1926-27-ci illərin "Molla Nəsrəddin" jurnalında Naxçıvan

VƏ YA HACI MƏHƏMMƏD QURDUN AĞZINI NECƏ BAĞLATDIRDI

Hüseyn Ələkbər oğlu Əsgərov 1955-ci il dekabr ayının 13-də Şərur rayonunun Şəhriyar kəndində anadan olub. 1977-ci ildə ADU-nun jurnalistika fakültəsini bitirdikdən sonra bir il "Şərq qapısı"qəzetində, 23 il Naxçıvan MR Dövlət Teleradio Verilişləri Komitəsində işləyib.

Həmin müddətdə 4 il "Xalq qəzeti"nin Naxçıvan MR üzrə müxbiri olub. 2001-ci ildən 2011-ci ilədək Naxçıvan MR Ali Məclisində mətbuat və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışıb. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Əməkdar jurnalist, Dövlət qulluğunun baş müşaviridir. Hazırda Naxçıvan MR Səhiyyə Nazirliyi mətbuat xidmətinin rəhbəridir.

Qəzet və jurnallarda mütəmadi olaraq publisistik yazıları dərc olunur."Araz", "Yeni səslər" almanaxları, "Heraklın 13-cü qoçaqlığı" (2001-ci il), "Aylı bir gecə" (2014-cü il), "Naxçıvan səhiyyəsi inkişaf və tərəqqi yollarında" (2015-ci il), "Gülüşlərin cingildəsin saz kimi" (2017-ci il), "Biz necə mütaliə edirik" (2017-ci il) adlı kitabları oxuculara təqdim edilib. H.Əsgərovun milli mətbuatımızın parlaq nümunəsi olan "Molla Nəsrəddin" jurnalı haqqında əhatəli tədqiqatını oxucularımıza təqdim edirik.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Jurnalın "Yetim" ləqəbli müxbiri məhsuldarlığı ilə diqqət çəkir. Jurnalın əksər nömrələrində onun imzası ilə yazılar var. Ustadı Mirzə Cəlidən bəhrələnən "Yetim"in yazılarında satirik maneralar, kinayələr sarkazm səviyyəsinə qalxır. O, tiplərin üzərinə birbaşa hücuma keçir, onları yolda, evdə, həyətdə, meydanda yaxalayır, onlara özünəxas şəkildə yanaşır. Tənqid hədəfləri də bu yanaşma tərzindən yayına bilmirlər. Müxbirin "Qurd ağzı bağlamaq" felyetonu isə artıq sadəcə tənqid deyil, satirik kinayə və qəzəb, satirik eyham və ifşa, satirik faciə və lənətdir. Müəllifin dediyinə görə, neçə illərdir ki, qəzetlərdə yazırlar ki, filan kooperativ qulluqçusu, yaxud filan xidmətçi idarənin bu qədər pulunu yeyib dağıdıb. Rüşvətxorluğa və korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirləri bir səmərə vermir. Nə qədər tutasan, nə qədər doldurasan türməyə. Təzə gələn də uzağı bir ilə səbr eləyib ikinci il girişir idarənin pullarına. "Yetim" məsləhət görür ki, belələrini türməyə bassalar, Ordubadda adam qalmaz, çünki xırda yerdir, əhalisi azdır. Yaxşısı budur ki, bir adamı ki vəzifəyə təyin eləyirlər, əvvəlcə gətirsinlər Ordubadda Hacı Məhəmmədin üstünə, dua yazdırıb ağzını bağlatdırsınlar ki, idarənin pul-parasını yeyib tələf eləməsin. Çünki Hacının bu işdə zəngin səriştəsi var. Belə ki, qurd ağzı duası oxumaqla qonşusu Səfərin itmiş qoyunlarını qurdun ağzından o qoruyub. Səfər də sabahısı günü qoyunlarını sağ-salamatca öz samanlığında tapıb.

