Məhəmməd Hadinin irsi çağdaş ədəbiyyatşünaslıq müstəvisində

XX yüzil Azərbaycan şeirində romantizmin ən qüdrətli nümayəndələrindən biri, Hüseyn Bayqaranın "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində ilk milli şair" adlandırdığı Məhəmməd Hadinin anadan olmasından 140 il ötür.

Sənətkarların yubileyləri, bir növ, oların yaradıcılığı ilə bağlı görülən işlərin hesabatını vermək üçün səbəb yaradır: müəllifin irsinin nə dərəcədə, hansı səviyyədə araşdırıldığı, bu sahədə daha hansı istiqamətdə tədqiqatlar aparılmalı olduğu kimi suallarla qarşı-qarşıya oluruq.

Filologiya elmləri doktoru İslam Qəribli bu yubiley ərəfəsində ədəbi ictimaiyyətə "Məhəmməd Hadinin publisistikası və poetik tərcümələri" monoqrafiyasını təqdim etdi. Mövcud dərsliklərdə sənətkarın publisist yaradıcılığı və poetik tərcümələri ilə bağlı məlumatın kasadlığını, əvvəlki tədqiqatlarda mövzu öyrənilsə də, müstəqil tədqiqat predmeti kimi seçilmədiyini nəzərə alan müəllif kitabı ali məktəblər üçün dərslik kimi nəzərdə tutmuşdur.

Məhəmməd Hadinin S.Hüseyn və A.Şaiqlə başlayan təbliğ və tədqiq tarixi sonralar C.Xəndan, Mir Cəlal, Məmməd Cəfər, Ə.Mirəhmədov, K.Talıbzadə, A.Zamanov və digər müəlliflər tərəfindən mütəmadi davam etdirilmişdir. Professor İslam Qəribli isə Hadi yaradıcılığının hələ ki, sonuncu sistemli tədqiqatçısıdır. İ.Qəribli buna qədərki tədqiqat işlərində Məhəmməd Hadinin ədəbi-elmi ictimaiyyətə bəlli olmayan onlarla şeirini, məqalə və tərcümələrini üzə çıxarmış, həmçinin, ədibin nəsr, publisistika, elm və tərcüməçilik sahəsindəki fəaliyyətini işıqlandırmış, çoxşaxəli yaradıcılığı haqqında "Məhəmməd Hadinin "İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah" poeması (2001), "Məhəmməd Hadi yaradıcılığının "Həyat" və "Füyuzat" mərhələsi" (2009), "Məhəmməd Hadi və mətbuat (1905-1920)" (2011), "Mən bir kitab, hər vərəqim min kitabdır" (2013) kitablarını ərsəyə gətirmişdir.

Hadinin həcm və ideya-fəlsəfi məzmun, sənətkarlıq baxımından ən nəzərə çarpan əsərlərindən olan "İnsanların tarixi faciələri, yaxud əlvahi-intibah" poeması İslam Qəriblinin namizədlik dissertasiyasının predmeti olduğundan, demək olar ki, tədqiqatçının dahi şair, publisist və tərcüməçi ilə "yaxından tanışlığı" məhz bu araşdırma ilə başlamışdır. Sonrakı tədqiqat işlərində isə əvvəllər daha çox şair kimi bəhs olunan müəllifin əsasən publisistik və tərcüməçilik fəaliyyətini diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Doğrudur, Hadinin bu fəaliyyət sahələrindən əvvəlki tədqiqatlarda da bəhs olunmuşdur. Məsələn, Əziz Mirəhmədov ədibin yaradıcılığını hərtərəfli əhatə edən sanballı monoqrafiyasında ondan yalnız şair kimi deyil, həm də dövrünün çox böyük publisisti, maarifçisi və demokratik görüşlü ziyalısı kimi bəhs etmişdir. Buna baxmayaraq, obyektin daha dərindən və ətraflı öyrənilməsinə ehtiyac duyulduğundan İslam Qəribli müxtəlif zamanlarda bu mövzuya təkrar-təkrar qayıtmış, xüsusən, "Məhəmməd Hadi və mətbuat (1905-1920)" və "Məhəmməd Hadinin publisistikası və poetik tərcümələri" araşdırmalarını sənətkarın yaradıcılığının sırf bu sahələri üzərində aparmışdır.

