Səməd Vurğun yaradıcılığı "Ədəbiyyat məcmuəsi"nin XI cildində

Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əsərlərinin XI cildi 1957-ci ildə çap olunub.

Jurnalın həmin nömrəsi doqquz məqalə və iki yazıdan ibarətdir. Yazılardan biri sayaçı sözlərindən seçmələr və S.Ə.Şirvaninin çap olunmamış bir müxəmməsidir. Jurnalın ilk üç məqaləsi Səməd Vurğuna həsr edilib. Bunlar Mirzə İbrahimovun "Səməd Vurğunun həyatı və yaradıcılığı haqqında", Mirzəağa Quluzadənin "Səməd Vurğun qabaqcıl, realist ədəbiyyat uğrunda mübarizədə" və Qasım Qasımzadənin "Səməd Vurğun yaradıcılığında beynəlmiləlçilik" məqalələridir. Hər üç məqalədə Səməd Vurğuna öz dövrünün reallıqları çərçivəsində obyektiv münasibət bildirilib. Jurnalın 1957-ci ildə nəşr olunduğunu nəzərə alsaq, o məqalələrin şairin ölümündən sonra işıq üzü gördüyünü söyləmək olar. Məqalələrin yazılma illəri barəsində həmin nömrədə hər hansı bir mənbə yoxdur.

Məcmuə Mirzə İbrahimovun "Səməd Vurğunun həyatı və yaradıcılığı haqqında" məqaləsi ilə başlayır. Məqalənin ilk sətirlərindən şairin həyatı şeirlərinin fonunda canlandırılır. Onun uşaqlıq və gənclik illəri "Şairin andı", "Raport" şeirlərindəki bilgilərlə təqdim olunur. "Komsomol mənə nə verdi" xatirəsi təhlilə cəlb edilərək həyati gerçəkliklər Səməd Vurğunun öz qeydləri əsasında süzgəcdən keçirilir. Mirzə İbrahimov şairin gənclik illəri haqqında yazır: "Sonradan texnikumda oxuduğu zaman Lev Tolstoyun fəlsəfəsi, "Leyli və Məcnun" əfsanəsi də ondakı xəyalpərvərliyi gücləndirmiş, yanıqlı duyğularını artırmışdır". Sitatda göstərilən cəhətlər şairin əsərləri təhlil edildikcə də əksini tapır. Sosialist realizminin gerçəklikləri əhatəsində Səməd Vurğunun öz xəyalpərvərliyinə sahib çıxa bilməsi vurğulanır. Bunun kökləri belə göstərilir: "Səməd Vurğunun uşaqlıq və ilk gənclik illəri üçün əhəmiyyəti olan bir cəhət də onun xalq ədəbiyyatı və musiqisinə olan sönməz marağı və məhəbbətidir".

Səməd Vurğunun yaradıcılığını həyatı ilə vəhdətdə saf-çürük edən Mirzə İbrahimov şairin ilk qələm təcrübəsi dövrünün tez bitdiyini, lap gənclik illərindən ciddi əsərlərlə diqqət çəkdiyini xüsusilə qabardır. Həmin diqqəti çəkməyə səbəb olan əsərlərə münasibət bildirərkən belə nəticəyə gəlir ki, Səməd Vurğun novatorluğu ilə seçilmişdi. Tədqiqatçı, şairin mövzularında yenilik deyərkən "kənd lövhələri ilə yanaşı, sənaye mənzərələrinin də əks olunması, fəhlə sinfi mövzusunun diqqət mərkəzinə çəkilməsi"ni nəzərdə tutur. Öz dövrü üçün aktuallıq kəsb edən bu yanaşma müstəqil Azərbaycan ədəbiyyatının prinsipləri baxımından qəbul edilməyə də bilər. Amma məsələnin kökündə o dayanır ki, Səməd Vurğun həmin mövzuları çox ustalıqla işləmiş, Mirzə İbrahimov da mətnə əsasən düzgün münasibət bildirmişdi.

