Səməd Vurğun və Səmədoğlular Məti Osmanoğlunun təfsirində

Ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun "Ocaq yeri" kitabı Səməd Vurğun ocağına həsr olunub. Müəllifin də qeyd etdiyi kimi, Səməd Vurğun və oğulları Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində fərqli yer tuturlar və kitabın üstünlüyü ondadır ki, müəllif bu fərqliliyi tam miqyası ilə müəyyənləşdirə, təqdim edə bilmişdir.

Kitabın Səməd Vurğuna həsr olunmuş bölməsi "Komsomol poeması": təhkiyə, müəllif və oxucu" adlanır.

M.Osmanoğlu bu əsərə müraciətinin səbəbini, məqalənin məqsədini belə göstərir: "Bizim qeydlərimizin yaranmasında başlıca səbəblərdən biri əsəri zamandan-zamana daşıyan poetik sistemin, həmin sistemin bir hissəsi olan təhkiyədə müəllif obrazının iştirakının təhlilidir"...

Bu yanaşma tək ədəbiyyat tarixi baxımından deyil, həm də nəzəriyyə baxımından dəyərlidir. Çünki müəllif "Komsomol poeması"nı tam fərqli rakursdan təqdim edə bilmişdir. Məqalədə müəllif istər XX əsrin, istərsə də XXI əsrin söz adamının əsərə münasibətini təhlil süzgəcindən keçirir. XX əsrdə bu poema sovet quruluşunu tərənnüm edən əsər kimi qəbul olunurdusa, XXI əsrdə ona antisovet əsəri kimi yanaşılır. Məqalədə göstərilir ki, "Səməd Vurğunun sağlığında şairin "Komsomol poeması" sinfi mübarizəni, kəndin kollektivləşməsini, kolxoz quruculuğunu, komsomol hərəkatını tərənnüm edən əsər kimi təbliğ edilirdi". Sonra müəllif Mir Cəlalın şairin ölmündən 4 il sonra yazılmış "Yeni şeirimizin manifesti" adlı irihəcmli məqaləsinə istinad edir və göstərir ki, Mir Cəlal da "Komsomol poeması"nı sovet siyasi və ictimai sisteminin tərəfində olan, onu müdafiə edən bir əsər kimi qiymətləndirib...

Qoyduğu məsələlərin şərhində güclü sistemliliyə əsaslanan, təsvir, təhlilləri bir-biri ilə qırılmaz əlaqədə olub və bir-birini tamamlayan M.Osmanoğlu göstərir ki, 1960-cı illərin sonunda "Komsomol"un qarşısında daha bir perspektiv açıldı - əsər tamaşaçı ilə "kino dilində", ancaq fərqli mətləblərdən danışdı. "Yeddi oğul istərəm" filminin dünyaya gəlişi Azərbaycan kinosunun son dərəcədə maraqlı hadisəsi olmaqla yanaşı, S.Vurğun yaradıcılığının dərk və təqdim olunmasına da yeni bir yanaşma gətirdi".

Müəllif XXI əsrin nüfuzlu söz adamının - Ramiz Rövşənin "Komsomol poeması"na münasibətinə istinad edərək əsər haqqında müasir zamanın düşüncəsini önə gətirir. Ramiz Rövşən yazır: "Əslində, o dövrün ən antisovet əsərini nə Müşfiq, nə Cavid, nə də Əhməd Cavad, məhz Səməd Vurğun yazmışdı və bu, məşhur "Komsomol poeması" idi... Bircə şeyi deyim ki, "Komsomol poeması"nın qiyməti təkcə onun antisovetliyində deyil, bu əsər Füzulinin "Leyli və Məcnun"undan sonra yazılı ədəbiyyatımızda ən gözəl sevgi poemasıdır. Bu əsərin bir cüt qəhrəmanı - Cəlalla Humay isə milli poeziyamızda Leyliylə Məcnundan sonra ən məşhur bir cüt nakam sevgili obrazıdır. Belə xoşbəxtlik isə, hər böyük şairin bəxtinə düşmür". Bu fikirlər sərrast deyilməklə yanaşı, ədəbiyyatşünaslıq üçün də yeni yanaşma təklif edir.

