Bağater Arabulinin oyaq yuxuları
Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi Allahverdi Təkləlinin
tərcüməsində gürcü şairi Bağater
Arabulinin "Gündüz yuxulari" şeirlər
kitabını nəşr edib.
Əlbəttə, kitaba ön söz yazmış
Rüstəm Kamalın da etiraf elədiyi kimi, azərbaycanlı
oxucu iyirmi-otuz ildir ki, gürcü poeziyasının
yaşadığı həyəcanlardan xəbərsizdir. Və ona görə də
sözügedən nəşrin ən azı bu baxımdan
maraqla qarşılanacağına heç bir şübhə
yoxdur... Lakin kitabla tanışlıq elə ilk səhifələrdən
göstərir ki, gürcü poeziyası öz tarixi möhtəşəmliyini,
dərin humanist məzmun-mündərəcəsini, milli
üslub-intonasiyasını nəinki qoruyub saxlamaqda, eyni
zamanda, dövrümüzün sosial- mənəvi
yaşantılarını, fərdi insan talelərini, hiss və
düşüncələrini daha mükəmməl şəkildə
əks etdirmək üçün ciddi yaradıcılıq
axtarışları aparmağa qadir olduqca istedadlı söz
sənətkarları yetişdirməkdədir.
Bağater Arabulinin "Gündüz
yuxuları"ndakı ideya-estetik miqyas, milli özünəməxsusluqda
təzahür edən son dərəcə təbii ümumbəşərilik,
eləcə də fərdi hisslərin, düşüncələrin
ictimai vüsəti zəmanəmizin ilhamlı olduğu qədər
də mütəfəkkir bir şairindən xəbər verir. Və Rüstəm Kamalla
razıyam ki, Bağater Arabulinin poeziyası gürcü xalq mədəniyyəti
üçün səciyyəvi olan "xor"
estetikasının tərkib hissəsi deyil, ancaq bir məsələ
var ki, bu poeziya nə qədər fərdi
yaradıcılıq texnologiyalarına malik olsa da, onun mahiyyətində
ümumən milli, eləcə də bəşəri ruhun
"xor"u var...
Öldü...
Ağladılar...
Ağı
dedilər...
Göz
yaşıyla
tapşırdılar torpağa...
Yaxınlığındasa
badamlar,
gilənarlar
günəş altında
gül
açırdı çılğıncasına...
Buradakı "metamorfoza" (elə bu qısa şeirin
adı da "Metamorfoza"dır) fərdi düşüncənin
məhsulu, yaxud impulsiv kəşf deyil, min illər boyu
insanın xəyalında dolaşan, hər kəsin daxilinə
hopmuş fərdi "xor"dur.
Bağater
Arabulinin güclü poetik yaddaşı ona imkan verir ki, min illərin
nəğmələrinə yeni həyat gətirsin:
Qatıbdı
bir- birinə ağla qaranı həyat,
Qatıbdı ehtirası eşqlə, zəhəri balla.
Bir ucdan
yaddaşına düyür yaşananları,
Gedir sapmadan zaman, gedir getdiyi yolla.
Sevdaya
qarışınca başımız İudatək
alçaqlıq könlümüzə girib pozdu düzəni.
İsanı
satan sayaq satdıq bəxtəvərliyi,
Öldürdük içimizdə qənirsiz
möcüzəni.
Bəs sabah doğulanlar necə yaşayacaqlar?
Qeybətin çarmıxına çəkir qardaş
qardaşı.
İllər
baş alıb gedir yenə eyni qaydada,
Yenə eyni cür dönür dövrün dəyirman
daşı.
Məsələ
onda deyil ki, həmin sözləri bir vaxtlar Homer də deyib,
Firdovsi də, Nizami də; Şota Rustaveli də söyləyib,
Dante də, Şekspir də... Əsas odur ki, zəmanəmizin
şairi öz dövrünün mənəvi mühakiməsində
vicdanla iştirak etməklə dahi sələflərinə
hay verir, "bütün həqiqi şairlər bir ananın
övladlarıdırlar" müdrik kəlamını bir
daha təsdiq edir.
