Bir möhtəşəm ölüm - Əhməd Ağaoğlunun vəfatının 80 illiyinə

Əhməd bəy 1939-cu il mayın 19-da İstanbulda, şəhərin Nişandaşı səmtində yerləşən ailə mülkündə, övladlarının və yaxınlarının əhatəsində dünyaya gözlərini yummuşdu.

Mübaliğəsiz demək mümkündür ki, 1930-cu illərin sonunda onun ölümü böyük Atatürkün vəfatından sonra Türkiyənin ictimai, mədəni və mənəvi həyatında geniş səs-səda və yanğı doğuran, haqqında uzun müddət bəhs olunan itkilərdən biri kimi tarixə düşmüşdü. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri, ilk növbədə isə yaradıcı ziyalılar - yazıçılar, jurnalistlər, elm və sənət adamları bu ölümə laqeyd qalmamışdılar. Başqa bir diqqəti çəkən cəhət isə Əhməd Ağaoğlunun xatirəsinin təkcə paytaxt şəhərlərində - Ankara və İstanbulda deyil, bir çox əyalət mərkəzləri də daxil olmaqla ölkə miqyasında anılması idi.

Əhməd bəy dünyadan köçəndə Türkiyədə hakimiyyət sükanı ölkənin siyasi tarixində uzun müddət "ikinci adam" kimi tanınan, 1938-ci ilin noyabrından cümhurbaşqanı məqamına yüksələn İsmət İnönünün əlində idi. Atatürkdən fərqli olaraq onları dostluq münasibətləri, fikir və düşüncə yaxınlığı bağlamırdı. Əksinə, aralarında həmişə bir sərinlik olmuş, bir gərginlik yaşanmışdı. Cümhuriyyətin ilk illərindən başlayaraq Əhməd bəy müxtəlif ictimai və mənəvi-əxlaqi məsələlər - xüsusən də cəmiyyət həyatında demokratiya, ziyalının və mətbuatın rolu, liberal dəyərlər, siyasi plüralizm və s. kimi məsələlərlə bağlı İsmət Paşa ilə polemika aparmış, hətta Atatürkün olduğu məclislərdə də ona açıq etirazını bildirməkdən çəkinməmişdi. İnönü də mübariz təbiətli, inandığı həqiqətlər yolunda ölümdən belə qorxmayan Ağaoğlunu sevmədiyini gizlətmir, əksinə, ilk imkan düşən kimi bunu açıq şəkildə büruzə verirdi. Soyuq münasibətini bəzən hətta şəxsi-ailə müstəvisinə də keçirirdi. Məsələn, Əhməd bəyin qızı, Türkiyənin ilk qadın hüquqşünası Sürəyya Ağaoğlu Parisdən, "Rokfeller Foundation"dan Fransa ədliyyə qurumlarında üç aylıq staj keçməklə bağlı dəvət alanda vükəla heyətinin - nazirlər şurasının sədri İnönü etirazını bildirmiş, keçmişdə rus təbəəsi olmuş bir şəxsin qızının Türkiyəni təmsil etməsini yolverilməz saymışdı.

İsmət İnönünün tünd xarakteri və şəxsi münasibətlərdəki gərginlik nəzərə alınarsa, türk mədəniyyəti və ictimai-siyasi fikrinin məruz qaldığı itkiyə dövlət səviyyəsində ciddi reaksiya veriləcəyini gözləmək sadəlövhlük olardı.

Hökumətin sükutuna rəğmən Əhməd bəyin ölüm xəbəri cəmiyyəti silkələmiş, onun çağdaş Türkiyənin ədəbi-mədəni və mənəvi varlığında nə qədər önəmli sima olması faktını aydın bir şəkildə ortaya qoymuşdu. Dinçi, yaxud laik, sağçı, yaxud solçu təmayülə meyl göstərmələrindən, iqtidar, yaxud müxalifət cəbhəsinə bağlılıqlarından asılı olmayaraq əksər ədəbiyyat, mətbuat və sənət adamlarının bir səslə "ustad" adlandırdığı Əhməd Ağaoğlu həyatının son günlərinə qədər türk fikir və düşüncə tarixində öz öncül mövqeyini qoruyub saxlamağı bacarmışdı. Təsadüfi deyil ki, ölümünün ardından ictimai fikirdə və ziyalı mühitində "Türkiyədə intellektual toplantıların keçirildiyi yeganə evin qapıları da bağlandı", "Səhranın ortasında tək-tük vahələr halında elm və sənət mühitləri qalmışdısa, onlardan biri də Ağaoğlunun İstanbuldakı evi idi" - tipli təəssüf və yanğı dolu səmimi etiraflar səslənmişdi.

