ÇAĞDAŞ VƏ QƏDİM ÖZBƏKİSTANDA ON GÜN

(və ya qardaş ölkəyə mart səfəri haqqında may yazısı...)

Dostum və qardaşım, şair-publisist Əkbər Qoşalı Özbəkistanda "Dünya Yazar və Rəssamlarının Rezidensiyası"na qatılmaq təklifini edəndə tərəddüdsüz razılaşdım. Nədənsə hələ uşaqlığımdan qardaş ölkənin ədəbiyyatı, mədəniyyəti, tarixi abidələri diqqətimi çəkmişdi. 2013-cü ildə Türkiyədə, Qırğız Respublikasında müxtəlif ədəbi-bədii tədbirlərə qatılmışdım. O tədbirlərdə ölkəmizi bir neçə qələm adamıyla tımsil edirdik. Özbəkistana isə tək gedirdim. Bu təklik ilk öncə uçaqda mənə əsər etdi. Qayğılandım, qəriblik hiss etdim. Daşkənd Hava Limanında çemodanımı gözləyərkən sıxıntı içərisində idim. Hava limanından çıxan kimi yüzlərlə adamın arasında üzərində mənim adım və Azərbaycan bayrağı əks olunmuş kağızı yuxarı qaldırmış Azam Abidovu gördüm. Azamla sosial şəbəkədə tanış olmuşduq. Özbəkistanın tanınmış şairidir. Şeirləri dünyanın bir çox ölkələrində çap olunub, qabiliyyətli tənqidçidir. Özbək klassiklərinin əsərlərini dünyanın müxtəlif dillərinə çevirib. İştirak edəcəyim layihənin kordinatoru da Azam Abidovdu. Məni qarşılamağa böyük oğlu Əzizlə gəlmişdi. İlk dədiqələrdən doğmalaşdıq. Çox səmimi ortam yarandı. Bayaqdan hiss etdiyim qəriblik, sıxıntı bir anın içərisində keçib getdi.

Layihənin özəlliyi o idi ki, görüşəcəyimiz özbək yazıçı və rəssamlarının evlərində qonaq olmalıydıq. Hava limanından bir başa Azam Abidovun evinə getdik. Bolqarıstanlı rəssam Mate Mateyev və ABŞ-dan olan filosof Con Mahoney artıq evdə idilər. Tədbirə Bolqarıstandan gəlmiş şair xanımlar Katya Sotilova, Xristina Petrova və Qırğız Respublikasının Oş şəhərindən gəlmiş şair-publisist, "Oş sədası" qəzetinin baş redaktoru Sahiba Şakir, Hindistanlı Sarita Kouhan isə başqa bir özbək yazarının evində idilər.

İlk səfərimiz Namanqan vilayətinə olmalıydı.

NAMANQAN

Əzizin idarə etdiyi, yerli (birgə) istehsal olan "Şevrolet" markalı avtomobil yaşıl təpələrin, ucsuz-bucaqsız ərik və gilas bağlarının arasıyala uzanan geniş, rahat sosse ilə şütüyür. Yenicə çiçək açmış meyvə ağaclarının göz oxşayan rəngarəngliyi, ətri adamı məst edir. Yolbyu gördüyümüz əksər maşınlar Özbəkistan (birgə) istehsalı olan "Şevrolet" və "Daevoo"lardı. Rusiya və digər xarici ölkə avtomobillərini təkəm-seyrək görmək olur.

Qarşıda Tiyanşan və Pamir dağları görünür. Yolumuz da anidən dağlara sarı diklən dolaylara çevrilir. Kiçik dağ kəndləri də geridə qalır. Bahar ovqatı qəflətən dağların qar ağlığı ilə əvəz olunur. Qar uçqunlarının qarşısını almaq üçün yamaclardakı özəl qurğular diqqətimi çəkir. Dağların zirvəsindən Namanqan vilayətinə aşırıq. Namanqan "duz məkanı" anlamındadır. "Nəmək" və "kan, məkan" sözlərinin birləşməsindən yaranmış toponimdir. Dağlar da arxada qalır yeni yaşayış yerləri görünür. Əziz maşını yol qırağındakı ticarət obyektlərinin həyətinə döndərb saxlayır. Digər maşınlarda gələn dostlarımız da burada dayanır. Təndir çörəyi və qurud alırıq. Özbəkistanda hər mahalın ayrıca çörək növləri var. Namanqanın təndir çörəyi də fərqlidir. Onlar da təndir deyir. Çörəyin yalnız dadı deyil, görkəmi də gözəldir. Sanki bir sənət əsəridir. Taxta qəliblərlə kündənin üzərinə naxış vurulur. Xəmir iri taxta təknələrdə əllə yoğrulur. Qurudları da bir qədər fərqlidir. Bizim motal pendirinin dadını verir. Çox bərk olmadığından çərəz kimi yeyilir. Ümumiyyətlə özbək mətbəxi çox dadlı və zəngindir. Özbək qonaqpərvərliyinin özəlliyi və gözəlliyindən ayrıca söhbət açacam.