Müəllifin "Komsomol poeması"na həsr etdiyi əksər başlıqların adı göstərir ki, məqalədə qoyulan məsələlər ədəbiyyat nəzəriyyəsinin aktual mövzularıdır. Məsələn, məqalənin maraqlı bölümlərindən biri "Janrın yaddaşı" adlanır. Müəllif çox doğru olaraq göstərir ki, "Bədii yaradıcılıqda sözün şüuraltı hərəkətini tənzimləyən daha bir mühüm amil də əsərin janrıdır. Yəni janrın poetik tələbləri yaradıcı insanı özünün belə dərk etmədiyi bir qüvvənin hökmü altında janrın qanunları ilə hesablaşmağa, həmin qanunları yerinə yetirməyə vadar edir". Janr baxımından yanaşmada S.Vurğun əsəri mənzum roman kimi yazmışdır. Bu da şairin qarşısına çətinliklər qoymuşdur. Və bu cəhət M.Osmanoğlunun diqqətindən yayınmır. O yazır: "Həyatın epik mənzərəsinin nəzmlə verilməsi mətnin lirik düşüncə ilə epik düşüncə arasında tərəddüdlərinə səbəb olurdu".

Məqalədə "Komsomol poeması" müxtəlif kontekstlərdən təqdim olunmuşdur. Maraq doğuran başlıqlardan biri "Estetik sistemin transformasiyanın tarixi" adlanır. Burada müəllif "Komsomol poeması"nın estetik sistemini Puşkinin "Yevgeni Onegin" poemasının estetik sistemi ilə müqayisə etmişdir. Müəllifin qənaətinə görə, hər ikisi mənzum roman olan bu əsərləri janr və janrın yaddaşı baxımından eyni müstəvidə təhlil etmək üçün daha ciddi əsaslar mövcuddur. Müəllif bunu S.Vurğunun öz sözləri ilə təsdiqləyir. S.Vurğun yazırdı: "Yevgeni Onegin"in tərcüməsi üzərində işin mənə nə verdiyini yalnız sonralar bütünlüklə başa düşdüm. Bu əsər bir şair kimi sonralar mənim qarşımda "Komsomol", "Vaqif", "Xanlar" kimi əsərlərimdə həyata keçirdiyim fikirlərimdə geniş bədii imkanlar açdı. "Onegin"i tərcümə edərkən mən inandım ki, mənzum şəkildə də xalq həyatını bütün rəngarəngliyi ilə inikas etdirən geniş epik, realist əsərlər yazmaq mümkündür".

"Ocaq yeri" kitabının ikinci bölməsi "Biz gəldi-gedərik... sən yaşa, Yusif Səmədoğlu" adlanır. Məqalənin adı S.Vurğunun "Komsomol poeması"ndakı "Biz gəldi-gedərik, sən yaşa, dünya" misrasından götürülüb. Bu yazı, fikrimcə, Məti Osmanoğlunun tərcümeyi-halının tərkib hissəsidir. Məqalədə Y.Səmədoğlunun "Qətl günü", yarımçıq qalmış "Deyilənlər gəldi başa" romanı, "Yeddi oğul istərəm"in meydana gəlməsi şəraiti və s. haqqında maraqlı məlumatlar vardır. Müəllif tamamilə doğru olaraq bu fikirdədir ki, "Ədəbiyyat tarixində hər yazıçıdan Yusif Səmədoğlunun əsərləri sayda əsər qalsa, biz çox zəngin olarıq". M.Osmanoğlu ədəbiyyatımızın ən maraqlı şəxsiyyətlərindən hesab etdiyi Yusif Səmədoğlunu yaxşı tanıdığından onun haqqında əsaslı və orijinal fikirlər söyləyə bilmişdir: "Yusifin bütün əsərlərində onun öz obrazını görmək mümkündür. Bu mənada, Yusif Səmədoğlu yaradıcılığı ilə şəxsiyyəti tam üst-üstə düşən yazıçı idi".

Müəllifin maraqlı mülahizələrindən biri də diqqəti S.Vurğunun poeziyası ilə Y.Səmədoğlunun nəsrini bağlayan amillərə yönəltməsidir.

Kitabda Vaqif Səmədoğluya həsr olunmuş iki məqalə - "Sözsüz nəğmə" , "Onun şair taleyini şeiri yazdı" verilmişdir.

