Professor Yusif Seyidovun dil sevgisi

Professor Yusif Seyidov Azərbaycan dilçiləri arasında elə şəxsiyyətlərdəndir ki, onun haqqında yazmaq və danışmaq üçün geniş imkanlar vardır.

Bunu qeyd edərkən onun dilçiliyin müxtəlif sahələri və problemləri barədə əsərlər yazmasını nəzərdə tutmuram. Hətta elmi yaradıcılıqla yanaşı, pedaqoji işlə, ictimai fəaliyyətlə məşğul olmasını da qətiyyən xəyalıma gətirmirəm. Yusif Seyidov haqqında yazmaq və danışmağın geniş imkanlara söykənməsi onun həyata, insanlara və bir də, şübhəsiz, dilə olan sevgisi ilə daha çox bağlıdır.

Professor Yusif Seyidovun ən möhtəşəm və müqəddəs sevgisi Tanrıya olan sevgidir. Yusif müəllim öz Allahını-Tanrısını tanıyan görkəmli elm adamı idi. Bu, birinci növbədə onun peyğəmbər nəslinə yönələn rəğbətindən, ikincisi də öz idrakının süzgəcindən keçib formalaşan inamından irəli gəlirdi. Belə bir mülahizəni təsdiq edən konkret fakt da vardır.

Yusif müəllimin "Azərbaycan dilində söz birləşmələri" monoqrafiyası 1966-cı ildə çap edilib. Həmin vaxt sovet rejimi daxilində ateizm hələ də tüğyan edirdi və ali məktəblərdə elmi ateizm kafedraları fəaliyyət göstərir, tələbələrə "Elmi ateizm" fənnindən mühazirələr oxunurdu. Hətta birinci kurslarda dərslərin başladığı ilk gündə tələbələrin bir-birlərinə ünvanladığı ən populyar sual "Allah var, yox?!" sualı idi. Məhz belə bir zəmanədə Yusif müəllimin "Azərbaycan dilində söz birləşmələri" monoqrafiyasında nümunə kimi gətirilən ilk fakt "Məmmədəli" sözü idi. Nəzərə alsaq ki, söz birləşmələrindən bəhs edən tədqiqatda nümunə kimi gətirilən ilk söz - "Məmmədəli" mürəkkəb sözdür, yəni söz birləşməsi deyil, onda alimin bu addımını düşündürücü bir gediş hesab etməliyik. Bəs düşündürücü olan nədir?

Xatırladım ki, klassik ədəbiyyatımızda epik əsərlərə xas olan ənənəvi başlıqlar mövcuddur. Bu ənənəvi başlıqlar Allaha müraciət, peyğəmbəri nət, hökmdarı tərif və şairin özündən bəhs etməsindən ibarətdir. Həmçinin, sənətkarlar bununla başladıqları işləri uğurla qurtarmaq üçün Allahdan güc və qüvvət istəyirlər. Beləliklə, aydınlaşır ki, professor Yusif Seyidov həmin mövcud ənənəni elmi tədqiqata gətirmişdir: Məmmədəli, yəni öz əsərimi Məhəmməd peyğəmbərin və Əlinin adı ilə başlayıram, başqa sözlə, Allahdan güc və qüvvət istəyirəm. Beləliklə, alimin Allaha, peyğəmbərə və Əliyə olan sevgisi dil vasitəsilə və dilə olan sevgidən gəlib keçir. Bəlkə də, onu yazdığı məqamda Yusif müəllimin düşüncəsində "Arifə bir işarə bəsdir!" fikri oyanıb.

Professor Yusif Seyidovun dilə olan sevgisinin ən qabarıq faktı isə Azərbaycan sənətkarlarının əsərlərində dilə olan münasibətin tədqiqidir. "Yazıçı və dil", "Sözün şöhrəti", "Sözün qüdrəti" və bu mövzuda olan digər kitab və məqalələr Yusif müəllimin namizədlik və doktorluq dissertasiyalarına aid olmayan və könül xoşluğu ilə yazılan əsərlərdir. Yusif müəllimin bu kitabları elmi-nəzəri səciyyə daşıması ilə yanaşı, həm də dilə olan tükənməz sevgisidir və həmin tədqiqatlarda yazıçıların sözə-dilə münasibəti xalqın taleyinə münasibət kimi dəyərləndirilir.