Namanqanın bir qəsəbəsinə çatırıq. Buradakı məktəblərdən birində qonaqların şərəfinə tədbir düzənlənib. Azamın tələbə yoldaşları ilə görüşürük. İlk öncə məktəb direktorunun evində nahar edirik. Özbək qonaqpərvərliyi özünü göstərməkdədir. Masa yerdən 30-40 sm yüksəklikdədir. Masa ətrafında yerə döşənmiş döşəklərin üzərində otururuq, mütəkkələrə dirsəklənirik. Yemək başlamazdan öncə özbək dilində dua oxunur (yemək sona çatanda da dua təkrarlanır).

Şagirdlər və müəllimlər bizi Sırdərya çayının qırağında, arxeoloji qazıntılar sonucunda üzə çıxarılmış qədim şəhərin yaxınlığında qarşılayır. Məktəblilərin Novruz şənliyinə qatılırıq. Milli geyimli uşaqların rəqsləri, musiqi nömrələri adamı heyran edir. Həm də şagirdlər özbəkcəyə çevrilmiş şeirlərimizi səsləndirir. Şeirini bir başqa dildə eşitməyin ayrı ləzzəti var. Sonra tələbə gənclərin bayram şənliyinə qatılırıq, onlarla rəqs edirik. Azamın tələbə yoldaşı bizi evinə dəvət edir. Müəllimədir. Özbəkistanda müəllimlərə sosial evlər tikilib münasib qiymətə uzunmüddətli kreditlə verilir. (Əslində ev deməklə bir qədər kiçiltmiş oluram. Hər cür şəraiti olan iki, üç qatlı villalardan söhbət gedir).

Axşam isə Azamın atası evində qonaq oluruq. Onu da deyim ki, Özbəkistanda şəxsi evlərin tikintisində belə tarixi memarlıq gələnəyi qorunur. Həyətin dörd yanı otaqlar, digər yardımçı tikililərdir. Ev həyət-bacası ilə birlikdə kiçik kanrvasarayı andırır. Qarşılanma törəni fərqlidir. Qaval çalan bir qadın hamımızın adlarını çəkərək bizləri nəğmə ilə qarşılayır, milli geyimli gənc qadın isə adı çəkilən qonağın qarşısında təzim edir. Ümumiyyətlə Özbəkistanda qonaqpərvərlik ayrıca bir gələnəkdir, özəl ritualdır. Süfrə çox zəngindir, necə deyərlər, barmaq qoymağa yer yoxdur. Bolqarıstanlı rəssam Mate zarafatla deyir: "iki gündə o qədər yemişəm, artıq əyilib ayaqqabımın ipini bağlaya bilmirəm."

Az qala smalyakı unutmuşdum. Smalyak özbəklərdə səmənidən hazırlanan halvanın adıdır. "Novruz"da smalyak bişirmək özü də bir ritualdır. Qonum-qonşu yığışır, iri tiyanlarda smalyak bişirir, növbə ilə qarışdırırlar. 24 saata hazır olan bu yeməyin özəlliyi odur ki, şəkər tozu və ya digər şirinləşdirici dad vurulmadan bal dadı verir.

Ertəsi gün Namanqan şəhərinin başqa bir məktəbində şərəfimizə törən hazırlanıb. Yenə gözəl musiqilər, rəqslər və özbkcə şeirlərimiz şagirdlərin ifasında təqdim olunur.

Növbəti səfərimiz tarixin möcüzəsi olan Səmərqəndədir.