Mükəmməl
etnoqrafik təfəkkürə malik şair
"Yaddaşsız xatirələr" rekviyemini belə
başlayır:
Yadıma
salmayın Matsmao dağlarını,
heç
matsmaoluları da xatırlatmayın!
Yaddaşın
düşkün sükutundan xatirələri
çağırıb
o illəri,
o
günləri,
o
baharları,
o
yayları,
o
payızları,
o
qışları salmayın yadıma!..
Vaxtın
dumanı basmış
o
qayaları görmək,
o
tikanlı yerlərə nəzər salmaq istəmirəm...
Söhbət şairin doğulduğu məkandan gedir. Və bu emosional
"hıçqırıqlar"da, bütün
paradoksallığı ilə,
"yaddaşsızlığ"ın yox, məhz
kökü çox dərinlərə işləmiş
"yaddaş"ın təzahürüdür... Xaraba
qalmış yurd yerlərinin təəssübünü ancaq
belə çəkmək olar...
Uşaqlığımın
kəndini yadıma salmayın,
artıq
yoxdur o.
Evlərimizin
yerində dikələn gicitkənlər
düşmən əsgərləridir elə bil.
Sanki cəngəlliyin
dumanı bürümüş daş-kəsək
güllələnmiş insan yığınıdı...
Şairin bir neçə it-qurdlu
şeir-pritçası da var ki, fikrimizcə, burada da
yaddaş motivi aparıcıdır. Eyni cinsdən olan itlə
qurdun fərqi özünü onda göstərir ki, birincisi,
"yaddaş"ını itirib insanın köləsinə
çevrilib, ikincisi isə "yaddaş"ının sahibi
olduğuna görə azaddır. Və şair inanır
ki, itin canavar "yaddaş"ı qayıda bilər...
Harasa
getdi hamı,
ev
boş, qapı bağlı qaldı.
Min
cür xırdavat götürdülər özlərilə,
təkcə qocalıb-qartmış iti unutdular...
Səmada
fil dişi kimi parıldayırdı Ay...
İtin
zingiltisi duman kimi yayıldı ətrafa,
sonrasa
Adəmin nəslinə lənət oxuyub
meşədə - canavarların yanında
sığınacaq tapdı özünə.
Şair inanır (və inandırmağa
çalışır) ki, yaddaş - tale,
yaddaşsızlıq isə talesizlikdir. Həm itin-qurdun, həm də
insanın - cəmiyyətin tərcümeyi- halında...
Bağater
Arabuli özünü "arxeoloq" -
ötüb-keçmişlər, unudulmuşlar üzrə
mütəxəssis adlandırır...
Mən
zaman arxeoloquyam...
Əsrlərin
qaranlıq süxurları içində-
illərin, günlərin, saatların
arasında məhəbbət axtarır,
pıçıltılarla ehtirasların alıram tozunu.
Mən
zaman arxeoloquyam...
Gecələrin,
səhərlərin
mamır
bağlamış sükutunda
fikir,
ümid, arzu, iman axtarıram...
Zamanın arxaik dərinliklərinə bu cür
ehtiraslı maraq nə qədər poetik və ya estetik təsir
bağışlasa da, mahiyyətcə fəlsəfidir. Və bu fəlsəfədə,
doğrudur, ilk növbədə, hisslər hökm edir, lakin kim etiraz edə bilər ki, hisslərin səmimiyyətinə
tabe olmayan ağıldan çox şey gözləmək
olmaz...
Dəqiqələrin,
saniyələrin
qaranlıq xarabalıqlarında
göz
yaşları və qan izləri axtarıram mən.
Ağrı,
şəfa, xəyanət,
vətən üçün fədakarlıq,
mərdlik, sədaqət axtarıram bir də.