Əhməd bəyin ölüm xəbəri yayılınca zamanın İstanbul valisi olan Kərkük azərbaycanlısı, tanınmış türk siyasi və dövlət xadimi Lütfi Kirdar (1887-1961) dəfn mərasiminə rəhbərliyi və meydana çıxan bütün məsələlərin həllini öz üzərinə götürmüşdü. Çoxsaylı mərasim iştirakçılarının İstanbulun tarixi Təşviqiyyə camisində qıldıqları cənazə namazından sonra mərhum Feriköy məzarlığında, altı il əvvəl haqq dərgahına qovuşmuş həyat yoldaşı Sitarə xanımın yanında dəfn edilmişdi. Dəfndə vali Lütfi Kirdar, Əhməd bəyin Malta sürgünündən bəri dostluq əlaqələri saxladığı, Sərbəst Firqə quruculuğunda birgə çalışdığı keçmiş baş nazir və keçmiş TBMM başqanı Əli Fəthi Okyar, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin üzvləri, çoxlu sayda ziyalılar, mətbuat nümayəndələri, universitet mənsubları, vəkillər və hərbçilər iştirak edirdilər. İstanbuldakı Çapa Qız Müəllim Litseyinin müəllim və tələbələri də tam tərkibdə dəfn mərasiminə qatılanlar arasında idi.

Təzə məzar önündə keçirilən mitinqdə yuxarıda adı çəkilən Əli Fəthi Okyar, yazıçı və jurnalist həmkarlarından Pəyami Səfa, İsmayıl Həbib, soydaşı, tanınmış türkoloq, İstanbul universitetinin professoru Əhməd Cəfəroğlu, keçmiş tələbələrindən Camal İzmirli vida sözləri söyləmişdilər. Ailə üzvləri adından oğlu Səməd çıxış edərək atasının xatirəsinə bu qədər ehtiram və diqqətlə yanaşdıqlarına görə bütün iştirakçılara minnətdarlıq duyğularını çatdırmışdı.

Əhməd Ağaoğlunun vəfatının ertəsi günündən başlayaraq demək olar ki, qırx mərasiminə qədər Türkiyənin istər mərkəzi, istərsə də əyalət qəzetləri öz səhifələrində türk ictimai fikrinə və mədəniyyətinə üz vermiş böyük itki ilə bağlı onlarla vida yazısı, məqalə, xatirə və s. çap etmişdi. Onların müəllifləri ölkənin tanınmış yazıçıları, jurnalistləri, görkəmli söz və fikir adamları idilər. Müəlliflər arasında Əhməd Ağaoğlunun rəhbərliyi altında çalışmış mətbuat xadimləri, Ankara Hüquq Məktəbində və İstanbul Darülfünunda dərs dediyi keçmiş tələbələri, müxtəlif vəsilələrlə tanıdığı fərqli peşə sahibləri vardı. Türkiyənin çeşidli guşələrində yaşayan, bəziləri hətta biri digəri ilə tanış olmayan bu adamları birləşdirən ümumi hiss türk dünyasının öndər insanlarından birinin itkisindən doğan təəssüf və kədər idi. Onlar Əhməd Ağaoğlunun şəxsiyyətinə, fəaliyyətinə, xalqın fikir və mədəniyyət tarixində yerinə və irsinə münasibətdə türk cəmiyyətində nadir təsadüf olunan şükran dolu bir mütəşəkkillik nümayiş etdirmişdilər. Bu, həqiqi qədirşünaslıq nümunəsi idi.

