Dünyanın ən ciddi mövzusu

- Bu mövzu ona görə ciddidir ki, gələcəkdəki bütün mətnlərə təsir edəcək. Əgər sənət konteksində özündən əvvəlki digər ciddi mətnlərdən üslubu və intonasiyası ilə seçilsə. Mövzu onsuz da kifayət qədər ağır və intellektual bünövrəsi olan mövzudur. Yerdə qalır onun həndəsəsini qurmaq. Həndəsə, yəni texnar olaraq müəllifi digərlərindən fərqləndirən standartlar, mövzu qədər ciddi desək, kriteriyalar. Üslub bütün bu standartların cəmidir. Toplu şəkildə qanunauyğunluqlarıdır. Yazıçını narahat edən hər şey harmonik olararaq qurduğu həndəsi fiqurun - formanın içində olmalıdır. Bu formanın mərkəzinə nəyi qoymaqda isə azaddır. Əlbəttə, bütün bunlar mətnin atmosferinə bilavasitə təsir edir, ancaq hökmən olmalıdır deyə bir mövhum yoxdur, ola da bilməz. Məsələn, Balzakın mətnləri ilə Floberin mətnlərini yuxarıdakı həndəsi forma fərqləndirir.

- Sən hansını seçirsən?

- Floberi...

- Niyə?

- Çağdaş dünyada oxucunu yalnız mövzu ilə təəccübləndirə bilməzsən. Texnika dövründə düz mətn yazmaq oyuna məğlub başlamaq deməkdir. Təbii ki onun da öz oxucuları var, xüsusi həvəslə o mətnləri gözləyənlər var. Sənət prinsipləri isə başqa şeylərdən danışır.

- Nədən?

- Simvollaşdırmadan. Mətnin proqramist dəqiqliyi ilə simvolik yığılmasından. Dövrünün bütün gerçək və yalan olan həqiqətlərini sənəxas bir üslubda əşyalarla, səslərlə, obrazlarla şifrələyib özündən sonrakı ədəbi nəsilə - daha geniş masştabda sənətə ötürməkdi. Bütün ciddi həqiqətlər və əbədi həqiqətlər bu ifadənin yanında rəngi solğun görünür.

- Belə çıxır ki, biz missionerlər kimiyik?

- "Kimi" deyilsən, missionersən. Xeyrin tərəfində olan missioner. Sənət Xeyirlə Şərin müharibəsində kəşf olunan ən böyük və ən estetik silah oldu. Odu qoruyan adamlardan biri, nəhayət, bundan bezdi. Yəni olduğu mühitin sərhədlərini qırmaq istədi.

- Və sənət yaratdı?

- Bəli. Qaya parçalarına təbaşirlə şəkil çəkəndə. Bu dövr yenidən təkrarlanacaqdı. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra. Hətta daha tez - birinci sənayeləşmə dövründən dərhal sonra.

- Bu barədə oxumuşam.

***

- Həm də ona görə ciddi mövzudur ki, oxucuya daha çox psixoloji təsir edə bilir.

- Necə yəni?

- Yaxşı mətnin yaratdığı atmosfer daha güclü olur. Bu da daha çox təsiretmə gücündə olur. Psixoloji mətnləri demirəm hələ. Məsələn, magikdirsə, dərhal həyəcanlandırır. Amma dediyim kimi, alınıbsa. Ümumiyyətlə, mətnin alınıb-alınmaması da bir mövzudu. Ancaq bunun qədər ciddi deyil. Burada müəlliflə oxucu arasındakı əlaqə vacib məsələdir.

- Empatiya?

- Hə, tam o da yox, ancaq demək olar - empatiya. Bu hissin güclü olduğu müəlliflər həmişə oyunu qazanıb.

- Markes kimi...

- Bəsdi də, keç Markesi, məsələn, Foer kimi. Bəzən mətni oxucunun ixtiyarına verir, bəzən də oxucunu məcbur edir ki, mətnə itaət etsin. Bunun ən yaxşı yolu isə ironik sferaya qaldırmaqdı mövzunu. Barns kimi, Rüşdi kimi. Hətta Rüşdi bir az da sehirli yazır, məcazlardan ustalıqla istifadə edir. Bu da oxucunun diqqətini çəkən nüansdı.

- Altşüurla bağlıdır?