SƏMƏRQƏND

Daşkənddən Səmərqəndə sürət qatarı ilə gedirik. Yolqırağı ərazilər Namaqanda gördüyümüzdən fərqlidir. Daha çox boz çöllər, qumlu təpələr bir-birini əvəz edir. Mate Mateyev gördüklərini karandaşla cib dəftərçəsinə çəkir. Arada bizlərin əks olunduğu dostluq şarjalarını da göstərir. Qırğız Respublikasından gəlmiş özbək qızı Sahiba Şakirlə yanaşı əyləşmişik. Taleyindən danışır. 2013-cü ildə bölgələrində baş vermiş bir münaqişə zamanı iki qardaşını itirib. Rusiyada yaşayan qardaşı isə anasını oraya aparıb. Oğul itirən ana artıq Oş şəhərinə dönmək istəmir. Sahiba isə əksinə, Oşda qalıb orada insan hüquqlarını savunmaqla, üzüntülərin çözümüylə uğraşır.

Mən özüm milli münaqişə zamanı, daha doğrusu, Ermənistanın öz havadarlarının hərbi-siyasi dəstəyi ilə Azərbaycan torpaqlarını işğalı sonucunda doğma yurd-yuvamı itirdiyimi deyirəm. Bu mövzuda yazdığım "Qıfıl" şeirimi söyləyirəm, kövrəlir. Sanki tale oxşarlığı bizi doğmalaşdırır. Sahiba "...Abilərimi itirdim, Özbəkistanda bir Azərbaycanlı abi buldum" deyir və o andan etibarən məni "abi" deyə çağırır...

Səmərqənddə bizi Özbəkistanın ünlü rəssamı Əhməd Umarov qarşılayır.

Öncə şəhər qırağındakı "İmam Buxra" türbəsini ziyarət edirik. Bu tarixi abidə özünün zəngin memarlıq ornomentləri ilə diqqəti cəlb edir. Naxışların sehrinə düşürsən. Axşam Əhməd Umarovun evində məclis düzənlənir. Rəssamın evi də bir sənət əsəridir. Geniş salonda divarlardan özünün çəkdiyi əsərlər asılıb. Həm gələnəkçi, həm də, çağdaş və sürrealist üslubda çəkilmiş bu əsərlər adamı düşüncələr aləminə qərq edir. Burada bir neçə səmərqəndli şairlə də tanış oluruq. Kərim Turamuradın söylədiyi qoşmanı çətinlik çəkmədən anlayıram və bir neçə dəqiqənin içərisində Azərbaycan türkcəsinə çevirirəm. Biz azdan məclisə tarzən gəlir. Gözəl özbək musiqiləri, Bolqarıstanlı Katya Sotilovanın və Xristina Petrovanın rəqsləri xoş ovqat yaradır.

Ertəsi gün Səmərqəndi gəzirik. Uşaqlıqdan görmək istədiyim bu şəhərin sirli-sehirli məqamları (hadisələri!) məni ovsunlayır. XIV-XV yüzillərə aid tarixi abidələr öz orjinallığını qoruyub saxlayıb. Əmir Teymur məqbərəsi çox əzəmətlədir. Gümbəzin içi xalis qızılla işlənib. Dünyanın ən böyük və qədim dini təhsil ocağı da bu şəhərdədir. Özbəkistanın ən qədim yüksəkqatlı binası da diqqətimi çəkir. XIV yüüzilə aid olan bu bina 7-8 qatdan oluşur. Qədim kağız fabriki isə daha ilgincdir. Burada kustar üsulla istehsal olunan kağızların ömrü çağdaş kağızlardan bir neçə yüz il çoxdur. Hindistanlı xanım şair Sarita bu kağızlardan imzalayaraq yadigar qalsın deyə hər birimizə ayrı-ayrılıqda hədiyyə edir.

Sırada isə... tarixin özü və sözü olan Xivə bizi gözləyir.

XİVƏ

Daşkənddən Xivəyə uçaqla 2 saata çatdıq. Orada bizi şairlər Bəhram Rozimuhammad və Səyyarə Salayeva gözləyirdi. Bəhram Rozumuhammad Özbəkistanın tanınmış şairdir. Onu özbək poeziyasında modernizmin banisi də adlandırmaq olar. Hələ 70-80-ci illərdə yazdığı şeirlərlə dövrünün şairlərindən fərqlənə bilib. Uzun zaman Daşkənddə yaşayıb-yaradıb. Ömrünün ahıl çağlarında isə doğma el-obasına qayıdıb.