Döyüşlərin
səs-küyünü,
Qaliblərin
nəğməsini,
yaralıların ağrı-acısını,
anaların ağrılarını
axtarıram zaman içində.
Ağılla
hissin "dialoq"undan doğulan bu
şeiri sonsuzluğa qədər davam etdirmək,
Zamanın (və Bəşər Tarixinin)
"süxurlar"ını qaldıra-qaldıra hər
cür təfsilata, təfərrüata varmaq olardı.
Əslində, şeirin ideya- estetik məramı da bundan ibarətdir
ki, həmin "arxeoloji" sonsuzluğun heç bir məntiqə
sığışmayan, ancaq öz-özlüyündə
hansısa transendent, absurd bir məntiq pıçıldayan
"zənginliy"ini təsəvvürdə
canlandırmaqla "arxeoloq"dan daha çox
"arxeologiya"nın obrazını yaratsın... Hətta
şair:
Mən
zaman arxeoloquyam...
Zamanda
zaman axtarıram,
"dəfn" olunmuş əsrləri, günləri,
saatları,
dəqiqələri;
dəqiqələr içindəki saniyələri axtarıram...
Zaman
arxeoloquyam mən, - deyə, diqq əti nə qədər
"arxeoloq" üzərinə cəmləsə də,
şeirin ruhu "arxoloji"dir...
Mənə elə gəlir ki, Bağater Arabulinin poetik
üslubu üçün ən səciyyəvi əlamətlərdən
biri, bəlkə də, birincisi, formanı yox, məzmunu kəşf
etməkdən ibarətdir. Və baxmayaraq ki, onun şeirlərində
forma da az mükəmməl deyil, ancaq məzmun,
ideya daha önəmli olub poetexnologiyanı öz ardınca
aparır... Elə bunun nəticəsidir ki, şairin
üslubunda təhkiyənin tükənməzliyi təsəvvürü
ona gətirib çıxarır ki, sanki şeir bitmir,
qurtarmır, bədii texnikanın hüdudlarını
aşıb "formasız məkan" axtarır...
Biz
gün-günorta əlvan yuxular görürük,
qatı
bir duman içində
oyağıq, lakin yenə də
qəribə yuxular görürük hər gün...
Dərələrə,
təpələrə qar yağır,
susur
sükut içində meşə.
Biz hələ
də yaşıl bahar nazlanan yerdə
gözəl yuxular görürük...
Duyğu-hiss, fikir-düşüncə assosiasiyaları
törəyə-törəyə, miqyasını genişləndirə-
genişləndirə xəyalların amorf dumanından
sıyrılıb çıxmaq, bitkin bir təəssürat
yaratmaq istəyir. Və şeir qurulmur, doğulur...
Açılan
səhərə qarışıb yox oldu bu gecə də...
Necə
ki bir çaylaq böyük bir çaya qovuşub
yadına
düşmür heç kəsin.
Necə
ki ulduzlar günəşin işığını
görüb
toz kimi
gözdən itirlər...
Kartlinin
düzənliklərini əsrarəngiz həsrətlə
dolduran
Ay da
söndü dağların başında.
Açılan
səhərə qarışıb yox oldu bu gecə də...
Gecənin
açılan səhərə qarışıb yox olması
öz-özlüyündə miqyasını genişləndirəcək
bir təəssüratın ideya-estetik "enerji mənbəyi",
təxəyyülün "start nöqtəsi"dir. Sonra
"necə ki" ilə başlanan iki müqayisə gəlir
ki, əslində, həmin müqayisələrin
miqdarını hər bir oxucu həm şeirdən
aldığı impuls, həm də öz subyektiv bədii
zövqünün, ovqatının imkanları hesabına
"tamamlaya" bilər... Kartlinin düzənliklərini
əsrarəngiz həsrətlə dolduran Ayın sönməsinə
gəldikdə isə, bu, təxəyyülü müqayisə
gücünə, yəni sintaqmatik deyil, paradiqmatik və ya
assosiativ planda yürütməklə, əgər belə demək
mümkünsə, ona (təxəyyülə) perpendikulyar
istiqamət verir. Və nəticə etibarilə,
şeirin (təəssüratın) "kordinasiya sistemi"
ilk misranın eyni zamanda, son misraya çevrilməsilə
formal olaraq qapanır... Ancaq bu "qapanma" -
kordinasiya (və sistem!) şərtiliyi yalnız ona görədir
ki, hiss-düşüncə axınlarını nizama
salsın, modelləşdirsin. O həddə qədər
ki, bu, ümumiyyətlə, mümkündür...
