Bir də tanış olduq, ustad!

HACI MƏMMƏDOVUN "QIZIL TARAZLIQ" QANUNU

Görkəmli tarzənimiz Vamiq Məmmədəliyev son dərəcə xeyirxah bir iş görüb: internetdə, daha dəqiq desəm, You Tube şəbəkəsində kanal yaradıb və orada muğam ifaçılığı sahəsində ad qoymuş, iz salmış korifey sənətkarların öz kolleksiyasında uzun illərdən bəri saxladığı nadir, qiymətli video və video formatına saldığı auidoçarxlarını yerləşdirib.

Heç bir əvəz gözləmədən, təmənna güdmədən bu şərəfli salnaməçilik, maarifçilik missiyasını üzərinə götürdüyü üçün Vamiq müəllimə, əlbəttə, böyük bir "Sağ ol" düşür və mən də bu yazını sənətini sevdiyim, ziyalılığına böyük hörmət bəslədiyim Vamiq müəllimin ünvanına öz minnətdarlığımı bildirməklə başlayıram - qüdrətli tarzən, instrumental muğam ifaçılığı sahəsində yeni məktəb, üslub yaratmış Hacı Məmmədovu mənə (və mənim kimi neçə-neçə muğamsevərə) daha yaxından tanıtdığına görə. Hacı Məmmədovun lentlərin yaddaşına köçürülmüş bütün irsi - televiziyanın və radionun qızıl fondunda saxlanılan, valların yaddaşında yaşayan ifaları o kanalda böyük səliqə, xüsusi bir zövqlə yerləşdirilib. Bu kiçik virtual arxivdə məni sözün yaxşı mənasında təəccübləndirən isə 40-50 il bundan əvvəl yazılmış nadir valların cana gələrək dil açıb danışması oldu. O vallara Hacı Məmmədovun rəhbərlik etdiyi üçlüyün ifasında nə az, nə çox - 30 qədim xalq rəqsimizin melodiyası yazılıb. Bu gün neçə-neçə yaddaşı yavaş-yavaş tərk edən, hətta adları belə unudulmaqda olan, hər biri insan ovqatının bir çalarını əks etdirən həmin melodiyalar bu vallarda Hacı müəllimin sehrli barmaqlarının hökmünə tabe olaraq necə şirin və şux səslənir! Dinləyirsən - sanki bütün əzalarına qəribə bir enerji axır, elə bil ruhun təzələnir, sümüyün atlanır və sən 100 illərin o üzündən qopub gələn bu səslərə yenilib hətta rəqs etməyi bacarmadağın halda qol götürüb oynamaq, oynaya-oynaya xoşbəxt olmaq istəyirsən...

Hələ bir o havaların adlarına baxın: "Səməni", "Azərbaycan qızı", "Bəxtəvəri", "Dərbəndi","Qəşəngi","Qızılgül","Nabat xanım", "Qafqazı"... Davamını kanala daxil olub, o melodiyaları dinləyib siz deyin, sayğılı oxucular.

Musiqi incəsənətin bəlkə də yeganə sahəsidir ki, onun məzmununu sözlə ifadə etmək mümkünsüzdür. Heç "Musiqini anlamaq, başa düşmək" ifadəsi də səlis deyil, məncə. Səslərin ahəngindən, qeyri-adi uzlaşmasından yaranan musiqi gözə görünən, ünlü ziyalımız Niyazi Mehdi demişkən, eni, uzunluğu, hündürlüyü olan nəsnə deyil ki, onu anlayıb başa düşəsən. Musiqin duymaq (yaxud duymamaq) olar və bunu yoxlamağın ən optimal yolu yenə də Niyazi müəllimin sözləri ilə desəm, onu interpretasiya etməyə çalışmaqdır. Ona görə də mən qədim xalq rəqs havalarımızın gözəlliyi haqqında çeynənmiş ifadələr işlədib oxucuları yormaqdansa, bu gözəlliyi duymaq üçün onları dinləməyi və yozmağı onların öhdəsinə buraxıb, keçirəm Hacı Məmmədov fenomeninə.