"Məhəmməd Hadi və mətbuat (1905-1920)" monoqrafiyasının girişində mövzunun aktuallığı bu şəkildə əsaslandırılır: "XX əsr Azərbaycan mətbuatını Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Haşım bəy Vəzirov, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Əlabbas Müznibsiz təsəvvürə gətirmək mümkün olmadığı kimi, 1905-ci ildən ömür və yaradıcılıq yolunun sonlarına qədər Azərbaycan mətbuatında ardıcıl şəkildə bədii, elmi və publisistik əsərlər çap etdirən Məhəmməd Hadisiz də təsəvvürə gətirmək çətindir və M.Hadinin mətbuatla əlaqələrini öyrənmək, əslində, XX əsr Azəbaycan mətbuatının müəyyən bir sahəsini öyrənmək deməkdir". Bunları nəzərə alan müəllif Hadinin dövri mətbuatla əlaqələrini tədqiqat predmeti olaraq seçmiş və ən əhəmiyyətlisi, materilallar sosioloji təsirlərdən uzaq, müstəqil dövlətin ədəbiyyatşünaslıq kriteriyaları ilə, yeni təfəkkür işığında və mümkün qədər əhatəli şəkildə şərh olunmuşdur.

Tədqiqatda sənətkarın 1905-1920-ci illər ərzində Azərbaycan dövri mətbuatında işıq üzü görmüş orijinal şeirləri və poetik tərcümələri ilə Hadinin sağlığında və ölümündən sonra çıxan kitablarındakı nümunələr tutuşdurulur, nəşrlərdəki nöqsanlar göstərilir. M.Hadinin həmin zaman kəsimində mətbuatda çıxmış və kitablarına düşməyən onlarla şeir və tərcümələri ilk dəfə üzə çıxarılır və şərh edilir.

Mərhum akademik Bəkir Nəbiyev İ.Qəriblinin "Məhəmməd Hadi və mətbuat (1905-1920)" monoqrafiyasını "Hadişünaslığa yeni töhfə" adlandırmış və "bu əsərlə hadişünaslıqda yeni bir mərhələnin başlandığı" qənaətinə gəlmişdir.

Publisistik fəaliyyətinin başlanğıcından etibarən məqalələrində əsasən şəxsiyyət və mətbuat azadlığı, elm və təhsil, dinin və ədəbiyyatın vəzifələri, klassik Şərq və Qərb elmi kimi məsələlərdən bəhs edən M.Hadinin ilk mətbu məqaləsi "Bəyani-həqiqət" 1905-ci il iyulun 23-də "Həyat" qəzetində çap olunub. "Məhəmməd Hadinin publisistikası və poetik tərcümələri" monoqrafiyasında ilk məqaləsindən başlayaraq, "Tazə həyat", "Tərəqqi", "İttifaq", "Həqiqət", "Səda" kimi milli ruhlu qəzetlərin əksərində dövrün aktual probemlərini dilə gətirərək ən müxtəlif mövzularda məqalələr yazan vətənsevər ziyalının hər bir yazısı şərh olunur, mətnlərin ideyası, üslub və bədii xüsusiyyətləri təhlilə cəlb edilir. XX əsrdə dövri mətbuatla ən çox əlaqə saxlayan müəlliflərdən biri olaraq Məhəmməd Hadinin publisist yaradıcılığının ayrıca tədqiqata cəlb olunması mövzuların günümüzlə səsləşməsi baxımından da aktualdır. Ədibin ictimai dünyagörüşü, əsərlərinin ideya-bədii xüsusiyyətləri, elmi-ədəbi irsinin hərtərəfli araşdırılıb dəyərləndirilməsi baxımından monoqrafiyanın nəzəri-təcrübi əhəmiyyəti böyükdür. Monoqrafiyada Hadinin publisistikası və tərcüməçilik fəaliyyəti ilə bağlı müəllifin qənaətləri bütövlükdə Azərbaycan romantizmi, jurnalistikası və tərcümə sənətinin incəlikləri ilə bağlı mülahizələrlə də tanışlıq imkanı yaradır. Buna baxmayaraq, fikrimizcə, sənətkarın publisistikası və tərcüməçilik fəaliyyətinin dövrünün bu fəaliyyət sahələri kontekstində daha dərindən və ətraflı araşdırılmasına hələ də ehtiyac var.