Xivə Xarəzm vilayətində yerləşən qədim bir şəhərdir. Burda çox fərqli ovqata köklənirəm. Səmərqənddə tarixə bu gündən baxırdım, sanki əlimi gözümün üstünə qoyub uzaqları seyr edirdim. Xivəda isə tarixin içinə düşmüşəm, yüzillərin o tayına səfər etmişəm, XIV yüzildəyəm... Hava da çox soyuqdur, əynimdə nazik gödkçə olmasına baxmayaraq üşüdüyümün fərqində deyiləm. "İçan Qala"nı ( -"İçəri şəhər"i) Bəhram Rozumuhammadın, Səyyarə Salayevanın müşaiyəti ilə dolanırıq. Daha çox diqqətimi cəlb edən Pəhləvan Mahmud türbəsidir. Pəhləvan Mahmud qoluzorlu, igid bir adam olub, eyni zamanda dövrünün sufi şairi kimi tanınıb. Həm pəhləvanlığın, həm sufiliyin, həm də şairliyin bir adamda cəmləşməsi məni təəccübləndirir...

Axşam Səyyarə Salayevanın evində qonaq oluruq. Bizləri Səyyarə xanımın oğlu Munis, qızı Fəridə və gəlini qarşılayır. Burada qarşılanma tamam fərqlidir. Evin təzə gəlini əllərini dizlərinə toxunduraraq qəribə şəkildə təzim edir. Burada da bir-birimizin şeirlərini öz dillərimizə çeviririk, zəngin Xarəzm süfrəsinə və könül süfrəsinə qonaq oluruq.

Sonuncu iki günüsə Daşkənd ədəbi-mədəni mühiti ilə tanış olmalıyıq...

DAŞKƏND

Özbəkistan Milli Kitabxanasında bizi jurnalistlər, yazıçılar qarşılayır. Səfərimiz barədə mətbuat nümayəndələrinə məlumat veririk. Milli Kitabxananın binası yeni inşa olunmuş əzəmətli bir memarlıq örnəyidir. Həm tarixi, həm çağdaş memarlığın əlamətlərini özündə birləşdirib.

Şəhər turu başlayır. Daşkənd çağdaş şəhərdir. 1966-cı ildə baş verən güclü zəlzələdən sonra yenidən qurulub, küçələr, prospektlər geniş və təmizdir. Zövqlə əkilmiş çiçəklər, yaşıllıq göz oxşayır. Layhəmizə Türkiyədən qatılmış (digər tədbirlərə gecikmiş) Nihad Özdalla da Daşkənddə tanış oluruq. Nihad ilk baxışdan təkəbbürlü görünsə də, istedadlı gəncdir. Özü demişkən, onun şeirləri şeirdə bir ekspermentdir.

Axşam Özbəkistanın tanınmış xanım şairi, ölkənin bir çox ədəbi ödüllərini almış Xasiyyət Rüstəmin bağ evinə yollanırıq. Xasiyyət xanım ölkəsinin ən ünlü ədəbiyyat qəzetlərindən birinin - "Kitab dünyası"nın baş redaktorudur. Xasiyyət Rüstəmin bağ evi Daşkənd yaxınlığında, səfalı bir yerdə, yazıçılar məhəlləsində yerləşir. Burada ölkənin ünlü şair və yazıçılarına bağ evi tikmək üçün dövlət tərəfindən torpaq sahəsi ayırılıb. Küçə başdan-başa qələm adamlarının yüksək zövqlə inşa olunmuş villaları ilə əhatə olunub. Bu evdə də özbək süfrəsinin Daşkəndə özəl təamlarına qonaq oluruq. Burada məni bir sürpriz də gözləyirmiş. Xasiyyət xanım "Kitab dünyası" qəzetinin yeni sayını gətirir. Şeirlərim və qısa özkeçmişim qəzetdə dərc olunub (orada düşmən işğalı nəticəsində doğma yurd-yuvamı itirdiyim də yazılıb)...

Ertəsi gün "Kitab dünyası" qəzetinin yeni redaksiyasının açılışında iştirak edirik. Qırmızı lenti hamımızdan yaşlı olan Mate Mateyev kəsir. Oxucular və yazarlar redaksiyaya toplaşır. Müxtəlif dillərdə oxunan fərqli üslub, fərqli mövzulu şeirlərlə məclis başlayır. Qəzetin oxucuları, yazarlar özbəkcəyə çevrilmiş şeirlərimdən təsirləndiklərini gizlətmir. Özəlliklə "Qıfıl" şeiri hamını mütəəssir edir...

Beləcə Özbəkistana ilk səfərimin son anları özünü çatdırır. Nüsrət Kəsəmənli demişkən:

-Bu da sonuncu gün, sonuncu vida,

Bu da ayrılığın sonuncu tini...

Və sonuncu tin Daşkənd Hava Limandır.

Elşən ƏZİM

525-ci qəzet.- 2019.- 28 may.- S.16-17.