Hacı müəllimin ömür yolu, sənət taleyi gözlənilməz, qəfil məqamlarla naxışlanmışdı. Vikipediyada yazılanlara inansaq, tar çalmağı müstəqil öyrənmiş, musiqi üzrə ali təhsil almamışdı. Əvəzində cibində cərrah diplomu gəzdirirdi. Hətta bir müddət Bakıdakı 5 nömrəli kliniki xəstəxananın baş həkimi vəzifəsində çalışmışdı. Əlbəttə, bu iki peşə arasında analogiya aparıb müəyyən ortaq məqamlar, kəsişən nöqtələr tapmaq olar: incəsənət insanın mənəvi-ruhi, təbabət isə fiziki-bioloji durumunun yaxşılaşdırılmasına xidmət edir; yaxud xəstəliyin müalicəsində musiqi terapiyası deyilən üsuldan istifadə çox vaxt dərman müalicəsindən daha təsirli olur və s. Amma razılaşın ki, peşəkar təhsil almaya-almaya, günün bir yarısında əlində skalpel, o biri yarısında tar tuta-tuta ifaçılıq sənətində yeni səhifə açmaq, mərhələ yaratmaq hər kişinin işi deyil, bunu yalnız ilahinin seçdiyi xoşbəxt bəndələr - fitri istedad sahibləri və bu istedadı korşalmağa qoymamaq üçün tər tökə-təkə əziyyətə qatlaşanlar bacara bilər. Hacı Məmmədov da belə nadir insanlardan - seçilmişlərdən idi. O, tar ifaçılığı sahəsində özünə qədərki irsi dərindən öyrənib mənimsəyərək onu yeni məcraya yönəltməyi, yeni ifa fəlsəfəsi, yozum texnikası yaradıb özündən sonra gələn neçə-neçə tarzənin ustadı olmağı bacardı. Mənim bu qənaətə gəlməyim bəlkə də çoxlarına hissə qapılmaqdan, aludə olmaqdan irəli gələn avantura kimi görünə bilər və tarın sirlərinə az-çox bələd olan, bu alətdə çalmağı bacaran bəndənizin bu yazını yazmaqda məqsədi də bacarsa, bu "avanturanın" əslində, həqiqət olduğunu göstərməkdir .

Azərbaycan tar ifaçılığı sənətində Sadıqcan, Qurban Pirimov, Məşədi Mənsur, Əhməd Bakıxanov... kimi ustad tarzənlər olub və onlar klassik muğamlarımızın, rəng və təsniflərimizin cilalanmasında, təkmilləşməsində əvəzsiz xidmətlər göstəriblər. Məncə, bu korifeylərin adları ilə bağlı olan ifaçılıq məktəbinin sonuncu mogikanı Bəhram Mansurov idi. Bəhram məllimin bircə ifasını dinləmək kifayətdir ki, həmin məktəb üçün xarakterik olan yozum tərzi, texnikası barədə dolğun təsəvvürün olsun. Muğamı (ümumiyyətlə musiqini) səslə ifadə olunan nitq, monoloq, (yaxud) dialoq kimi qəbul edib analogiya aparsaq, bu nitqi ən kiçik vahidlərə - səslərə ("sözlərə") qədər xırdalamaq, ifa texnikasını bütünlüklə ifa olunan əsərin məzmunu açmağa yönəltmək klassik tar ifaçılığı məktəbinin əsas estetik məramı idi. Bəhram müəllimin ifaları sanki bizim keçmişimizi simvolizə edən bir müdrikin bağrından qopan monoloq-haraylar, keçmişin səsinin bir növ mumiyalanmış abidəsi kimi həmişə əzəmətlidir. Amma varisliyin davam etdirilməsi, keçmişin gələcəyə rahat ötürülməsi üçün o qiymətli örnəkləri müasir meyarlarla danışdırmaq lüzumunu da unutmaq olmaz və bizim instrumental ifaçılıq sənətində bu zərurəti reallığa evirən ilk tarzənlərdən biri, bəlkə də birincisi Hacı Məmmədov oldu.