Mirzə İbrahimov şairin məşhur olan əksər şeirlərinə obyektiv münasibət sərgiləyərkən onlara da mövcud "izm"in verdiyi imkanlar daxilində yanaşıb. Məsələn, ən sevilən şeiri haqqında yazır: "Səməd Vurğun yeni dünyanın mübariz yaradıcıları olan fəhlələrin böyük tarixi rolunu "Azərbaycan" şeirində yüksək ilham və sənətkarlıqla tərənnüm edən birinci şairlərimizdəndir". Bu şeir haqqında deyilmiş "yüksək ilham və sənətkarlıqla tərənnüm" fikirlərini qeyd-şərtsiz qəbul etmək olar. Lakin həmin şeirdə "fəhlələrin böyük tarixi rolunu" təsdiq etməkdə çətinlik çəkirəm. Bununla belə, tədqiqatçı, şairin ümumi yaradıcılığını nəzərdə tutaraq deyəndə ki, "O, qəhrəman fəhlə və kolxozçularımızın, mühəndis, müəllim, həkim, şəfqət bacısı, rəssam, kompozitor və əsgərlərimizin parlaq obrazlarını yaratmışdır" - bu fikirlərlə mübahisəyə əsas qalmır.

Mirzə İbrahimov şairin şeirlərini yalnız məhdud dairədə, tərənnüm çərçivəsində incələmir, onun etiraz ruhlu əsərlərini də təhlil edir. "Dikənli sözlər" şeirində xainliyi və xəbisliyi təmsil edənləri tənqid etməsini nəzərə çatdırır. Satirik şeirlərindən "Çil toyuğun yumurtası", "İncə xanım", "Karyerist", "Xeyirə şərə yaramaz" kimi əsərlərinin tənqid hədəflərini göstərir.

Tədqiqatçı, həmçinin, Səməd Vurğunu Azərbaycan sovet şeirində poema janrının böyük yaradıcısı adlandırır. Belə qənaətə gəlir ki, "Poemalarda Səməd Vurğun real həyat səhnələrini və insan xarakterlərini fəlsəfi idrakla təsvir edir, hadisə və hərəkətlərin daxili mənasını, tarixi əhəmiyyətini açır".

Mirzə İbrahimov S.Vurğunun pyesləri haqqında da özünəməxsus tezislər irəli sürür. Onun "Vaqif", "Xanlar", "Fərhad və Şirin" kimi dramlarını yüksək bədiilik nümunəsi hesab edir.

Məcmuədə yer alan növbəti məqalə Mirzəağa Quluzadənin "Səməd Vurğun qabaqcıl, realist ədəbiyyat uğrunda mübarizədə" məqaləsidir. Bu məqalədə Səməd Vurğunun ədəbi-tənqidi görüşləri, məqalələri, məruzə və çıxışları elmi müstəvidə araşdırılmışdır. Səməd Vurğunun folklor, dünya ədəbiyyatı, ümumiyyətlə, ədəbiyyat tarixçiliyi mövzularında mətnləri tədqiq edilmişdir. Onun öz fikirlərindən diqqətçəkən sitatlar gətirilmişdir. Məsələn, "Koroğlu" dastanı haqqında şairin orijinal fikirləri ilə tanış olaq: "Eposda qəhrəmanlarımızın həmişə qalib təsvir olunduğu qoy bizi təəccübləndirməsin. Bu, heç təsadüfi deyildir. Hər bir xalq öz qəhrəmanlarının simasında özünü ifadə etmişdir və heç bir xalq özünü məğlub görmək istəmir". Səməd Vurğuna məxsus bu fikirlər həm konkret Azərbaycan ədəbi arenası üçün, həm də ümumdünya ədəbi mühiti üçün keçərlidir. Lakin diqqət çəkən odur ki, şair hər bir xalqın özünü qalib görmək istəyini məhz bir türk dastanının timsalında bəyan etmişdir.