Daha əhəmiyyətlisi budur ki, həmin araşdırmalarda dövr və dil əlaqələrinin səciyyəsi də mühüm yer tutur. Orta əsrlərdə sənətkarların dilə münasibətində əsas məqam kimi ərəb və fars sözlərinin mətn ilə əlaqələrinin səciyyəsi aparıcı mövqe qazanır, XX əsrin 30-cu illərindən söhbət gedəndə əlifba məsələsinə dair problemlərin mahiyyətini aşkarlamaq ön plana keçir. Həmin monoqrafiyalarda sözlə bağlı ictimai-estetik amillər də geniş şəkildə təhlil edilir.

Yusif müəllimin sözlə-dillə bağlı tədqiqatlarının başqa bir özəlliyi yeri gəldikcə dilçiliyin aktual məsələlərinə də yer ayırmasıdır. Belə ki, dil və nitq, dil və təfəkkür; ümumxalq dili, ədəbi dil və bədii dil; söz və çoxmənanılıq; etimoloji təhlil kimi problemlər də yüksək elmi-nəzəri səviyyədə araşdırılır. Əgər "Akademik İsa Həbibbəyli" monoqrafiyasını da nəzərə alsaq, Yusif müəllimin bir silsilə təşkil edən bu kitabları yalnız dilçiliyin yox, həm də ədəbiyyatşünaslığın nailliyyətləridir.

Professor Yusif Seyidovun Vətənə, torpağa, elə-obaya olan məhəbbəti də dilə olan sevgisindən qaynaqlanır. Düşünürəm ki, dilçi alimlərin ədəbi dilə aid ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılığından gətirdikləri nümunələr birbaşa dilçilik məsələlərinə xidmət göstərir. Amma müəlliflər nümunələrə əsaslanıb dolayısı ilə vətəndaş mövqelərini də bildirə bilərlər. Vətəndaş mövqeyi, yaxud dilçilikdən bir vasitə kimi istifadə edib cəmiyyətə münasibətini ifadə etmək baxımından alimlərinin özlərinin düşüncəsindən süzülüb gələn nümunələr də az əhəmiyyət kəsb etmir. Bunu Yusif müəllimin tədqiqatlarında aydınca görmək çətin deyil.

Professor Yusif Seyidov tədqiqatlarının birində mürəkkəb sözlərə nümunə gətirərkən "hacıleylək" sözünü seçmişdir. İkinci növ təyini söz birləşmələrinin mürəkkəb sözlərə çevrilmə prosesindən danışanda isə "quşəppəyi" və "dəvədabanı" sözlərinə önəm vermişdir. Əslinə qalanda quruluş baxımından mürəkkəb olan başqa quş adları da var: sarıköynək, ağacdələn, qaraquş, qaratoyuq və s. Yaxud mürəkkəb sözlərdən ibarət digər bitki adları da var: çobanyastığı, quzuqulağı, pişikotu və s. Bəs onda niyə "hacıleylək", niyə "quşəppəyi" və "dəvədabanı"?

Bunları təsadüf hesab etmək olmaz. Bəlkə də, başqa dilçilərin tədqiqatlarında bu tipli nümunələr təsadüfidir və yalnız qrammatik məzmun daşıyır. Amma professor Yusif Seyidov araşdırmaları üçün onları təsadüfə bağlamaq qəbahət olar. Ən azı həmin nümunələr ətrafında Yusif müəllimin yaradıcılıq psixologiyası haqqında düşünmək mümkündür.

BİR HAŞİYƏ: Yusif müəllimin dədə-baba yurdu Şərur rayonunun Yengicə kəndindədir. O, hər dəfə Naxçıvana gedəndə öz dədə-baba yurdlarına baş çəkər, dünyasını dəyişən valideynlərinin məzarlarını ziyarət edərdi. Həmin dədə-baba yurdunun lap yaxınlığında bir elektrik dirəyi ucalırdı və dirəyin başında hacıleylək özünə yuva qurmuşdu, hər il yazda o, gəlib öz yuvasına qonardı. Yusif müəllimin evlərinin ətrafında isə daha çox quşəppəyi və dəvədabanı bitərdi.

Məncə, indi təsəvvür etmək çox sadədir. Mətndə "hacıleylək", "quşəppəyi" və "dəvədabanı" sözlərinin işlənməsində Yusif müəllimin dil sevgisindən keçən yaradıcılıq psixologiyası özünü açıq-aydın göstərməkdədir.