Etiraf edək ki, irsinin zənginliyi və miqyasına baxmayaraq, Məhəmməd Hadi çağdaşları kimi kifayət qədər "populyar" müəllif deyil. Bunun səbəbi müəllifin "dilinin ağırlığı"ndadır. Rəmzlərdən, dövrünün Osmanlı türkcəsindən və ərəb-fars tərkiblərindən istifadə ilə yazı və sənət dilini ağırlaşdıran Hadi düşünürdü ki, dil məsələsi oxumaq üçün maneə ola bilməz.

Monoqrafiyada Hadinin dil məsələlərinə münasibətinə şərh verən tədqiqatçı 1906-cı ilin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında ədəbi dilin necə olması sualı ətrafındakı qızğın mübahisələri xatırladaraq ədibin "Bəyani-təsəvvür fi xüsusil-lisan" məqaləsindən bəhs edərkən belə bir qənaətə gəlir: "M.Hadi ədəbi dili obrazlı, təmtəraqlı dil kimi təsəvvür edir və yazılarında da buna əməl edirdi ki, bu cəhət onun xoşbəxtliyindən çox bədbəxtliyi idi". Müəllif bu qənaətini şərh etmir, niyəsini izah etmir, amma güman ki, Hadinin bədbəxtliyi hesab etdiyi bu xüsusiyyət sənətkarın dilinin süslü, ağır olması səbəbindən az oxunması, az tədqiq olunması ilə bağlıdır. Çünki Məhəmməd Hadi dil məsələsini maariflənməkdə maneə kimi qəbul etmirdi, bu baxımdan yapon dilini nümunə gətirərək qeyd edirdi ki, belə olsaydı, onların da geridə qalması lazım gələrdi; o, hər cür gerilik və səfalətin səbəbini yalnız cəhalətdə görürdü.

Məhəmməd Hadi şeirlərində olduğu kimi, məqalələrində də qadın azadlığı məsələsinə geniş yer verir. Monoqrafiya müəllifi bu mənada onun yerini C.Məmmədquluzadə və M.F.Axundzadə ilə bir cərgədə "ilk sırada, lap qabaqda" görür və bu məsələdə əvvəldən sonadək sabitqədəm mövqe nümayiş etdirdiyini vurğulayır. Qeyd edir ki, müsəlman ölkələrində qadınların cəhalət pərdəsi altında saxlanılmasını M.Hadi İslam dini ilə əlaqəli hesab etmir və müxtəlif ayələr, hədislərlə "Allah dərgahında kişi ilə qadının hüququ birdir və qadını hüquqsuz vəziyyətə salan din deyil, dindən öz çirkin niyyətlərini həyata keçirmək üçün istifadə edən cəmiyyətdir..." fikrini iqrar edir.

Monoqrafiyanın hər fəslinin sonunda müəllif burada bəhs etdiyi məsələlər barədəki yekun qənaətlə nəticələndirir. Ədibin publisistikasını diqqətlə incələyən tədqiqatçı Hadidən ensiklopedik biliyə, parlaq zəkaya malik, istedad və bacarığını bütünlüklə millətin, vətənin tərəqqisi uğrunda mübarizəyə həsr etmiş mütəfəkkir şair, daha çox maarifçilik mövqeyindən çıxış edərək qələmə aldığı əsərlərdə yaşadığı dövrün aynasını yaradan həssas ziyalı kimi bəhs edir. Həmçinin, əsərlərinin təhlilinin ondan islamşünas alim və Quranın tərcüməçisi kimi bəhs etməyin imkan verdiyini vurğulayır.

Beləliklə, Hadinin bütün yaradıcı fəaliyyəti boyunca müxtəlif mətbuat orqanlarında çap olunmuş publisistik əsərlərinin geniş təhlilini əks etdirən tədqiqat işindən gəlinən nəticə budur ki, ədib dövrünün bütün əhəmiyyətli məsələlərinə münasibət bildirmiş və onun məslək əxlaqının formalaşmasında dünya romantizmindən bəhrələnməsinin əhəmiyyətli təsiri olmuşdur.