Vida yazıları bir insan, dost, müəllim, alim, ictimai xadim, siyasətçi, hüquqşünas, qəzetçi, dövrünün böyük milliyyətçisi və türkçüsü kimi Əhməd Ağaoğlunun şəxsiyyətini müxtəlif rakurslardan görməyə imkan verirdi. Müəlliflər xəsis, lakin dəqiq ştrixlərlə mərhumun mürəkkəb həyat epopeyasının ayrı-ayrı səhifələrini, xarakterinin özünəməxsus cəhətlərini göz önündə canlandırmışdılar.

Maraqlıdır ki, Əhməd bəy haqqında yazanlar, xatirələrini bölüşənlər, böyük ürəklə səmimi söz söyləyənlər yalnız onun hörmət və etimadını qazanmış yaxın dostları deyildilər. Azərbaycanlı mütəfəkkirin polemika apardığı, bəzən kəskin tənqid etdiyi, ünvanlarına sərt sözlər söylədiyi "əks cəbhənin" adamları da itkinin ağırlığına dostlardan az yanmırdılar. Məsələn, Əhməd bəy sağlığında XX əsr türk fikir həyatının ünlü simalarından olan tarixçi, filosof, iqtisadçı Şevket Süreyya Aydemirin türk inqilabı ilə bağlı fikirlərinin ən kəskin tənqidçisi olmuşdu. "Dövlət və fərd" əsərində Aydəmirin konsepsiyasının daşını-daş üstündə qoymamışdı. Amma bu, Şevket Süreyya bəyə böyük həmkarının ölümü ilə bağlı ən təsirli vida sözlərini yazmağa mane olmamışdı. Yaxud digər müəllifin - tanınmış türk qadın yazıçısı Şükufə Nihalın əri Əhməd Həmdi Başar dəfələrlə Ağaoğlunun kəskin, hətta amansız tənqidlərinə məruz qalmışdı. Müxtəlif vaxtlarda münasibətlərində gərginlik yaşanmışdı. Amma bu təsadüfdə də şəxsi incikliklər böyüklük və insanlıq etirafının qarşısında maneəyə çevrilə bilməmişdi.

Xəstəliklərin üzüb əldən saldığı Əhməd bəyin həyatının son günləri və ölümü ilə bağlı ən təsirli yazılardan birini isə oğlu, gələcəyin tanınmış yazıçısı və dövlət adamı Səməd Ağaoğlu qələmə almışdı. İlk dəfə müəllifin 1940-cı ildə Ankarada nəşr olunmuş "Babamdan hatıralar" kitabında yer almış həmin kədərli yazını Əhməd bəyin vəfatının 80-ci ildönümü günündə Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıraraq "525-ci qəzet"in oxucularına təqdim edirəm.

ÖLÜM

Səməd Ağaoğlu

Ölümə qarşı həqarət, nifrət və tabeçilik göstərmədən onu təbiətin qanunu kimi gözləmək güclü insanın xarakterində öz əksini tapır. Son iztirabımız eyni zamanda, həm də son təcəssümümüzdür.

Mark Aureli

Son iztirabımız eyni zamanda, son təcəssümümüzdür.

Janna Mariya Qyuon

Bir gün Ankarada böyük bacım Tezerin evinə getmişdim. Mayın ilk həftəsi başa çatmaqda idi. Masanın üstündə atamın məktubunu gördüm. Mənə idi. Açdım.

"Gözümün nuru,

Məktubunu aldım. Səhv eləmirsən. O gün həm xəstə idim, həm də sənə hirslənmişdim.

Xəstə idim. Çünki artıq həmişə xəstəyəm. Taqətim, qüvvəm tükənib. Ən kiçik bir hərəkət, ən balaca bir tərpəniş məni yorur. Həmişə əsəbilik içərisində gah birinə, gah digərinə çımxırmaqdayam. Əminəm ki, bu səbəbdən artıq ətrafımdakılar da məndən beziblər. Özüm kimi onlar da mümkün qədər tezliklə məndən canlarını qurtarmağı düşünürlər. Əgər yanımda olsan, sən də eyni cür fikirləşərdin. İndi başa düşürəm ki, qocalıq yalnız səhhəti yerində olan adamlara yaraşır. Mənim kimi sağlamlığını itirənləri uzun müddət yaşatmağa dəyməz.