Mirzəağa Quluzadə Səməd Vurğunun elmi-nəzəri məqalə və məruzələrinə də münasibət bildirib. Müəllif Nizami Gəncəvinin türk şairi kimi təbliğatında Səməd Vurğunun apardığı mübarizəni ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlir: "Hələ 1939-cu ildə "Pravda"da çap etdirdiyi məqaləsində o, Nizamini Azərbaycanın şifahi xalq poeziyasının və klassik ədəbiyyatın ən yaxşı ənənələrinə sadiq, qüdrətli söz sənəti ilə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirən dahi şair kimi qiymətləndirir".

Məqalədə diqqət çəkən məqamlardan biri şairin ədəbiyyatşünaslıq mövqeyinə münasibət bildirilməsidir. Bu barədə Mirzəağa Quluzadə belə bir ümumiləşdirmə aparır: "Səməd Vurğun bəzi yazıçıların formalizmə gedib çıxmalarını onların həyatdan uzaqlaşmaları ilə izah edir və çox doğru olaraq qeyd edir ki, Azərbaycanın ən böyük yazıçılarının sənətində formalizm qətiyyən olmamışdır". Bundan başqa, onun xəlqilik termininə münasibəti, əsərlərdə həmin terminin təzahürünün əksinin ifadəsi ilə bağlı Səməd Vurğunun mülahizələrinə də münasibət bildirilmişdir. Məqalədə yazılır ki, "Xəlqilik məsələsi ilə əlaqədar olaraq o, Hüseyn Cavidi tənqid edirdi. Lakin Səməd Vurğunun tənqidində sənətkara böyük hörmət, qayğı ifadə olunur. O, 1936-cı ildə yazır ki, "Biz Hüseyn Cavid yaradıcılığından istifadə etmiş və edəcəyik. Hüseyn Cavidin yaradıcılığında biz şairlər üçün öyrənməli şeylər çoxdur. Lakin Hüseyn Cavidin yaradıcılığı bizim Azərbaycan xalqı ilə, onun tarixi ilə, onun taleyi ilə bağlı deyildir. Mənsub olduğu xalqın həyatı ilə bağlanmamaq, onun keçmişinə və hal-hazırına aid əsər yazmamaq, bu gün yeni dünya quruculuğu işində öndə gedən xalqımızın varlığını əsərlərində əks etdirməmək, böyük, olduqca böyük nöqsandır". Sitat özlüyündə müasir dövrdə Səməd Vurğun və Hüseyn Cavid qarşıdurmasına müəyyən aydınlıq gətirir. Belə ki, Səməd Vurğunun Hüseyn Cavidə qarşı hər hansı bir kəskin münasibəti görünmür, bir az da diqqət yetirsək görərik ki, Səməd Vurğunun qeyd etdiyi "çatışmazlıqlar" doğrudan da, Cavid yaradıcılığında nəzərə çarpmır. "Mənsub olduğu xalqın həyatı ilə bağlanmamaq" ifadəsinə belə münasibət bildirmək olar ki, Cavid təfəkkürü üçün mənsub olduğu xalq anlayışı türklük idi. Bu mövzu isə onun yaradıcılığından mərkəzi xətt kimi keçir. Konkret Azərbaycanın o dövr üçün müasir sayılan həyatına müraciət etməməsi isə başa düşülən bir mövqedir, Səməd Vurğunun da ondan belə bir mövqe ilə çıxış etməsini istəməsi normal haldır.

Ümumiyyətlə, Mirzəağa Quluzadənin məqaləsində Səməd Vurğunun elmi və bədii düşüncə tərzinə mətnə istinadən münasibət diqqəti çəkir. Bu, onun göstəricisidir ki, müəllif Vurğun irsini sadəcə dövrün diktəsi əsasında yox, mətnlərin ona verdiyi imkanlar daxilində araşdırmışdır. Bəhs etdiyimiz məqalədə S.Vurğunun öz məqalələrində bədii dil, üslub məsələlərinə çox əhəmiyyət verməsi də tədqiq olunmuşdur.