Müxbir bu sınanmış metodun bütün idarələrdə tətbiqini məsləhət görür. Əmin edir ki, o zaman idarə müdiri qazamat təhlükəsindən qurtular və ailəsi başsız qalmaz (22 yanvar 1927, №4).

"Fəaliyyətlər"də "Cünun" Ordubad və Vənənd şirkətlərinin baramaçıları aldadaraq kilosunu 30 manata alıb, oradaca fövrən 45 manata ərbab Rzayevə satıb qazandıqlarından (№30), "Ordubaddan" başlıqlı yazıda "Məhzun" isə mollallar arasında yaranmış intriqalardan bəhs edir. Ordubadlıların bir qrupu Tiflisə gedərkən Ağ Seyidin oğlu bu günlərdə mərsiyə oxumaq üçün Qarabağa yollanıb. Camaatı necə ağladıbsa, onu 4 at, 24 qoyun, 8 keçi, 20 pud yağ, 10 dağarcıq motal, 60 pud buğda, 300 manat pulla yola salıblar. Oğlu Mirhadini isə pişik balası ilə sevindiriblər (1927, №38").

22-ci nömrədə "Məyus" ona görə məyusdur ki, şəhərdə qonaqlıq olduğundan məruzəçi kənddə keçirilən Şuralaşma bayramına getməyib. İstəmir yazsın ki, kommunxoz müdiri elə dəm idi ki, teatrda özgənin arvadını öpüb sonra üzr istədi. Yaxud maarif xadimlərinin ölkə şöbə müdirinin içib başı gicəlləndiyindən yıxıldığını, qolu yaralı olduğundan bağlatmaq üçün camaat görməsin deyə xəstəxanaya gecə getdiyini yazmadığından məyusdur.

Jurnal Culfadan da yan keçməyib

Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşən Culfa geostrateji mövqeyinə görə həmişə böyük dövlətlərin maraq dairəsində olub. 1727-ci ildə Çulfa rayonunun ərazisi bir neçə nahiyədən ibarət idi. Culfa isə kənd kimi Dərəşam nahiyəsinə daxil edilib. 1926-cı ildə dairə mərkəzinə, 1930-cu ildə rayona çevrilib. Rayon mərkəzi 1949-cu ilə kimi Əbrəqunus olub. Dəmiryolunun çəkilməsi Culfanın əhəmiyyətini artırıb, 1900-1905-ci illər ərzində Culfa şəhərində yerləşən vağzal tipli dəmiryol stansiyası inşa edilib, 1908-ci ildən istifadəyə verilib. Stansiya 1908-ci ildən Uluxanlı-Culfa, 1915-ci ildən Təbriz-Culfa, 1941-ci ildən isə Mincivan-Culfa xətləri üzərində fəaliyyət göstərib.

Bu il 190 illiyi tamam olan Gömrük İdarəsi də bölgənin inkişafında mühüm rol oynayıb. Vaxtilə İrandan Gürcüstana, Şirvana və Dağıstana gedən karvan yolları da Culfadan keçib, bu şəhər orta əsrlərdə dünya ipək ticarətinin mərkəzlərindən sayılıb. Tarixi sənədlərdə göstərilir ki, XVI əsrin II yarısında Culfa tacirləri Venetsiya, Marsel, Amsterdam kimi Avropanın böyük sənaye və ticarət mərkəzləri ilə geniş əlaqələr qurublar.

Jurnal zaman-zaman bu gömrük məntəqəsindən özünəməxsus şəkildə bəhs etmiş, nöqsanları hədəfə almışdır. Çunki Mirzə Cəlil və digər mollanəsrəddinçilər bu gömrükxanadan çox keçmişdilər. Hər keçid onların təəssüratında müəyyən izlər buraxıb. Bu təəssüratlar isə felyetonlarda, karikaturalarda öz əksini tapmışdır.

Bu karikaturada ağır, bürokratik axtarış əməliyyatlarından sonra gömrüyü keçənlərin sevinci təsvir olunub.

