Mirzə Cəlilin sevdası

(Romandan parça)

“Allahlar, ey allahlar! Gecə yer necə kədərli görünür! Bunu yorulan bilir”.

M.Bulqakov, “Master və Marqarita”

Mirzə Cəlil, metronun qapılarına əksi düşən hicablı qadına gözlərini zilləyib donmuş bakılı, ötən əsrin ən parlaq imzalarından biri, yoldaş Stalinin istefa əmrinə səbəb olan o dahi (bəlkə də yox) baş redaktor, ümidli sevdanın aşiqi, Həmidənin əri və sair. İlk dəfə idi ki, içindəki səbəbsiz təlatümü bu qədər aydın hiss edirdi. İllər əvvəl yaşadığı travma ona Həmidə xanımı unutdura bilməmiş, təəssüf! Məşhur ədibə iyirmi birinci əsrdə yaşamaq çətin görünür, günlərini mağaza kassalarının qarşısındakı növbələrdə, ya da metrodakı sıxlığın gözə görünməz dərinliyində itirməkdən yorulmuş, üzücü! Yaşamaq bu qədər çətin olmamalıydı. Gecələr iş otağında divana uzanıb viskidən qurtumlayanda İbrahimin mənfur kölgəsini divarda sezir, biixtiyar onunla söhbət edir və yalnız səhərə yaxın yuxuya gedə bilirdi.Yetmiş üç il idi, hər səhər oyananda masasında soyuq kofe ilə dolu qırmızı fincan tapırdı.

“Qırmızı yaşıldan zəifdi. Mavi hamısından böyükdü. Və qara hər üçünü öldürə bilər. Ondan ehtiyatlan!”

Hər şeyə uşaq anasına öyrəşən kimi öyrəşmişdi. O fincana da, o cümlələrə də. Metroda bu cür heykəl kimi adamların üzünə donmuş ifadə ilə baxmağı da sıradan idi. İndi firuzəyi hicab geyinmiş qadının uzun barmaqlarına, o barmaqlarından birindəki üzüyə, əlbisənin uzun qolunun altından əlinin üstünə düşən mavi muncuq bilərziyə yazıçı hissiyatı ilə baxıb köks ötürməyi də adətdəndi. Mirzə qocalmışdı, çox qocalmışdı. Onun aşiq olan yaşları lap keçmişdə - Tiflisin daşlı küçələrində itib-batmışdı. Həmidə xanım özüylə ailə qayğısını da Mirzənin sinəsi üzərindən ağır yük götürən kimi götürmüşdü.

“Elmlər Akademiyası” stansiyası”.

Avqustda yağan qarın bəyazlığı “Akademiya parkı”nı metrodan “Texniki Universitet”ə qədər bürümüşdü. Mirzənin gözləri qaraldı. Kürəyini kafellə döşənmiş divara söykəyib qalstukunu boşaltdı. Köynəyinin düymələrindən ikisini açdı.

“Yaxşısınız?”

Metroda avqust qarı kimi qəfil ruhuna narahatlıq yayan həmin hicablı qadını uzun barmaqlarından, əlinin üstünə sürüşən bilərzikdən tanıdı. Başını qaldırıb iri badamı gözlərinə baxanda anladı ki, bu qadın da İbrahimin növbəti oyunlarından biridi. İblis qarşısında dayanmışdı elə bil. Hürkdü.

“Yaxşıyam”.

Qadın gülümsəyib biləyindəki bilərziyi oynadıb getdi. O gedən kimi də İbrahim dayandı Mirzənin qarşısında. İbrahim tanıyırdı o qadını, o bilərziyi, o firuzəyi rəndi, o mavi rəngi. O qadını Stalinə də göstərmişdi. Stalinin vurulduğu qadına indi Cəlil nifrət etmişdi. Onun simasında iblisi tapdığına görə, bəlkə Tiflisi, bəlkə məğlub olduğu maarifçiliyi. Mirzənin muncuqlu bilərziklərə qarşı antipatiyası olduğu üçün də. Həm də... daha da pis... Həmidə xanıma bənzəyirdi hicablı qadın.

Mirzə Cəlil Həmidə xanımla Tiflisdə, payızın milçəkləri iştaha gətirdiyi ayların birində - hansında? Yadına düşmürdü... - mavi kitab dükanında tanış oldular. Həmidə xanımın işıltılı gözləri mavi divarları səma rənginə çevirir, kitabların tozlu üz qapaqlarını işıqlandırırdı. Əllərinin içində saxladığı firuzəyi dəsmalı Mirzəyə verib qapıdan göz qırpımında çıxdı. Mirzə dünyanın ən gözəl ətrini burnuna, sonra ciyərlərinə, sonra həyatına əbədi çəkdi. Bəlkə həmin gün qarşı küçədəki kafedə İbrahimi görməsə, həyatının ən bədbəxt, ən narahat günlərinin başlanğıcı olmasa idi o gün, həmin təqvimi bir qədər unudar - hər halda bu yaşında unudardı. O isə dünən olmuş kimi xatırlayır, Həmidə üçün burnunun ucu göynəyirdi.