Sənə hirslənməyim də eyni şeydən qaynaqlanır. Uşaq kimi hər dəqiqə aranıb-axtarılmağı istəyirəm. Belə olmayanda ağlıma qəribə şeylər gəlir, özümə yer tapa bilmirəm".

Məktuba tarix qoyulmamışdı. Bacıma telefon etdim, "Atamdan məktub gəlib, oxudum. Heç vaxt belə acı və ümidsiz sözlər yazmamışdı. Görünür, xəstəliyi daha da şiddətlənib", - dedim.

Bacım: "Elədir, - dedi. - Bu səhər İstanbuldan zəng vurdular. Dünən ağır böhran keçirib. Məktubu isə, görünür, daha əvvəl yazıbmış".

Vəziyyətindəki böhran dərinləşirdi. Aldığım məktub atamın son əl yazısıdır. Qəribə təsadüf! Məndə və bacı-qardaşlarımda olan yüzlərlə məktubunun hamısının altına tarix qoyulub. Son məktubunda isə bunu nədənsə unutmuşdu. Bəlkə artıq çox yaxında olan əbədi vida anını xəstələnməmişdən əvvəl hiss etmişdi? Ziya Göyalp həyatının son anlarında canlı, hər şeyə hakim insanın ölüm nəticəsində qovuşacağı heçlik haqqında dəhşətlə düşünürmüş. Bundan qorxduğunu da yazmışdı. İndi artıq atam da həmin o dəhşətli heçliyin içərisindədir.

(Səməd Ağaoğlu)

Məktubun üstündən üç gün keçdi.

Mayın 16-da, həftənin ikinci günü Sarı qışlada, çalışdığım otağın qapısı ağzında bacımın ərinin görünməsi ilə başlayan və atamı torpağa tapşırandan sonra təkrar həmin otağa, eyni masanın başına döndüyüm ana qədər davam edən bir həftəlik zaman indi xırda təfərrüatlarına qədər, amma sadəcə iki saat seyr edilən film, yaxud oxunan roman kimi yaddaşıma hopub.

Bacımın ərini görər-görməz:

- Nə olub, atamın xəstəliyi çox ağırdı? - deyə soruşdum.

- Bəli, indicə zəng vurmuşdular. Sizi istəyirlər.

- Bəlkə ölüb? Mənə düzünü söylə!

- Səni əmin edirəm ki, ciddi bir şey yoxdur. Bacın (Tezer nəzərdə tutulur - V.Q.) bir azdan təyyarə ilə yola düşəcək. Əgər yetişə bilməsən, sən də axşam qatarla get.

Böyük bacım Sürəyya da Ankarada idi. Onu axtarıb tapdım. Axşam qatarda, Pendik stansiyasında bizi qarşılayacaq qəzetçilərin hələlik ehtimal etdiyim fəlakətli xəbərlə bağlı sorğu-suallarından bacımı necə qoruyacağımı düşünürdüm. Sonra ikilikdə atamın bəlkə də artıq öldüyü, fəlakəti sakit qarşılamaq lazım gəldiyi haqda danışıb özümüzü ertəsi günün həyəcanlarına hazırlamağa başladıq.

Qəzetlər səssizdi. Heydərpaşa vağzalından evə telefon açdıq. "Dünənə nisbətən indi vəziyyəti daha yaxşıdır. Sizi göyləyir", - dedilər.

Evə gəldik. Otağına girən kimi gözüm çarpayısının altındakı böyük oksigen balonuna sataşdı. Yandakı masanın üstünə qlükoza şüşələri düzülmüşdü. Bunların ikisi də mənim nəzərimdə ölüm anının yaxınlaşdığı zaman xəstələrin yanında saxlanan zəruri ləvazimatlar idi. Anam öləndə də evimizə eyni avadanlıq və dərmanlar gətirilmişdi.

Atam rəngi sapsarı, gözləri yumulu halda yataqda uzanmışdı.

Bacım Tezer: - Ata! - deyə səsləndi, - uşaqlar gəldilər.

Gözlərini açdı, bizə baxıb: - Çox şükür! Çox şükür, gəldilər, - dedi. İkimizi də uzun-uzadı öpdü.

