Cəfər Cabbarlı irsi: yaradıcılıqda üslub xüsusiyyətləri

Bu ilin mart ayında Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, böyük şair, yazıçı və dramaturq Cəfər Cabbarlının anadan olmasının 120 illiyi tamam olur.

Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyevin 17 dekabr 2018-ci il tarixli Sərəncamı ilə ədəbiyyatımızda unikal fakta çevrilmiş Cəfər Cabbarlının 120 illiyi ölkəmizdə geniş şəkildə qeyd ediləcəkdir. Əlbəttə, Prezident İlham Əliyevin imzaladığı dövlət sənədi uzun əsrlərin tarixini yaşadan ədəbiyyat və mədəniyyətimizə xüsusi diqqətin, həssas yanaşmanın növbəti ifadəsi olmaqla bərabər, cəmi 35 il yaşamış böyük bir ömrün yaratdıqlarına minnətdarlığın nümunəsi kimi qəbul edirik. Sərəncamda C.Cabbarlı - cəmi 35 il yaşasa da, xalqının fikir tarixində əbədilik həkk edilmiş insan və onun yaradıcılığı belə qiymətləndirilir:

"Cəfər Cabbarlı XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının geniş şöhrət tapmış nadir simalarındandır. Klassik ədəbi irs zəminində yetişən ədib milli ədəbiyyatın parlaq ənənələrini qorumaqla bərabər, yenilik və müasirlik uğrunda mübarizəni yaradıcılığının əsas qayəsinə çevirmişdir. Dramaturgiyamızın təşəkkülü və yüksəlişi tarixində yeni mərhələnin təməlini qoyan Cəfər Cabbarlının əsərləri milli teatrda mühüm hadisə kimi dəyərləndirilmiş, uzun illər boyu tamaşaçıların bir neçə nəslinin estetik zövqünün formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışdır. Ədəbi-mədəni proseslərin fəal qurucularından biri olaraq sənətkar yaratdığı güclü xarakterlər və koloritli obrazlarla bədii-estetik fikir salnaməmizə misilsiz töhfələr vermişdir".

Bu, böyük sənətkar ömrünə ali dövlət sənədinin dili ilə verilən qiymətdir. Cəfər Cabbarlının fenomenal yaradıcılığı ilə tanış olan hər kəs o yaradıcılıqda bədii həqiqətlərin dolğun ifadəsini, zəruri mənəvi amilə çevrilməsi prosesini görə bilər. Bu elə bir amildir ki, ədibin yaşadığı dövrün, həmin dövrə hakim ideologiyanın doğurduğu baxışlara baxmayaraq, qabarıqlığı ilə görünür.

1918-ci ilin martında daşnak-bolşevik silahlı birləşmələrinin Bakı şəhərində və ona ətraf rayonlarda milli və dini mənsubiyyətinə görə azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırımı aktının 19 yaşlı gənc şairdə doğurduğu hisslər bütün bədii ifadə vasitələrinin cızdığı mənzərədə canlı görünür. "Dur, ey xar olan millət" adlı, mərsiyə formasında yazılan həmin şeirdə Cəfər Cabbarlı yaranmış vəziyyətdə çıxış yolu göstərir:

Gülzari-vətən soldu,

Millət xari-zar oldu,

Hamı payimal oldu,

Dur, ey xar olan millət.

Bir yanda ədu cəllad,

Bir yan naləvü-fəryad,

Ol bu zülmdən azad,

Dur, ey xar olan millət.

Əlçək bu həqarətdən,

Qurtar bu əsarətdən,

Xar ol bu xəcalətdən,

Dur, ey xar olan millət.

Ümumiyyətlə qeyd edək ki, onun yaradıcılığının ideoloji yükü və bədii məziyyətləri haqqında çox danışılıb, biz isə yazımızda Cəfər Cabbarlının şeir və yaradıcılığının əsasını təşkil edən dramaturgiyasında deyil, onun hekayələrində diqqəti xüsusi olaraq cəlb edən üslubi xüsusiyyətlər haqqında söhbət açmaq istərdik. Bu zaman böyük ədibin hələ gənc yaşlarından Azərbaycan dilinə münasibətini göstərən bir fakt barədə xatırlatma etməyimiz lazım gəlir. Bu, gələcəyin böyük ədibinin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun arxivində saxlanılan cib dəftərçəsində etdiyi kiçicik bir qeyd barədədir. Həmin qeydində Cabbarlı yazır: "Dilimizdə olan ən kobud və yaraşıqsız söz, ən gözəl yabançı kəlmələrdən əziz tutulmalıdır". Etiraf edək ki, sonrakı bütün bədii və publisistik yaradıcılığı müddətində Cəfər Cabbarlı cib dəftərçəsindəki kiçicik qeydinə sadiq qalmışdır.