Addımları zamandan və özündən keçirdiyi illəri qayçı kimi kəsə-kəsə Akademiyaya aparırdı. Hərdən başını qaldırır, adamlara baxır və bu ölkəyə, bu şəhərə nə qədər yad olduğunun fərqinə varırdı. Safucada keçirdiyi günlər ona xatirələrin ən şirinini, həm də ən acısını daddırmışdı. Stalin Mirzəni o şoran torpaqlara sürgün edəndə başlamışdı hər şey. Lap elə onda. Kim bilir, Kremlin divarlarına hörülmüş sosialist ruhların biri də qorili çar idi. Ya da Safucadakı dağdağan ağaclarının altında hələ də öz əcəlini gözləməklə məşğul olur Stalin. Bu dünyada üç nəfər ölə bilmədi. Üçü də Safucanın əsiri oldu. Bakıya apokalipsis dövrü gəlsə, bu şüşəli binalar, bu daş binalar, bu soyuq adamlar, bu lal adamlar, bu ümid ovçusu, sevinc ovçusu şəhərin yəqin Safucadan bir fərqi olmayacaqdı.

Necə ağır idi Həmidənin həsrətini ağ şallara bağlayıb ağac budaqlarından asmaq. Necə yorğun keçirdi Həmidənin sevdası.

Mirzə akademiyaya çatana qədər gecə düşdü. Günəş binaların arasında yox çıxdı, Ay sonuncu ümid işığı olub şəhərin qara buludlu səmasında yandı. Ulduzlar yox idi, onlar buludların arxasında hardasa Mirzənin yorğun cüssəsinə bayatı qoşurdular. Günorta yağan qarın ardından göylərdən hikkəylə yağan leysan sırada payızın olduğuna işarə verirdi. Keçən il bir qədər gecikmişdi payız. Qışdan sonra ancaq Bakı yarpaqlarını ağ-sarı boyamış iydə ağaclarına tamaşa edə bilmişdi. Bu leysanda skamyalar da yaş, yəqin akademiyanın qapıları da bağlıdı. İllərdi yazıb hazırladığı, indi isə müdafiə etmək istədiyi dissertasiyanı bu yolların, bu küçənin gecə və gündüzünə qurban verirdi. Evə qayıtmaq vaxtı idi. İbrahim çoxdan özünü Mirzənin iş otağının divarlarına pərçimləyib. Bu gün onunla nədən danışsın?! Həmidədən.

Qoca ədib addımlarını yeyinlətdi.

Metro vaqonlarının uğultusunu eşidir, qorxur.

Yenə gözlərini qızının saçlarını qulaqlarının ardında səliqəyə salmaq istəyən qadına zilləyib, donub.

Evinə girəndə özünü “Molla Nəsrəddin” dövründə olduğu kimi şux, əhvalı xoş hiss edirdi. Gülümsəyir, əllərini bir-birinə şappıldadır, qışqırırdı:

“Allahlar, ey allahlar! Mən gəldim!”

Bərkdən, lap ucadan gülür, viskiyə buz atıb başına çəkirdi.

Güzgüyə baxanda özünü yox, Stalini görüb diksindi. İbrahim kresloda oturub “Ölülər”i vərəqləyirdi. O “Ölülər” ki, Mirzəni Stalinə təqdim etmişdi. O “Ölülər” ki, Mirzə hələ də Bakının dolanbac küçələrində, kəndlərində, məscidlərində onu oxuyur, oxuyur, amma bitmir. O “Ölülər” ki, elə İbrahimin özü də onun içindən çıxıb gəlmişdi - Nəsrullahı - Molla Nəsiri öldürüb.

Mirzəni görüb kitabı kənara tulladı. İndi ona bənzər kimsə, adı İbrahim olan bir kimsə Safucada - Stalinin yanında idi, Cəlil bunu anlamaqda çətinlik çəkmirdi. Çünki İbrahimin gözlərində həm o, həm də Stalin vardı. Göz bəbəklərindən biri Stalinə, digəri ona baxırdı elə bil.

“Qırmızı yaşıldan zəifdi. Mavi hamısından böyükdü. Və qara hər üçünü öldürə bilər. Ondan ehtiyatlan!”

“Bunları eşitmək istəmirəm, mənə Həmidədən danış”

