyıcısını inkar etmək olarmı?
Yaxud Yaradanın bütün sözlərin,
işarələrin fövqündə durduğunu bilən bir
arif özünü Tanrı elan edərmi? Məncə, yox. Nəsimi deyir:
Faniyi-mütləq
olmuşam, həqqiləyəm, həqq olmuşam,
Kim ki, həqqi dilər, budur çarəsi, üştə
çarəsi.
“Ənəl-Həqq” Allahdan yaradılmışa enən nur zolağı ilə insandan Allaha ucalan idrak xəttinin kəsişdiyi nöqtənin, anın ifadəsidir. Bu, “iki yay uzunluğu qədər” Yaradanına yaxınlaşan, Allahın yaratdığı İnsanın əsl mahiyyətini və missiyasını dərk edən şəxsin nidasıdır. Bu, bütün yaradılmışların səcdəsinə layiq olduğunun təsdiqidir. Bu, şamın atəşini bilən pərvanənin, heç o atəşi görən pərvanənin də deyil, məhz o atəşdə yanan pərvanənin heç bir izaha sığmayan halıdır. Məhz bu səbəbdən Nəsimi də deyir ki,
Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz,
Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.
Onu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu
quş - yana-yana yaşayıb külə dönən, sonra
öz külündən təkrar doğulan, özünüdərk
prosesinin rəmzi olan Simurqun dilidir. Süleyman isə Allah
təalanın seçdiyi İnsandır - bütün həqiqətlərdən
halidir. Nəsiminin sözünü kəşf
eləmək üçün ya Qaf dağındakı Simurq
olmalı, ya da o dili anlayan Süleymanın səviyyəsinə
ucalmalıdır.
Bəli, Nəsiminin sözünü kəşf etmək
çox çətindir. Biz sadəcə onun təklif
etdiyi kamilləşmə yolunun ümumi cizgilərindən
danışdıq. Bir dəryadan sadəcə
bir neçə damlanı təqdim elədik.
Könlüm
gəmisin qərq edə gör eşq dənizinə
Kim, bu dənizin bəhrini ümman bilir ancaq.
Könül
BÜNYADZADƏ
fəlsəfə elmləri doktoru
525-ci qəzet.- 2019.- 16 mart.- S.18;24.