Tənqidi yazıların birinə göndərilmiş cavab məktubunun ədəbi priyom kimi astarı üzündən betərdir: "Bizim Culfa gömrükxanasından irəlidə giley yazmışdınız, ona görə lazım bildim ki, xəbər verəm: ondan bu yana dəxi işlər hamısı nizam və qərar ilədir, hətta fərraşbaşı da heç kəsdən zor və güclə pul almır, hərdənbir istəsə dilənçilik qərarı ilə yalvarıb-yaxarıb rus və firəng müsafirlərindən səlamətlik alır, müsəlmanlardan heç onu da almır. Dəxi nigaran olma” (1908, №21).

Jurnalın 1927-ci il 18-ci nömrəsi Azərbaycanın 7 illik şuralaşma gününə həsr edilib. Amma səhifələrinə yerləşdirən yazılar şuralaşmanın uğurlarından yox, fəsadlarından xəbər verir. Məsələn, Şura hökumətinin Culfa Gömrük İdarəsinə müdir təyin etdiyi Leonidovun balaca ağ iti üçün idarənin içində bir stol ayrılmışdır.

"İtbaz müdir" sərlövhəli yazıda da həmin Leonidovdan bəhs olunur. Belə ki, o, iclasa da itlərlə birgə gedir,orada hürdürər və qızları güldürməklə özü də gülər. "Bacıoğlu" Mollaya yazır ki, əgər Bakı itbazlarına da bu küçüklərdən lazım olsa, Culfa gömrükxanasının müdiri Leonidova müraciət etsinlər (1927, №14).

Yeri gəlmişkən, jurnal özgə millətlərdən olub belə idarələrə rəhbərlik edən digər qudurğanları da oxuculara tanıdır. Belə ki, işçi-kəndli klubunda axşamlar radioya qulaq asmaq üçün doktor Benqilyanın iti üçün xüsusi bir stol ayrılıb. Heç kəsin o stulda oturmağa ixtiyarı yoxdur (№23).

Belə itoynadan müdirlərin gömrük yoxlamaları da müsafirləri incik salırdı. Məsələn, Ordubadın Bilov (indiki Biləv) kəndindən Kərbəla ziyarətinə gedənlərdən bir neçəsi qayıdıb gömrüyü keçəndə tutulmuşlar. Gətirdikləri çit, bez alıb və digər şeylərini əllərindən almışlar, ancaq müqəddəs möhür, təsbeh və xurmalarını özlərinə qaytarmışlarsa da, onları da xidmətçilər murdar əllərilə əlləşdirib murdarlamışlar. Allah əcr versin (1927, №19).

Məcmuənin 1927-ci il 15-ci nömrəsində "Bacıoğlu"nun "Türkcə xoşuna gəlməyir?" adlı yazısındakı sual dövlət qulluğunda vəzifə tutan Araks xanıma ünvanlanıb. Araks Culfa dairə icraiyyə komitəsinin hesabdarıdır. Türk yazısından xoşu gəlməyən bu zat təsərrüfat şöbəsi müdiri tərəfindən türkcə verilən hesabatları min bəhanə ilə qəbul etmir. Lakin sonradan təsərrüfat şöbəsinə gələn yeni hesabdar yazıları türkcə yazmasını tələb edib. Bu isə Araks xanımı qəzəbləndirib. Hətta martın 15-də türkcə yazılan müqavilənaməni görüb artıq dərəcədə əsəbiləşibdir. İndi hər dəfə hesabat hazırladıqca narahat olaraq donquldanır.

"Bacıoğlu" özgə millətdən olub yerli xalqı anlamayan, onun dilinə, dininə, adət-ənənəsinə xor baxan belə məmurların iş başına gətirilməsini lənətləyir və yerli kadrların iş başına gətirilməsini zəruru sayaraq yazısını kinayəli bir sonluqla bitirir: "Hər halda nə qədər ki, bu kimi xanımlar var, gərək buxalteriyamız da, müqavilənamələrimiz də türkcə xayır, rusca olsun".