Bağater
Arabulinin poetik təfəkkütündə öz Ayı,
Ulduzları ilə böyük hərflə yazılmalı, hər
cəhətdən düşündürücü,
duyğusal bir Gecə obrazı var...
Ay
görünür qorxudan ağarmış bir qız kimi -
Rübəndinin ucunu qaldırdığı gecədə.
Şəhər
qaranlığında veyil-veyil gəzərkən
Baxıram ki, gecənin könlü gülür necə
də.
Bərq
vurur göy üzünün ulduz boyunbağısı,
Yorğun işıq karvanı sel kimi axıb gedir.
O
işıq çox soyuqdu, çox soyuqdu buz kimi,
Öz iti nizəsini könlümə çaxıb
gedir.
Ey mənim
Allahım, ey gözəlliyi yaradan,
Buz
bağlamış ürəklə yalvarıram mən sənə:
Bir
cüt ulduz tək götür gözlərimin nurunu,
Rəngi qaçmış göy üzü, bəlkə,
nura bələnə.
Burada Gecə
bədii təəssüratın predmetindən daha çox,
onun kontekstidir, aşağıdakı misralar isə Gecələrin
bilavasitə "tale"yindən bəhs edir:
Şəhəri
gecələrin qaranlıq hasarı əhatə edir,
uzaq
meşələrə həsrətlə baxan
gecələrin hasarı...
Heç
bir gecə qalmaq istəmir bu dünyada...
Küçələrin,
prospektlərin
reklam həzzindən
bezib gecələrin
hamısı.
Hər səhər
gecələrin mühacirəti başlanır...
Təbiət etüdləri, dəyişən fəsillərin bahardan-gənclikdən qışa-qocalığa doğru "yürüşü"nün yaddaqalan mənzərələri yanlış öz-özlüyündə təsirli olaraq qalmır, həm də şairin yaradıcılığının xarakterini müəyyənləşdirəcək əlamətlər kəsb edir:
Qocalıb göz yaşı tökür qış qarı...
Çən-çisək bürüyür göyün üzünü.
Alça çiçəkləri təbəssümüylə
Bələyir işığa çölün düzünü.
"Yürüşü" başlayır yaşıl otların,
Başlayır yenə də düzənliklərə...
Bağater Arabulinin qarlı, yağışlı, küləkli, gecə-gündüzlü poeziyasında gürcü xalqının özünəməxsus (və özünəməxsus olduğu qədər də qeyri-adi, metaforik!) həyat tərzi də əks olunur ki, buraya oğlu çayda boğulduğuna görə su içməkdən imtina edən Buba, bir kimsəsi qalmadığına görə yasını ölməmişdən əvvəl özü verən Apareka, yeddi oğlunu itirdikdən sonra nəvələrini də itirəcəyindən qorxub onları qudalarının evinə aparıb soyadlarına keçirən Betsitsura haqqındakı şeirlər daxildir.
Heç şübhə etmirəm
ki, görkəmli gürcü şairin şeirləri azərbaycanlı
oxucunun, sadəcə, könlünü oxşamaqla qalmayacaq,
onu düşündürəcək, ruhlandıracaq, mənən
daha da zənginləşdirəcəkdir... Şirin
"yuxular" görməyi kim istəməz ki...
Nizami
CƏFƏROV
525-ci qəzet.- 2019.- 15 may.- S.14-15.