Həmidə xanım Cavanşir
haqqında maraqlı tədqiqat əsəri
XIX əsrin sonu, XX əsrin birinci yarısında Azərbaycan
ictimai fikir tarixinin görkəmli nümayəndələrindən sayılan Həmidə xanım Cavanşir öz geniş maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti
ilə xalqımızın
maariflənməsində, milli
mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın,
xeyirxahlıq ənənələrinin
inkişafında önəmli
xidmətlər göstərib.
Onun bu çoxcəhətli fəaliyyəti
Azərbaycan ədəbiyyatının
parlaq simalarından olan böyük dramaturq, yazıçı
və naşir Cəlil Məmmədquluzadə
ilə ailə həyatı qurduqdan sonra daha da
genişlənib, daha məhsuldar bir mərhələyə qədəm
qoyub. Həmidə xanım əvvəllər
yaşadığı Kəhrizli
kəndində, Qarabağda,
sonralar isə Bakıda əhalinin savadlanması üçün
əlindən gələni
əsirgəməyib, ziyalılara,
söz sənəti adamlarına əvəzsiz
dəstək və köməkliklər göstərib.
Ölkəmizdə sovetlər dönəmində,
xüsusilə müstəqillik
illərində Həmidə
xanımın həyat
və fəaliyyətinin
tədqiq olunması istiqamətində mühüm
addımlar atılıb. Lakin akademik
İsa Həbibbəylinin
dediyi kimi, bu fədakar qadının çoxşaxəli
fəaliyyətinin hərtərəfli
öyrənilməsinə hələ
də böyük ehtiyac vardır. Son vaxtlar bir
çox alimlər, tədqiqatçılar tərəfindən
bununla əlaqədar olaraq müəyyən araşdırmalar aparılır,
kitablar, məqalələr
dərc olunur. Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Əlizadə Nəcəfovun
Mənəvi Dəyərlərin
Təbliği Fondunun dəstəyi ilə nəşr etdirdiyi "Həmidə xanım Məmmədquluzadənin maarifçilik
fəaliyyəti" adlı
kitabı bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. "Şuşa mədəni-maarif məktəbi",
"Gövhərağa Cavanşirin
maarifçilik fəaliyyəti",
"Qarabağda kitabxana
işinin tarixi",
"Cocuq Mərcanlı
məscidi: İslamı
dəyərlərə töhfə"
və sair kimi maraqlı əsərlərin müəllifi
olan Ə.Nəcəfov
sözügedən kitabında
Həmidə xanım
Məmmədquluzadənin həyata
keçirdiyi geniş
maarifçilik işlərinin
yeni bir baxışla işıqlandırılmasına
çalışıb.
Əsərdə qeyd edildiyi kimi,
dövrünün məşhur
yazarı və ziyalısı olan atası Əhməd bəy Cavanşirin yolunu davam etdirən
Həmidə xanım
çar zülmü altında inləyən xalqın xilas yolunu onun savadlanmasında
görüb. Bu məqsədlə
o, ata-baba yurdu Kəhrizli kəndində məktəb tikdirib, ətraf ərazilərdə
yaşayan uşaqları,
gəncləri təhsilə,
savada cəlb edib.
Bu vətənpərvər insan bununla yanaşı,
Kəhrizlidə toxuculuq
sexi, dəyirman inşa etdirib, geniş təsərrüfat
və suvarma işlərinə başçılıq
edib, əhalinin sağlamlığının qorunması,
yoluxucu xəstəliklərin
qarşısının alınması
üçün sakinlərin, xüsusilə
uşaqların peyvənd
olunması məqsədi
ilə ciddi tədbirlər görüb.
Yüksək intellektə malik ziyalı olan Həmidə xanım 1912-ci ildə Tiflisdə keçirilən Zaqafqaziya pambıqçılarının qurultayında Qarabağ bölgəsinin o zamankı bütün problemlərini cəsarətlə dilə gətirib, onların həlli yollarını göstərib. Qeyd edildiyi kimi, böyük demokrat Mirzə Cəlil ilə ailə qurması Həmidə xanımın həyatında xüsusi bir önəm daşıyıb. O, Mirzə Cəlil ilə birlikdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərində dövlət müstəqilliyimizin fəal iştirakçısı olub, mühüm maarifçilik işləri həyata keçirib, əhalinin, xüsusilə qızların təhsil almasını daim diqqət mərkəzində saxlayıb. Bu da sonrakı illərdə öz yüksək nəticələrini verib.
Həmidə xanım 1918-1920-ci illərdə
erməni cəlladlarının ölkəmizin hər yerində
soydaşlarımıza qarşı törətdikləri vəhşiliklərə,
kütləvi qırğınlara kəskin mövqeyini
nümayiş etdirib. O, öz silahlı atlı dəstəsi
ilə Əsgəran qalasını yarıb keçərək,
Şuşaya yardım göstərilməsinə
nail olub. Əsərdə
haqlı olaraq göstərildiyi kimi, Azərbaycan
ədəbiyyatına diqqət və qayğı Həmidə
xanım Cavanşirin maarifçilik
fəaliyyətində xüsusi bir yer tutub.
Atası Əhməd bəyin əsərlərini
toplayıb, Tiflisdə kitab şəklində
çap etdirməsi, "Molla
Nəsrəddin" jurnalının nəşrinə, onun əməkdaşlarına, yazarlara
göstərdiyi maddi və mənəvi
yardımlar, sonralar Mirzə Cəlil və
Mir Cəlalın əsərlərinin rus dilinə tərcümə edərək
çap etdirməsi bunu
aydın göstərir. Həmidə xanımın görkəmli
ziyalılar, Mirzə Cəlil və digər "Molla Nəsrəddin"çi şair və yazıçılar haqqında
qələmə aldığı xatirələr də bu gün yüksək əhəmiyyətə
malikdir. Onun "Xatirələrim"
adlı kitabı Azərbaycan memuar ədəbiyyatının
ən qiymətli nümunələrindən hesab
olunur. Ə.Nəcəfov "Həmidə
xanım Məmmədquluzadənin maarifçilik
fəaliyyəti" adlı kitabında çox
vacib tarixi məqamlara
toxunub, tutarlı faktlarla
Həmidə xanım Məmmədquluzadənin həyat və
fəaliyyəti haqqında bilgilərimizi daha
da zənginləşdirib. Tədqiqat əsəri
bu səbəbdən də geniş oxucu
auditoriyasının, mütəxəssislərin diqqətini
çəkib.
Yəhya
PAŞAZADƏ
525-ci qəzet.- 2019.- 22 may.- S.20.