Özgə millətlərdən olanların iş başına gətirilməsi yerli kadr arasında işsizliyə səbəb olduğu "Culfa stasyonunda" (1927, №9) adlı replikada da öz əksini tapır. "Müsafir" yazır ki, Naxçıvan ölkəsi Culfa dəmiryol stansiyasında bir çox intizamsızlıqlar olur. Bunun da səbəbi bir çox işsizlərin stansiyaya toplaşaraq hammallıq etmələridir.

Bu hammallar hər gecə saat 12-də gələn qatarı qarşılayır və qatar dayanar-dayanmaz vaqon içərilərinə girərək sərnişinlərin əşyalarını düşürmək və mehmanxanaya aparmaq iltimasını edirlər. Belə ki, işsizlər burada hammallıq etmək üçün rəqabətə girməli olurlar. Bəzən elə olur ki, sərnişinin bir çamadanına beş-altı hammal sahib olub onu daşımaq üçün mübahisəyə girişirlər.

"Mehdi" 1927-ci ilin 37-ci nömrəsində Molla əmiyə "Hətərən-pətərən" xəbərlər göndərib. Xəbərlərdə bildirilir ki, Nəcəfi-Əşrəfdə müctəhid olan Mir Mustafa ağanın oğlu o dövrdə yaşadığı Culfadan qatarla atasının doğulduğu Xok kəndinə varid olub. Yeddi para kəndin əhalisi böyük, balaca, arvad, qız, kişi ayaqyalın başıaçıq ağanın görüşünə gəliblər. Ağa on gün Xokda qalıb. Əlini o qədər öpüblər ki, əlinin üstündə yara əmələ gəlib. Ağa Culfaya qayıdanda Naxçıvan dəmiryol vağzalında Hacı Şeyx Kərəmin oğlu ilə möhkəm konyak içəndən sonra Culfaya yola düşüb getdi və özü ilə də 2 min manat pul apardı, hansı ki, kəndçilər ağaya bəxş etmişdilər.

"Molla Nəsrəddin"də Culfanın dünəni belə idi. İndi o günlərdən illər, qərinələr keçib. Azərbaycan 20-ci əsrin sonunda yenidən öz müstəqilliyinə qovuşandan sonra Culfa rayonu inkişafının yüksəliş dövrünü yaşayır. Jurnalın haqqında bəhs etdiyi Culfa gömrük İdarəsinin yaranmasının 190 yaşı tamam olur. İndi bu kömrükxana müstəqil Azərbaycan dövlətinə, onun inkişafına xidmət edir.

"Mən heç yerdə Şərur camaatı kimi xalis məhəbbətli və mömin müsəlman tapa bilmərəm".

Əvvəlcə dövrün Şəruru ilə tanış olaq. "Naxçıvan MSSR-in inzibati-ərazi bölgüsünün sxemi" adlı sənəddə 1921-ci ildə Naxçıvan SSR-in Şərur qəzasının tərkibində də 3 rayonun adı çəkilir. Bunlar Şahtaxtı, Baş Noraşen və Sədərək rayonları idi. Baş Noraşen (Cəlilkənd) rayonunun mərkəzi Baş Noraşen (indiki Cəlilkənd) idi. Tərkibinə 1 stansiya və 55 kənd daxil idi. 1929-cu ildə əsassız olaraq Ermənistan SSR-ə verilmiş Oğbin və Xaçik kəndləri bu dövrdə məhz bu rayonun tərkibində olmuşdur. O zaman yaradılmış Sədərək rayonu bugünkü Sədərək rayonuna nisbətən daha geniş əraziləri əhatə etmiş və tərkibində 37 yaşayış məntəqəsinin adı çəkilmişdir ki, bunlardan 1-i qəsəbə, 2-si stansiya, 34-ü isə kənddir.

(Ardı var)

Hüseyn ƏSGƏROV

Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar jurnalisti

metbuat1950@box.az

525-ci qəzet.- 2019.- 2 noyabr.- S.23.