“Həmidə! O gözəl qadın! Tiflisin qədim küçələrində pəncəsi üzərində dayanıb rəqs edən gözəl. Mavi kitabxananın işığı. Səninlə də orada - o kitabxananın miniatürlərlə bəzədilmiş divarına söykənib gürcü nağıllarını vərəqləyəndə tanış oldu. Yalnız mən, mən görə bildim ikinizin də çiyni üzərindən aşıb ürəyinizə tərəf sürətlə axan sevgi işığını. O işıq Həmidənin gözlərindəki işıqdan da parlaq idi. Sənin əllərin titrəyəndə o sakit idi. Bilirdi, hiss edirdi. Hiss edirdi ki, sən onun əbədi xoşbəxtliyi və həmişəlik bədbəxtliyi olacaqsan. Tiflisdə doğulan xoşbəxtlik böyüyüb pis uşaq olacaq və Bakıda öləcək. Elə onda, sənin ona baxdığın andaca gözlərindəki işıq söndü. Üzündəki təbəssüm isə həqiqətlə qarşılaşmağının verdiyi fərahlıq idi. Firuzəyi dəsmalı sənə verib Bakıya qayıtdı. Sən isə bütün vacib işlərini təxirə salıb onun ardınca getdin. Bütün gecəni sizin sevgi hekayənizi danışmaqla keçirə bilmərəm, Mirzə, amma Həmidə qarşısında borcunu ödəməyincə ölmə! Stalin sənin gözəl Həmidənə aşiq olub Safucada. Bunu bilirdin?”

Mirzənin kefinə soğan doğradılar. Həyatını bu bütün içində qurdalanmaqla keçirməyə məhkum idi. Allahlar onun üçün bu taleyi yazmışdılar və onu yaşamalı idi. Həyat bütün gözəlliklərini adamlar güzgüyə baxanda itirir. İbrahim illər əvvəl bu cümləni bir neçə dəfə Mirzə üçün təkrarlamışdı. İndi bu dəbdəbəli otağın dəbdəbəli təkliyi ilə baş-başa qalıb bir az düşünmək, Safucada qoyub gəldiyi Stalini xatırlamaq və Həmidəni yenidən sevmək istəyirdi. İbrahimdən Həmidəni Stalindən gizləməyi, onu bu hekayədən uzaq tutmasını xahiş etmək gəldi içindən. İbrahim isə çoxdan pəncərədən uçmuşdu. Uçub göylərə getmişdi. Getmişdi ki, Safuca üçün yeni nələrsə düşünsün. Düşünsün və Stalinin əzabını artırsın. Artan isə təkcə Stalinin bədbəxtliyi deyildi, həm də Mirzənin keçmiş əzabları idi, Həmidə xanımın xatiratları idi. O xatiratlar ki, indi bu italiyan sayağı bəzədilmiş evin hər küncündə onlara rast gəlmək olardı. Vaxtsız ölümü Mirzəni on ballıq zəlzələ şəhəri silkələyən kimi silkələmişdi. İndi bütün onsuz dəqiqələrini onu sevməklə və onu gözləməklə həyatın zaman küləyində sovururdu.

İllər əvvəl yazdığı “Safuca” hekayəsi bütün sovet ölkələrində iğtişaşlar yaratdı. Əlli illik SSRİ silah bazasının sirri açıldı və Birləşmiş Ştatların hücumları başladı. 46-cı ilin soyuq qış günündə Stalin Kremldən Safucaya qaçdı. Həmidə xanımın intihar məktubu tapıldı. Mirzə Cəlil Safucaya sürgün olunsa da, Murovu aşıb Laçına keçdi. Elə həmin günlərin yeganə şahidi İbrahim də kabus kimi girdi həyatlarına. Gözlərində kölgəsi, qulaqlarında təkrarlamaqdan doymadığı cümlələri əsir qaldı. Necə məsum idi o ədib ki, indi bu zadəgan sarayına oxşayan evindəki təkliyi də o qədər böyük deyildi. Mirzə indi mənsub olduğu millətinin ağrılarını çəkə bilmir, fəsilləri qarışdırır, zamanın oxundan tək əllə sallanırdı.

Safucada isə payızın birinci yağışı yağmışdı. Stalin mavi bilərzikli qıza aşiq olmuş, onu hər gün eyni saatda bulağın başında gözləyirdi. İbrahimin vahiməsi də indi ona xoşbəxtlik gətirirdi. Onu bu dünyada yetmiş üç il sonra həyata bağlayan bir ümid peydə olmuşdu. Kürd Nədimin qızı Həmidə. Kürəyini dağdağan ağacına söykəyib onu düşünür, kartonlardan qurduğu balaca “ev”ində şoran torpaqların yanıq iyini ciyərlərinə çəkir və yenidən özündəki o Stalin duruşunu hiss edirdi.

“Sevgi necə qorxunc şeydi!” pıçıldayıb başını İbrahimin çiyninə söykədi. Gözləri uzanıb gedən rəməliklərdə, ağlı isə adını yalnız İbrahimdən eşitdiyi Həmidədə qalmışdı.

“Nə düşünürsən, İbrahim?”

“Qırmızı yaşıldan zəifdi. Mavi hamısından böyükdü. Və qara hər üçünü öldürə bilər. Ondan ehtiyatlan!”

Sonra cibindən qəzet səhifəsini çıxarıb Stalinə uzatdı. 1946-cı ilin “Moskva” qəzeti idi. Manşet xəbərinin altındakı anonsda belə yazılmışdı:

“Stalin itkin düşüb...

Məşhur ədibin həyat yoldaşı intihar etdi!

Çində siyasi vəziyyət stabilləşib”.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.- 2019.- 30 mart.- S.22.