Yazıçının yaradıcılıq üslubunun mozaikası üçün onun hekayələrinə müraciət etməyimizin səbəbini onunla izah etmək olar ki, həmin hekayələrin qələmə alınması, əsasən, formalaşmış nasirin qələmindən çıxmışdır. Üstəlik, Cəfər Cabbarlı bu hekayələrində nəinki mövzu seçimi ilə, habelə həmin mövzuların təqdimat dili ilə seçilir. Müəllifin "Aslan və Fərhad", "Mənsur və Sitarə", "Əhməd və Qumru", "Parapetdən Şamaxı yoluna qədər", "Müfəttiş", "Çocuq", "Altun heykəl", "Qara Qənbər", "Papaq", "Firuzə" və digər hekayələrinin hər biri ictimai məzmun daşıdığından ədəbi dilin sərhədləri daxilində funksional üslublar şəbəkəsini yaradır. Cəfər Cabbarlının hekayələrində diqqəti daha çox cəlb edən cəhət, ilk növbədə, yazıçının nəsr dilinin xalqa daha da yaxınlaşdırması ilə səciyyəvidir.

"Böyük bir şəhərin ən qaranlıq və tənha küçələrindən birində olan kiçik, birmərtəbəli evdə iki qardaş, bir bacı yaşayırdı. Qardaşlardan biri on altı yaşında Fərhad, o birisi iyirmi altı yaşında Aslan idi. Bacıları isə on beş yaşında Züleyxa adında bir qız idi. Bu kiçik ailədə baş verən və vaxtilə mənə söylənilən olduqca mütəəssir bir hadisə mənim qəlbimi sıxdığı üçün bu hadisəni möhtərəm oxuculara söyləməklə onları da öz dərdimə şərik etmək fikrindəyəm".

Yazıçının ilk hekayələrindən olan "Aslan və Fərhad" bu cümlələrlə başlayır və müəllifin seçdiyi təhkiyə üsulunda təqdim edilən hekayətin öz oxucusunu ilk cümlələrdəncə hadisələrin sonuna qədər arxasınca aparacağına, onları "öz dərdinə şərik edəcəyinə" şübhə qalmır. Beləcə, hekayənin başlanğıcından tipik bir ailənin yaşadığı və yaşayacağı faciələrinin nəqli davam edir, oxucu müəllifin nə vaxtsa şahidi olduğu, "güzəranın ağırlığından köçüb şəhərə gəlmiş" bir ailənin qandonduran taleyi ilə bağlı söhbətə beləcə qulaq kəsilir.

Birmənalı demək olar ki, Cəfər Cabbarlı bu hekayəsini qələmə aldığı vaxtdan çox sonra, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının I qurultayında gənc yazıçı və dramaturqlara tövsiyə edəcəyi "ədəbiyyatda tipiklik" prinsipinə sadiqdir. Ona görədir ki, hekayənin başladığı məqamdan yazıçının təqdim etdiyi əhvalat oxucuya tanış gəlir: bu, cəmiyyət üçün tipik olan hadisədir. Ona görədir ki, hekayə öz oxucusunu sonacan baş verən hadisələrin mərkəzinə atır: "Bir nəfər nifrətə şayan olan zalımı ucaldıb bütün arzuların fövqünə yetirdi, amma digər əhli vicdan, pak və müqəddəs bir şəxsi xar edib ayaqlar altına saldı, hər tərəfdən onu fəlakət buludları çuğladı, o qədər o biçarəni əzdi ki, axırda onu ya intihara, ya qeyri bir tövrlə canını həyatın əzablarından qurtarıb qara torpaq altına girməyə məcbur etdi". Hekayənin dili canlı, canlı olduğu qədər də cazibədardır və həmin cazibə sonacan oxucuya yoldaşlıq edir.

Ümumiyyətlə, "Aslan və Fərhad"da dil vasitələrindən yerli-yerində istifadə olunsa da, burada hələ fərdi üslub elementləri qabarıq görünmür. Əvəzində, yenicə formalaşan Azərbaycan nəsri üçün xarakterik keyfiyyət almış bədii təsvir və ifadə vasitələrinə müraciət edildiyinin şahidi olmaq mümkündür: burada sözün poetik funksiyası ən çox bədii təsvir və ifadə vasitələrində - məcazlarda özünü göstərir. Ona görədir ki, epitet, təşbeh, metaforanın yaratdığı imkanlardan hər məqamda yararlanan bir söz rəssamının yaratdığı tablo ilə üzbəüz qalırsan: "Gözəl yay gecəsi idi. Hava sakitdi. Ay çıxıb bütün aləmi müzəyyən bir ziyailə münəvvər etmişdi. Bağda olan meynələr öz yarpaqları ilə yumşaq qumun üstünü örtmüşdü. Təbiət olduqca gözəl bir mənzərə almışdı. Gülzar ipək bir köynək geymiş, döşünü açmış və gecənin lətafətindən məftun olaraq, bağın içində zərif yarpaqlar arasında bir quş misalı həzin bir halda gəzişirdi. Uzun, şəvə saçları gəlinlərə məxsus şux çiyinlərini qara bulud kimi bürümüş və əsən xəfif küləkdən arabir ləpələnirdi. Hava gözəl olduğundan Gülzarın yanaqları daha da xoşrəng olub duru-al bir rəng almışdı" ("Aslan və Fərhad").