- Dəqiq! Əlasan! İnsanların toplu şəkildə eyni coğrafiyadan digər ərazilərə yayılması, məskunlaşması, yeni sivilzasiya yaratmaq cəhdləri bəllidir. Müxtəlifliklərin bol olmasına, üzərindən 50 min ilə yaxın (ya da uzaq) dövr keçməsinə baxmayaraq, eyni magik təsirlər, eyni ifadə funksiyaları olduğu kimi qalıb. Çilidəki 11 nəfərlik tayfanın çaldığı qaval ilə Sibirdə 100 nəfərdən az qalan şamanların çaldığı qavalın üzərində eyni simvollar var. Eyni səsi ifa etmək üçün çalışırlar. Hazırda hər iki mədəniyyəti təmsil edən az sakin qalıb.

- Mövzudan yayınırsan...

- Hə, yəni onu demək istəyirəm ki, Latın Amerikası folkloru ilə bizim folklor arasında elə də böyük fərqlər yoxdu.

- Bu barədə də oxumuşam.

- Xüsusən bu xalqın içərisindən çıxan adamlar ciddi mətnlər yarada biliblər. Dünya ədəbiyyatına təsir edən müəlliflərin çoxu o coğrafiyadandı. İnsanları tanıya, anlaya bilirlər. Və dünyanın ən ciddi mövzusunu yazmaq üçün bu amil mütləqdir. Bəşəri ideyalarla milli mətnlər yazmaq.

lll

- Bəs sonra?

- Mütləq araşdırma mətnlər olur. Bu, mövzunun tələbidir. Yazmaq fiziki prosesdi, intellektual və dedektiv çizgiləri olur mətnin, sona qədər də bu nəfəsi saxlamalısan. Elə romanlar var ki, onlar başladığı kimi bitir. Eyni intonasiyada davam edir. Hətta bəzən yazıçılar bu sabit intonasiyanı bütün yaradıcılığı boyu aparır. Bəziləri isə hər abzasda dəyişir bunu. Oxuduqca hiss edirsən ki, müəllif daha çox oxuyub və daha çox instansiyalardan keçib. Mən heç birini tərifləmirəm, ya da hansısa birini tənqid edə bilmərəm. reallıq budur ki, daha çox araşdırma materiallara dayanan romanlar qazanıb. "Qara kitab", məsələn. Ya da "Qızılgülün adı". Ya da "Gündən qalanlar". "Hər şey aydınlandı". Bu romanları yazmaq üçün sənə azı üç-dörd il vaxt lazımdı.

- Oxucu bunu hiss edir ki?

- Mövzunu yaxşı işləsən, hiss edir. Oxucu da sənin oxuduqlarını oxuyubsa, bilir nədən danışmısan. Ancaq bu cür romanlarda kartları tez açmamalısan, yoxsa bez üstündə yamaq kimi görünəcək. Elə bil mavi rəngli plastilin topasına qırmızı plastilin yapışdırmısan. Finala qədər elə oynamalısan ki, oxucu kitabı kənara atmasın, həm də içində şübhə yeri qalsın.

- Nə şübhə?

- "Deyəsən, mən oxumuşam bunları" şübhəsi. Həll etmək lazımdı bildiklərini.

- Sən bacarırsan?

- Yox! Deyəsən, bir şeirdə bütün bunları bacara bilmişdim.

- Şeir mənasızlıqdı.

- Razıyam. Müasir dövrün şeiri mənasız olmalıdır - absurd.

- Mən başqa mənada demişdim, nəysə...

- Nəsr kimi nəzm də absurdlaşmalıdır. Absurd filmlər, absurd tamaşalar. Absurd hekayələr, romanlar, absurd fotoqrafiya və nəhayət, absurd şeir. Mən bunun tərəfindəyəm. Həm də indiki realizm absurdizmə çox yaxındı. Gün boyu yaşadıqlarını diqqətlə müşahidə et. Absurd deyil?

- Yenə mövzu qaldı qıraqda, absurddan danışırıq...

- Mövzunu bildin də. Dünyanın ən ciddi mövzusu "yaxşı romanı necə yazmaq olar?" sualıdır.

- Roman yazmaq haqqında roman. Kalvinoda belə mövzu var.

- Bizim ədəbiyyatda da var. Sadəcə qorxub, çəkinib yazmaqdan. Ancaq rahat olmaq lazımdır. Alınmayan mətnin də arxasında dayanmalısan. O da sənindi.

- Bu esse kimi...

- Niyə elə deyirsən ki?..

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.- 2019.- 18 may.- S.24.