"Sözsüz nəğmə" 2002-ci ildə, yəni V.Səmədoğlunun sağlığında yazılmışdır. M.Osmanoğlunun bu məqaləsi Vaqif Səmədoğlu haqqında yazılmış orijinal məqalələrdəndir. Çünki müəllif şairin poeziyasının dərinliklərinə baş vura bilir. Yazını oxuyanda bir daha əmin olursan ki, Vaqif Səmədoğlunun yaratdığı obrazları ənənəvi model, üsullarla dərk etmək çox çətindir: "Vaqif Səmədoğlunun şeirlərinin birmənalı qavranılması və yozumu mümkün deyil. Bu, onun şeirlərinin təbiətindən irəli gəlir. Vaqifin şeirləri asanlıqla tutula bilməyən anım, assosiativ təsir genişliyinə görə əlamətdardır. Klassik musiqinin sözlə dərki və izahı çətin olduğu kimi, Vaqif Səmədoğlunun şeirlərinin də sözlə dərk və şərh olunması olduqca mürəkkəb və çətindir".

V.Səmədoğlunun obrazlar aləmi - ayrılıq, ölüm, azadlıq, tənhalıq... onun yaradıcılığında spesifiklik yaradır. M.Osmanoğlu bu cəhətə xüsusi diqqəti çəkmişdir: "V.Səmədoğlunun əksər şeirləri təkcə oxucu ilə yox, həm də şairin özü ilə, öz dünyasında yaratdığı obrazlarla - ölümlə, ayrılıqla, azadlıqla ünsiyyətdir, daxili mükalimədir".

V.Səmədoğlunun yaradıcılığında Allaha müraciətlərin, Allahla ünsiyyətin xüsusi yeri var. Məqalə müəllifinin qənaətinə görə, Vaqifin yaradıcılığında "Allah bizim inam və etiqad etdiyimiz varlıqdan fərqli bir obrazdır. Vaqifin tapındığı, dərdləşdiyi Allah onun özünün yaratdığı bədii obrazdır. V.Səmədoğlu şeirlərində bizim etiqad etdiyimiz, dinimizin bizə tanıtdığı ulu qüvvə ilə deyil, özünün yaratmış olduğu Allahla danışır".

Vaqif Səmədoğlunun yaradıcılığında insan mühüm yer tutur. Çünki Vaqif insanın (insanlığın!) şairidir. "V.Səmədoğlu poeziyası öz təbiətinə görə, "təmiz ədəbiyyat"dır, "siyasi lirika"ya sığmır" deyən müəllif Vaqif yaradıcılığında insan konseptinə diqqəti çəkməklə qalmamış, həm də onun ağrının şairi olmasını vurğulayır: "Vaqif Səmədoğlu bölünmənin, birləşmənin yox, ağrının şairidir. O, dövlətin, torpağın, bayrağın yox, insanın şairidir. Vaqif Səmədoğlu dinin, inamın, əqidənin, ideyanın, ideologiyanın deyil, yenə məhz insanın şairidir".

"Onun şair taleyini şeiri yazdı" məqaləsi kitabın ən təsirli hissəsidir. Bu məqalədə müəllif Vaqif Səmədoğlunun qeyri-adi məzarüstü abidəsindən danışır. Bildiyimiz kimi, Vaqif Səmədoğlunun məzarının üstündə nə başdaşı, nə də heykəl var. Yerə döşənmiş qara mərmərdən birinin üzərinə şairin "Mən burdayam, İlahi" müraciəti yazılıb.

Məzarıma

Nə baş daşı qoyun,

nə heykəl.

Bir cüt ayaqqabı qoyun,

ayağıyalın

geyib getsin...

Bu misraları Vaqif Səmədoğlu hələ gəncliyində yazmışdır. M.Osmanoğlunun dediyi kimi, çox nadir hallarda şeir şairin taleyini yazır, şairin iqbalına, qədərinə, yazısına çevrilir...

Vaqif yaradıcılığında ölüm başlıca motivdir. Məti Osmanoğlu göstərir ki, "Vaqif yaradıcılığında ölüm zamanın sərhədidir. Şairin poetik təqdimatında ölüm insanın yaşadığı həyatla həyatın bitdiyi an arasında təmas nöqtəsidir. Vaqifin poeziyasının ruhu isə həmin təmas nöqtəsinin həyat tərəfindədir"...

Məti Osmanoğlunun "Ocaq yeri" kitabı indi cismən dünyada olmayan S.Vurğun, Y.Səmədoğlu və V.Səmədoğlu haqqında bu qənaəti yaradır ki, əsl sənət sönməz ocaqdır: sonra gələn nəsillərə işıq və istilik ötürür.

Qismət CƏFƏROV

BDU-nun magistrantı

525-ci qəzet.- 2019.- 2 noyabr.- S.19.