Hər bir yazıçının üslubu onun ümumxalq dilindən, dil vasitələrindən necə bəhrələnməsi ilə ölçülür və bu üslub onun dünyagörüşü ilə ifadə formasından meydana gəlir. Onu isə hökmən xatırladaq ki, dil, fikrin ifadə vasitəsidir. Ona görə də ədəbiyyat nümunələrinin üslubi xüsusiyyətləri haqqında danışarkən "müəllifin dili" ifadəsi "müəllifin üslubu" ilə sinonim olaraq işlədilir.

"Hər tərəfdə ağaclar, sərvlər, çinarlar, alma, armud, gilas ağacları qayda və nizam ilə əkilib, aralarında alçaq göy ot bitmiş idi. Bağçanın ortasında bir hovuza dörd balıq buraxılmışdı ki, duruluğundan nur kimi parlayan suyun arasında cəld hərəkətləri ilə şad üzürdülər. Suyun zərif şəfəqləri hovuzu əhatə edən yaşıl ağacların üstünə düşüb keçəndə, ildırıma bənzədiyi üçün, bu lətafətə tamaşa edən qüvveyi-bərqiyyə kimi mütəəssir edirdi. Ağaclarda cürbəcür güllər açılıb səhneyi-asimana baxıb gülürdü. Xəfif əsən hava ney kimi bülbülani xoşəlhanın həzin nəvasına qatışıb, mahir bir musiqişünasın belə çala bilməyəcəyi lətif havalar çalırdı" ("Mənsur və Sitarə").

Bu sətirləri oxuyarkən bədii ifadə vasitələrindən bəhrələnən söz sənətkarının görüb də təsvir etdiyi mənzərənin gözəlliyindən ayrıla bilmirsən. Bu bədii üslubun yaratdığı ovqatdır və oxucu heç də fərqində olmur ki, sintaktik fiqurların yaratdığı mənzərəni seyr edir. Maraqlı cəhət isə ondan ibarətdir ki, bütün bunların yaradıcısı gənclik illərinin ilk mərhələsində yaşayıb-yaradan Cəfər Cabbarlıdır. İllər ötdükcə oxucular yazıçının hekayələrində dəyişən mövzu rəngarəngliyi ilə bərabər, əsərlərində həkk olunmuş fərdi üslubunun da formalaşmasının şahidi olacaqlar. Bu həmin "üslub formalaşması"dır ki, ötən əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanın fəlsəfi fikrində yer tutmuş filosof-tənqidçi Asif Əfəndiyev onu ədəbi əsərin əsas elementlərindən biri olduğu qənaətinə gələcək. Həmin qənaət isə belə səslənirdi: Ədəbi əsər "yalnız müəyyən estetik idealı yox, eyni zamanda, yaradıcı şəxsiyyəti, onun mənəvi aləmini bədii şəkildə təsdiq edir".

Cəfər Cabbarlının mənəvi aləminin və həmin aləmin ifadəsi olan hekayələrinin getdikcə püxtələşmiş dilini ötən əsrin 20-ci illərində izləmək mümkündür. Həmin illərdə qələmə aldığı "Parapetdən Şamaxı yoluna qədər", "Müfəttiş", "Çocuq", "Altun heykəl", "Qara Qənbər", "Papaq", "Firuzə" və digər əsərlərində görmək olur. Yeri gəlmişkən, həmin dövrlərdə yazıçının bədii üslubunda dəyişən leksikasında epitet, təşbih və metaforadan əlavə, satiranın ifadə forması olan kinayə, mətnaltı mənalarla dolu sözləri də açıq-aşkar görmək mümkündür.

"Yağır yağsın, axır kəsər; tələsməyin lüzumu yoxdur. Küçəyə çıxmaq mümkün deyildi: ələlxüsus, ona görə ki, köpüklənib qıjıltı ilə axan zəhmli sellər sanki aləmə daha bir cüt imperator və vəliəhdin taxt-tacından əl çəkdiyini xəbər verir və hazırda millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun darmadağın edildiyi bir etinasızlıqla küçələrə gəmirirdi. Şəhərdə gəzən yapıncılı süvarilər sel axımında vəcdə gələrək güllə atır və qara camaatı təbii fəlakətdən daha betər dəhşətə salırdılar".