Ankaradan danışdım. Son məqalələrinin cəmiyyətdə böyük əks-səda doğurduğunu söylədim. Vəziyyəti elə də qorxulu görünmürdü. Həmişəki böhran anlarında olduğu kimi, onu üzüb əldən salan yorğunluqdan, bir də çətinliklə nəfəs almasından başqa ciddi dəyişiklik nəzərə çarpmırdı.

- Yaxşısan, ata. Heç nəyin yoxdur.

Əlini uzadıb: - Məni qaldır, - dedi.

Əlindən yapışdım. Oturarkən başını üzümə söykədi. Sifəti od tutub yanırdı. Gözlərimə baxaraq: - Səməd! - dedi, - həyat bitdi. Axır ki, gəlib sona çatdım.

O günə qədər xəstələndiyi vaxtlarda kimsə ondan belə söz eşitməmişdi.

- Nə danışırsan, ata? Sən hələ nəvələrinin toyunu görəcəksən.

Sözlərini bir də təkrar elədi:

- Həyat bitdi!

Sonra təkrar yerinə uzanıb həmişəki kimi balaca bacım Gültəkinlə zarafatlaşmağa başladı.

Daimi həkimi ən sevimli dostlarından olan Aqil Muxtar idi.

- O, böyük adamdır, - deyirdi, - bizdə çox az təsadüf edilən böyük adamlardan biridir.

Bu dəfə Aqil bəy Bolqarıstanda idi. Odur ki, müalicəsi ilə xəstəliklərinin tarixçəsini yaxşı bilən, həm də atama daha çox qəlbi və fikirləri ilə bağlı olan doktor Həsən Fərid məşğul olurdu. Atama: - Hey, baba! - deyirdi, - xəstəlik bu dəfə yaman çıxdı, səni lap yordu. Amma sən də xəstəliyin arxasını yerə vurdun. Maşallah, bir aslansan!

(Əhməd bəy Ağaoğlu)

Sonra bayırda bizə: - Uşaqlar, vəziyyəti qorxuludur, çox qorxuludur, - deyirdi. - Amma yenə də dünənkinə, ondan əvvəlki günə baxanda nisbətən yaxşıdır. Görün necə danışırdı...

Dostlarının çoxunu ən lazımlı anlarında tərk eləyən ürək indi də onu buraxıb getməyə hazırlaşır və həyatında ilk dəfə zəiflik göstərirdi.

İstanbula mayın 17-si, çərşənbə günü gəlmişdik. Ertəsi gün səhər atamın vəziyyəti daha da yaxşılaşdı, kefi duruldu. Ürəyi də sanki qaydasına düşmüşdü. Bacım Ankaraya, ərinə zəng vurub atamın vəziyyətinin yaxşılaşdığını, daha gəlməsinə ehtiyac qalmadığını dedi.

Bir az sonra atam kürəkəni ilə maraqlandı.

- Ata, gəlməyə lüzum yoxdur. Lap yaxşısan. Doktorlar da təminat verirlər.

Atam başını aşağı dikdi.

- Yox, yox! Sabah səhər mütləq burada olmalıdır.

Sonra əlavə etdi:

- Siz doktorların dediklərinə baxmayın. Onlar bütün müşahidələrini daha çox gözlə gördüklərinə əsaslanıb aparırlar. Ölüm isə daha çox içdən gələn, daxili hadisədir. Mən artıq sonuma yetişmişəm.

Bizə vəziyyətin yaxşılığa doğru dəyişdiyini söyləyən doktor yanılmırdı. Ürəyi daha müntəzəm döyünür, idrar artır, hətta iştahı belə qayıdırdı. Bütün bunların fonunda atamın yenə də ölümdən danışmasını əsəblərinin zəifləməsi ilə əlaqələndirirdik.

O gün Aqil Muxtar bəy də Bolqarıstandan qayıdıb gəldi. Bu, atama böyük mənəvi qüvvət verdi.

- Ah, doktor, səni həmişə narahat edirəm. Nə edə bilərsən, qoca dostun var. Ölənə qədər əziyyətini çəkməli olacaqsan.

Az qala bir həftə sərasər yuxu nə olduğunu bilməmişdi.

- Doktor, yatmaq istəyirəm. Mənə bir yuxu dərmanı ver. Bir saatlığına da olsa, yatmaq istəyirəm!

O gecə həyatının son yuxusuna daldı.