Professor Yusif Seyidov bütün ömrünü dilçiliyin inkişafına sərf edib. Bu elm yolu feili bağlama tərkiblərinin təhlilindən başlayıb söz birləşmələrinin araşdırılmasından keçərək sənətkarların sözə-dilə münasibətinin məzmununu açmağa yönəlmiş və ədəbi dil tarixinin incəliklərinin təhlili ilə yekunlaşmışdır. Şəbəkə çox genişdir. Amma mahiyyət ondadır ki, dilçilik problemlərindən yazmaq məsələnin bir tərəfidirsə, yaza-yaza da dil quruculuğu ilə məşğul olmaq məsələnin digər tərəfidir və heç də birincidən az əhəmiyyətli deyil. Bu, bir növ dilçilikdən bəhs edən alimin dilin özündən necə istifadə etmək bacarığının nümayişidir və belə bir mövqenin nümayişində Yusif müəllim əsl nümunədir.

BİR HAŞİYƏ: Naxçıvan Dövlət Universitetində fəaliyyət göstərən Müdafiə Şurasının iclasında iştirak etmək üçün oraya getmişdik, 4-5 nəfər idik və müdafiə olacağı gün oteldə səhər yeməyi yeyirdik. Birdən "yumurtanı kim necə soyur?" sualı ortalığa gəldi. Hərə öz münasibətini bildirdi, mən danışmadım. Yusif müəllim bunu görüb üzümə baxaraq dedi ki, bəs sən necə soyursan? Mən də söylədim ki, hamı kimi soyuram, amma başqa bir üsul da bilirəm. Nümunə göstərmək üçün yağ bıçağı ilə yumurtanı ortadan böldüm və bıçaqla qabıq hissəni yumurtanın içindən ayırdım. Bu, maksimum 10 saniyə çəkdi. Yusif müəllim çox diqqətlə mənə baxdı və sonra dedi ki, Kamran, bu, sənin yaxşı icadındı, amma ən ləzzətlisi yumurtanı əllə soymaqdır.

Bundan təxminən bir il keçmiş yenə Naxçıvanda dialektlərlə bağlı bir disssertasiyanın müdafiəsinə toplaşmışdıq. Mən çıxış edəndə -anaq, -ənək şəkilçisi üzərində dayandım. Bu şəkilçinin qeyri-məhsuldar olmasına baxmayaraq, müəyyən məzmun daşıdığını qabartdım. Nümunə çəkdim ki, Şərurda daha çox "tozanaq", Şahbuzda isə daha çox "biçənək" sözləri işlənir. Bu şəkilçilər həmin ərazilərin həyat tərzinin, təsərrüfatının nişanələridir. Yəni Şərurda düzənlik və toz-torpaq çox olduğuna görə "tozanaq", dağlıq ərazi olan Şahbuzda isə ot-ələfin çoxluğu "biçənək" sözünü məhsuldar vəziyyətə gətirmişdir. Müdafiədən sonra Yusif müəllim mənə yaxınlaşıb dedi ki, Kamran, sənin bu icadın yumurtanı soymaq icadından çox yaxşıdır.

Aralarında xeyli zaman fasiləsi olmasına baxmayaraq, bu mətndir - sintaktik və semantik əlaqələri olan mətn! Professor Yusif Seyidovun məqalə və kitablarında bu cür sintaktik və semantik bağlarla bir-birinə qovuşan mikromətnlər çoxdur və onlar makromətnin tərkib hissələridir. Ona görə də Yusif müəllim nadir dilçi alimlərdəndir ki, istənilən, ixtiyari bir abzası seçərək oxuyub başa düşmək çətin deyil. Çünki həmin abzas ayrılıqda oxunanda da, bütöv mətnin tərkibində baxılanda da aydın və dərk ediləndir. Bunun üçün əvvəlki hissələrə qayıtmağa ehtiyac qalmır. Əgər ehtiyac olsa, lazımi əlaqə elə oradaca yaradılır. Məsələn: "Bu sonuncu xüsusiyyət, yəni əşyalar arasındakı əlaqələri bildirmək" forması tətbiq edilir. Yəni aydınlaşdırma gəlməsəydi, əvvəlki hissələrin oxunması zərurəti yaranacaqdı.