Gətirilən nümunə "Parapetdən Şamaxı yoluna qədər" hekayəsindəndir və hesab edirik ki, əsərin dili "Aslan və Fərhad"dan, "Mənsur və Sitarə"dən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərqlənir. Əminliklə və birmənalı demək olar ki, dəyişən ancaq nasirin dili deyil, mətnaltı mənalarla dolu ürəyin boşalmasıdır. "Bircə çarəmiz qalırdı: redaksiyada gecələmək. Özümüzü köhnə qəzet qalıqlarından rahat yatacaq düzəltməyə başladıq. Ancaq hər şeyə şəxsi münasibətləri olan qadınlar (redaksiya həmkarlarımız) buna qəti etiraz edib bildirdilər ki, özlərini Bakını basmış dəniz və okean sularına atarlar, amma azad mətbuat üstündə yatmazlar. Biz əslində, bütün aləmdən ayrı düşmüşük və yalnız bir vasitəmiz var idi - telefon. Nazirlərdən başlamış tanış faytonçuya qədər yaxınlarımızda yaşayan bütün dostlara zəng vurduq. Lakin bütün diplomatlar kimi, bizim də diplomatik danışıqlarımızın nəticəsi qətiyyən müsbət olmadı: birisinin elə indicə avtomobilinin təkərləri partlamışdı, digərinin elə bu saat ayağı burxulmuşdu, üçüncüsünün sevimli qayınanası "ispanka" xəstəliyinə tutulmuşdu, dördüncüsü isə təzə təşkil edilmiş hökumət tərkibinə nazir təyin olunmuşdu və özünə münasib ərazi tapa bilməyən hökumətin "xüsusi ərazi" düzəltməkdən ötrü torpaq sahəsi icarəyə götürmək hayına qalmışdı" ("Parapetdən Şamaxı yoluna qədər").

Burada işlədilən sözlərə yeni məna vermək, ona emosional çalarlıq gətirmək və bunları müxtəlif formalarda, müxtəlif məqam və vəziyyətdə işlədildiyinin şahidi oluruq. Müəllif, həmçinin, sözlərin məcazi məna kəsb etməsinin qayğısına qalmaqla obrazlılığn yaranmasına ustalıqla nail olur.

"Təhlükəli sahəyə təzəcə girmişdik ki, hərbi paltar geyinmiş iki nəfər faytonumuzun qabağını kəsdi. Bizə "təklif" etdilər ki, onları da öz faytonumuzda o biri sahilə keçirək, çünki bizim üçün qan axıdıblar. Cəngavərlərdən qan qoxusundan çox spirt iyi gəldiyinə baxmayaraq, biz onların sözünə inanmalı və faytonun pilləsinə çıxmalarına razılıq verməli olduq. Hərçənd, bizim icazəmiz olmadan, özləri artıq bunu etmişdilər" ("Parapetdən Şamaxı yoluna qədər").

Cəfər Cabbarlı bu məqamda da sözlərin seçimi, ifadələrin işlədilməsi baxımından məharətlə öz sözünü deyir, hədəfə yönəltdiyi atmacaların çatdırılmasını bacarır. Etiraf edək ki, Azərbaycan ədəbiyyatında, ümumiyyətlə, ədəbiyyatda az-az yaradıcı insanların müraciət edərək də uğur qazandığı manevrdir. Ümumiyyətlə, bədii söz anlayışının mahiyyətini oxşar manevrlərdə axtarmaq lazım gəlir.

Böyük nasir və dramaturq olan Cəfər Cabbarlının hekayələri təəssüf ki, tədqiqata kifayət qədər cəlb edilmədiyindən, onun üslubunun xarakterik cəhətləri dilçiliyimiz üçün hələ tam açılmayıbdır. Hesab edirik ki, tədqiqatçılar bu istiqamətdə öz sözlərini deyəcəklər.

Cəfər Cabbarlı, birmənalı olaraq, öz məzmunlu yaradıcılığı ilə haqlı olaraq təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, Azərbaycan xalqının mənəvi dünyasında öz yerini tutmuş söz adamıdır. Onun anadan olmasının 120 illiyinin təntənəli şəkildə qeyd edilməsi ilə bağlı Prezidentimizin Sərəncamı isə Azərbaycan ədəbi tənqidi, dilçiliyi qarşısında yeni vəzifələr qoyur və hesab edirik ki, həmin vəzifə hər birimiz üçün borc məsələsidir.

Mahirə HÜSEYNOVA

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, ADPU-nun Filologiya fakültəsinin dekanı

525-ci qəzet.- 2019.- 19 mart.- S.6.