Səhərə yaxın çox halsız vəziyyətdə ayıldı.

- Çox taqətsizəm, heç belə olmamışdım, - dedi.

Biz bunu dərmanın təsirindən olan halsızlıq hesab elədik.

Lakin saatdan saata zəifliyi daha da artırdı. Bu ara soyumağa başlayan ayaqlarına isidici torba qoyan bacım Tezerə: - Faydası yoxdur, - dedi. Sonra əllərini sifətinin bərabərinə qaldırıb uzun-uzadı baxdı:

- Buz kimidir.Artıq qan dövr eləmir.

Böyük bacım Sürəyya bağçada öz əlləri ilə yetişdirdiyi gülləri dərib gətirən Tezeri göstərərək: "Ata! - dedi, - bax, sevimli qızın sənə necə güllər gətirib!"

Atam gülləri iylədi. Sonra bir həftədən bəri yatağının yanından ayrılmayan xəstə baxıcısına tərəf çevrilib başı ilə bizi göstərdi:

- Mənim əsl güllərim bunlardır. Bax, bu uşaqlarımdır! - dedi.

O anda hamımız yatağın ətrafında dayanmışdıq. Xəfif bir təbəssümlə sözünə davam etdi:

- İnsan da bir maşındır. Sadəcə, ürəyi, vicdanı olan maşındır. Hər bir maşın kimi sonda o da dayanmalıdır. Ölüm təbiətin qanunudur. Hamımız o qanuna boyun əyəcəyik. Artıq mən də dayanmaq üzrəyəm. Mətanətli olun, heç vaxt bir-birinizdən ayrılmayın!

Bir ara yanında yalnız bibim qaldı. Bir neçə dəqiqə sonra otaqdan çıxıb hıçqıra-hıçqıra özünü döşəməyə çırpdığını gördük. Demə, içəridə atam əllərindən tutmuş:

- Günahımdan keç. Səni incitmişəmsə, günahımdan keç! - demişdi.

Sonra titrəyən sağ əlinin mürəkkəb ləkələri heç vaxt çəkilməyən üç barmağını yuxarı qaldırıb:

- Məni bu barmaqların haqqı olan pulla dəfn edərsiniz. Son yazılarım üçün aldığım qələm haqqı dolabın gözündədir, - demişdi.

Təkrar yatağının başına toplandıq. Gözlərini divarda bir nöqtəyə zilləyib yavaş səslə:

- Anam, atam, Sitarə - hamısı gəldilər. Ətrafımda dolaşırlar, - dedi.

Qapı açıldı. Doktor Həsən Fərid içəri girdi. Saat təqribən on olardı. Nəbzini yoxladı. Sifəti dərhal dəyişdi. Bu ifadədən artıq atamın sonunun çatdığını anladıq.

Doktor soruşdu:

- Bəy baba, bir ehtiyacın varmı?

Əlinin işarəsi ilə - Bəli! - cavabını verdi.

Doktor bizə: - Siz çıxın! - dedi.

İçəridə yalnız mən qaldım. Doktorla xəstə baxıcısı atamı qaldırıb yatağında oturtdular. Gözləri gözlərimə zilləmişdi. Üzü sapsarı idi. Qanı qaçmış əli sürüşüb yatağının üstünə düşmüşdü.

- Bəy baba, bəlkə su istəyirsən?

Xəstə baxıcısı dodaqlarına bir qaşıq ərik şirəsi uzatdı. Çətinliklə uddu. Gözlərini üzümdən çəkmirdi. Bu anda müdhiş həqiqəti dərk etdim: atam gözlərimə baxa-baxa ölürdü.

- Ata, ata... - deyə pıçıldadım.

Çənəm titrəyir, boğazıma nə isə tıxanıbmış kimi udqunurdum.

Doktor çiyinlərimdən yapışdı:

- Get, bacı-qardaşlarına ürək-dirək ver. Haydı, get!

Dal-dalı qapıya çəkildim. Gözləri hələ də gözlərimdə idi. Sağ əli yataqda sürüşüb düşdüyü vəziyyətdə hərəkətsiz qalmışdı. Boğazından xırıltı səsi gəlirdi...

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2019.- 18 may.- S.8-9.