Muğamlarımızı müasir musiqi dilinə məhz o, adaptasiya etdi, ifa texnikasina yeni dil elementləri gətirdi, ən başlıcası isə muğam ifaçılığınin virtuozluq və məzmun nisbətində "qızıl tarazlıq" qanunu kəşf etdi. Bu qanunun sözlə ifadəsi budur ki, texnika baxımından nə qədər mükəmməl ifaçı olsan da, bu virtuozluq çalınan əsərin ruhunu bütövləşdirməyə xidmət etmirsə - bir qara qəpiyə də dəyməz və əksinə - muğamın tələb etdiyi virtuozluğa tam yiyələnməyən tarçalan heç bir vəchlə özünü tarzən hesab edə bilməz. Hacı müəllim bizim bütün muğamları məhz bu qanunun tələbi ilə meditasiya edərək onların hər birini bütöv, hikmətli bir traktata çevirdi, onları yalnız qiymətli folklor örnəkləri kimi yox, həm də müasir musiqi qavrayışının obyekti kimi təqdim edərək bəşəri məzmunu önə çıxardı, üstəlik, əsas muğamlardan törəmiş "Orta mahur", "Çoban bayati", "Rahab" kimi muğamlara barmaqlarının sehri, ürəyinin hərarəti ilə ən azından əsas muğamlarla yanaşı dayanmaq şansı qazandırdı. Xüsusi şövqlə ifa etdiyi "Orta mahur" isə onun əbədi möhür vurduğu şedevrdir. Yəqin musiqişünaslar da təsdiq edərlər ki, mükəmməl texnika tələb edən bu muğamı Hacı müəllim səviyyəsində ifa edən tarzən olmayıb (və mən bütün məsuliyyətini öz üzərimə götürüb deyirəm ki, indi də yoxdur). Bəzilərinin əlində öz texniki imkanlarını bir az kobud desəm, gözə soxmaq vasitəsi, bəzilərinə isə bəsit ifa tərzini faş edən qorxu mənbəyi olan bu muğam Hacı müəllimin ifasında sözün həqiqi nənasında dil açıb danışır, xalqımızın musiqi duyumunun, yaradıcı təfəkkürünün imkanlarını sanki xalça naxışlarının hikməti ilə sərgiləyir. Və mən fikirləşəndə ki, ustad bu muğamı dəfələrlə dünyanın müxtəlif ölkələrində ifa edərək xalqımızın mənəvi gücünü, yaradıcı dühasını nümayiş edirib - ürəyim dağa dönür, onun ruhu qarşısında baş əyirəm - bizi bir daha özümüzə və dünyaya tanıtdığına görə.

Bu gün "Orta mahur"un instrumental ifasında yeganə bir etalon - məhək daşı var - "Hacının "Orta mahuru" və neçə-neçə gənc tarzən öz ifaçılıq səviyyəsini məhz bu etalonla ölçüb-biçir.

Görkəmli alim, xalq musiqimizin mahir bilicisi, akademik Vasim Məmmədəliyev Hacı müəllimin xatirəsinə həsr olunmuş gecədə çıxış edərkən demişdi ki, tar ifaçılığında mizrab vurmağın 70-ə yaxın növü var və Hacı Məmmədov onların böyük əksəriyyətini mənimsəmişdi. Bu maraqlı informasiyaya görə hörmətli akademikə minnətdarlığımı bildirir və onun icazəsi ilə bu fikrə əlavə etmək istəyirəm ki, 70 mizrab növü həm də çalğıya vurulan 70 bəzək, onun səs palitrasına əlavə edilən 70 çalardır və bu palitraya Hacı müəllimin barmaqlarının da yaratdığı xırdalıqları əlavə etsək, onun emosional təsir gücü barədə aydın təsəvvür yaranar. Ustad yuxarıda qeyd etdiyim həmin o 30 qədim rəqs havasını da bu bəzəklərlə süsləndirmişdi. Bu günlər - toylarda, şənlik məclislərində cinsi, mənşəyi məlum olmayan "bic" çalğıların, adamları mənasız və əcaib şəkildə atılıb-düşməyə təhrik edən ritmlərin meydan suladığı bir vaxtda bu havalar unutqanlığın əzabını çəkən canlı insanlar kimi hər halda yaşayırlarsa, bunun üçün həm də Hacı müəllimə minnətdar olmalıyıq. O havaları düşdükləri "depressiv"vəziyyətdən çıxarıb yenidən məişətimizə, həyat tərzimizə qaytarmaq, şənliklərimizin bəzəyinə çevirmək isə bizdən asılıdır.

Ustadın tar ifaçığına verdiyi ən mühüm töhfələrdən biri də Avropa və rus bəstəkarlarının əsərlərini tarda ifa edərək onun imkanlarının yeni cəhətlərini üzə çəxarması, tarın hər şeyə vaqif olmasını göstərməsi oldu. Adaşı, görkəmli bəstəkar Hacı Xanməmmədovun tar ilə orkestr üçün yazdığı konsertlərin həyata vəsiqə almasında ustadın xidmətləri isə ayrı bir söhbətin mövzusudur.

Ustad bizi tez tərk etdi. Tarımıza, muğamlarımıza ikinci nəfəs verən Hacı müəllim deyilənə görə, 61 il ömür sürdüyü bu dünya ilə vida ərəfəsində - son nəfəsində 8 yaşından onun həyatının bir parçasına çevrilən tarını göstərərək "Ondan muğayat olun" deyib. Bəlkə bu, onun bizlərə son sözü, vəsiyyəti idi. Özü də tək öz şəxsi tarının yox, Azərbaycan tarının gələcək taleyindən nigarançılığını bildirən vəsiyyəti.

Mən ruhların ölməzliyinə inanıram və sevinirəm ki, ustadın ruhu rahatdır.

Ruhun bir də şad olsun, ustad!

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2019.- 1 may.- S.22.