Yaxud Yusif müəllim "göründüyü kimi" ifadəsini təsadüfən və yaxud semantikadan kənarda, yəni gəlişi gözəl söz kimi başa düşmək olmaz. "Göründüyü kimi" varsa, deməli, ondan əvvəldə sxem var, cədvəl var, ya da ən azı bədii əsərdən gətirilmiş nümunə var.

Və yaxud başqa bir mənzərəni xatırlayaq. Yusif müəllim bir abzasın - mikromətnin sonunda "üfüq" sözünü işlədir: "Azərbaycan dilində feili birləşmələrin hüdudları üfüqdən kənara çıxır". Necə olur ki, birdən-birə "üfüq" sözü mətnə daxil olur? Bunun səbəbi həmin abzasın əvvəlində işlənən "külli-miqdarda" birləşməsi və onun yaratdığı "külli-kainat" ifadəsinin assosasiyasıdır.

Bütün bunlar professor Yusif Seyidovun mətnlə əlaqəli olan elmi dilə - elmi üsluba olan sevgisidir.

Yusif müəllimin tədqiqatlarında ardıcıllıq meyarı həmişə gözlənilir. Bu, elm üçün elementar məsələdir, amma ona təsadüf kimi baxanlar da az deyil. Yəni əgər qrammatikanın hissələrindən danışılırsa, əvvəlcə "morfologiya", sonra isə "sintaksis" demək lazımdır. Birləşmələrdən bəhs edərkən əvvəlcə ismi birləşmələrdən, sonra isə feili birləşmələrdən söhbət açmaq zərurəti yaranır. Şübhəsiz ki, təhlillərdə "söz, söz birləşməsi, cümlə" ardıcıllığı qorunub saxlanılmalıdır. Amma qəribəlik odur ki, professor Yusif Seyidov ismin halları əsasında yaranan feili birləşmələrin təhlili zamanı xatırladığımız ardıcıllıq prinsipini pozur. Yəni əvvəlcə təsirlik hallı birləşmələrə, sonra isə yönlük hallı birləşmələrə diqqət yönəldir. Niyə? Nə üçün?

BİR HAŞİYƏ: Bir dəfə avtobus dayanacağında Yusif müəllimlə rastlaşdım. Yusif müəllimin əlində tor setkaya salınmış top vardı. Əvvəlcə düşündüm ki, nəvələri üçün alıb, sonra gördüm, yox, əsl dəri topdur. Soruşdum ki, bəs bu, nədir? Cavab verdi ki, xəbərin yoxdur, cavanlarla yığışıb voleybol oynayırıq, sən də gəl! Dedim ki, xəbərim var, amma topu niyə Siz daşıyırsınız, cavanlara nə olub ki?! Yusif müəllim gülə-gülə dedi ki, birdən cavanların yadından çıxar, ya da utanıb götürməzlər, işimiz pozular.

Bu dəri top bir idman hadisəsi idi. Amma Yusif müəllimin həyatda və elmi yaradıcılıqda yüksək toparlamaq keyfiyyətinə malik olması onu tanıyanlara yaxşı bəllidir. Bax, yönlük hallı feili birləşmələrin təsirlik hallı feili birləşmələrdən sonraya saxlanılmasının cövhərində məhz həmin məsələ dayanır. Görkəmli alim yönlük, yerlik və çıxışlıq hallı feli birləşmələri bir yerə yığmaqla onların məkani xüsusiyyətinə istinad edir və təhlilin daha obyektiv nəticələrinə inanırdı.

Yaşadığımız dövrdə yeni metodlar və nəzəriyyələr yaranır, dilçilik elmimiz yeni nailiyyətlər əldə edir, yeni yaradıcı qüvvələr formalaşır. Belə bir vaxtda günümüzün aktual sualı da meydana çıxır: görəsən, bu prosesdə - yaşadığımız XXI əsrdə Yusif müəllimin çoxsaylı tədqiqatları müasir dilçiliyimizin inkişafında nə kimi rol oynaya bilər? Bu sualın konkret cavabı da var: semiotik düşüncənin inkişafinda, mətn nəzəriyyəsinin daha da təkmilləşməsində, fəlsəfi baxımdan müxtəlifliklə eyniliyin vəhdətinin dərkində professor Yusif Seyidovun tədqiqatları həmişə əvəzedilməz bir mənbə olacaqdır.

Kamran ƏLİYEV

AMEA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet.- 2019.- 4 may.- S.15.