Monoqrafiyanın tərcüməçiliklə bağlı fəsilləri Hadinin bu sahədəki bacarığını, tərcümə etdiyi mətnlərdə nə qədər müvəffəq olduğunu üzə çıxarır, məqamı gəldikcə bu fəaliyyət sahəsindəki işinin üstün və qüsurlu cəhətlərindən bəhs olunur. Klassik Şərq poeziyasının nəhənglərindən Ömər Xəyyamın, Nizaminin, Sədi, Hafiz, Rumi kimi müəlliflərin irsindən əsərləri, yaxud kiçik parçaları dilimizə tərcümə edən M.Hadi 1910-cu ildə İstanbula getdikdən sonra orada "Tənin" qəzetində tərcüməçi işləməklə yanaşı, "Hilal", "Rübab", "Məhtab", "Şahbal" kimi mətbuat orqanları ilə də əməkdaşlıq etmişdir.

Hadinin müxtəlif müəlliflərdən etdiyi poetik tərcümələrini ədəbi-bədii xüsusiyyətlərinə əsasən şərh edən monoqrafiya müəllifi belə qənaətə gəlir ki, tərcümə üçün seçdiyi mətnlərdə "şair estetik idealına uyğun olaraq" bəşəri mövzulara üstünlük vermiş və "idealını elan üçün onlardan bir vasitə kimi istifadə etmişdir". Bu üzdən də tədqiqatda şairin poetik tərcümələrindən bəhs edən növbəti fəsillər "Həqiqətə, insanlığa çağırış", "Şairin etetik idealı ilə səsləşən poetik tərcümələr", "Tərcümə və iqtibaslarda hürriyyətin tərənnümü" başlıqları ilə adlandırmışdır.

Şairin poetik tərcümələrindən bəhs edərkən tədqiqat müəllifi həmin mətnləri Hadi ilə yanaşı, həm də ondan öncəki və sonrakı tərcüməçilərin çevirisində təqdim edərək müqayisəli təhlil aparır. Məsələn, Nizaminin "Sirlər xəzinəsi"ndən bir parçanı Hadinin və Süleyman Rüstəmin tərcüməsində təqdim edən tədqiqatçı mətnin filoloji tərcüməsi ilə müqayisədə üstünlüyü birinciyə verərək onun tərcüməsində orijinala daha yaxın olduğunu vurğulayır. Beləcə, bütün fəsil boyu şairin poetik tərcümələri ilə bağlı paralellər aparılır. Monoqrafiyada akademik Bəkir Nəbiyevin fikrinə istinadla qeyd olunur ki, mütərcim orijinalın müəllifinə qəlbən, ruhən bağlı olduğu zaman bədii təcümə daha səmərəli olur və bu baxımdan Hadinin çevirilərinin daha çox orijinal əsər təsiri bağışlayır.

İslam Qəribli öz müəllimi Əziz Mirəhmədovun 1985-ci ildə çap olunmuş "Məhəmməd Hadi" monoqrafiyası haqqındakı qeydlərini "Məhəmməd Hadiyə layiq" adlandırmışdır. Böyük sənətkar haqqında ilk monoqrafiyanın müəllifi olan müəlliminin yolunu davam etdirən İ.Qəriblinin hadişünaslığa verdiyi töhfələr də ilk böyük romantikimizin adına, sənətkarlığına layiq əsərlərdir.

İslam Qəriblinin M.Hadi yaradıcılığına və daha da çoxu, onun acı taleyinə həssaslığı, duyarlılığı onun tədqiqatlarında hər zaman duyulur. Hadini "bəxtsiz", "talesiz" sənətkarlar cərgəsinə aid edir və onun haqqında yazmağı, əsərlərini ən sonuncuyadək gün üzünə çıxarmağı vicdan borcu hesab edir. Bu, İslam Qəriblinin 140 yaşlı ədibin irsinin tədqiqinə həsr olunmuş hələ ki, 5-ci kitabıdır. Hadişünas alim bu istiqamətdə işlərini, yeni araşdırmaları davam etdirir...

Mətanət Vahid

525-ci qəzet.- 2019.- 4 may.- S.19.