Məcmunənin həmin sayında eyni mövzuda yazılmış orijinal məqalələrdən biri də Qasım Qasımzadənin "Səməd Vurğun yaradıcılığında beynəlmiləlçilik" məqaləsidir. Məqalənin adı sovet ideologiyasının əsas sütunlarından olan beynəlmiləlçiliyi ehtiva etsə də, müəllifin yanaşmasında Səməd Vurğunun bəşəriliyi də önə çıxarılmışdır. Qasım Qasımzadə yazanda ki, "Səməd Vurğun yaradıcılığında bəşər mədəniyyətinin böyük simalarına həsr olunan şeirlər tam bir silsilə təşkil edir" - bu fikirlərin həqiqət tərəfi ilə birgə, dünyəvi əhatəsi də nəzərdən qaçmır. Bununla belə məqalədə öz dövrü üçün aktuallıq kəsb edən "xalqlar dostluğu" təbliğatının izləri də hiss olunur.

Tədqiqatçı beynəlmiləlçilik şüarına uyğun əsər kimi "Vaqif" dramını misal gətirir. Qafqaz xalqlarının Qacara qarşı mübarizəsini təsvir edərkən sovet dövrünün ideologiyasına əsaslanır: "Pyesdə gürcü, erməni və azərbaycanlıların hərbi əməkdaşlığı onların mənəvi birlikləri ilə ayrılmaz surətdə bağlı göstərilir". Gətirilən sitat 1957-ci ildə çap olunmuş məqalə üçün münasib sayıla bilər. Bu, həm də həmin dövrdə azərbaycanlıların Qafqaz xalqlarının birliyinə inandırılmasının bariz nümunəsidir. Qarşılığında isə ermənilər antitürk vərdişlərindən əl çəkməyiblər. Bu gün klassik irs araşdırılarkən diqqət yetirilməli olan məsələ bu tipli məsələlərdir. Yoxsa iki nəhəng yazar olan Cavid və Vurğunun qarşılaşdırılması milli birliyi pozmaqdan başqa heç nəyə xidmət edə bilməz.

Məqalədə beynəlmiləlçilik təbliğatının nümunəsi kimi "Xanlar" pyesinin təhlilində oxuyuruq: "Bakı burjuaziyasının tədbiri ilə xaincəsinə öldürülən Xanların dəfn mərasimi əsərdə internasionalizmin çox gözəl bədii nümayişi olaraq dramın qiymətli yekun səhnəsidir". Bu məsələyə də müasir müstəqil Azərbaycanın milli ideologiyasından münasibət bildirmək ədalətli olar. Yəni əsrin əvvəllərindəki "Bakı burjuaziyasının" heç də sovet dövründə şişirdildiyi qədər antimilli qüvvələr olmadığını zaman sübut etdi.

Qasım Qasımzadənin şairin bəşəri humanizmini SSRİ sərhədləri ilə məhdudlaşdırmaması təqdirə layiqdir. O yazır ki, "S.Vurğunun yaradıcılığındakı proletar beynəlmiləlçiliyi ideyası yalnız Sovet xalqlarının tarixi dostluğu və hazırda gündən-günə möhkəmlənən qardaşlığının təsvir və tərənnümü ilə məhdud deyildir". Bu fikirlərinə sübut üçün tədqiqatçı şairin "Qoca şərqə günəş doğur", "Yandırılan kitablar", "Körpünün həsrəti", "Zəncinin arzuları", "Berlin", "London qarısı", "Alman bənnası və sovet zabiti", "Rəssamın son əsəri", "Eduard Maze" və başqa əsərlərinə istinad edir. Həmçinin, "26-lar"da Şaumyan", "Ölüm kürsüsü"ndə Dmitrov, "Vaqif"də Şaliko, "Zəncinin arzuları"ındakı obrazların dünya xalqlarının münayəndəsinə insani münasibətin təzahürü olaraq yaradıldığını vurğulayır.

Bütün bunlarla yanaşı, məqalənin sonlarında müəllifin Səməd Vurğunu dar çərçivəyə sığışdırmaq cəhdi də diqqətdən qaçmır: "S.Vurğunun bütün yaradıcılığını beynəlmiləlçi-kommunist yazıçının qələmindən çıxan bir həyat kitabı, qəhrəmanlıq dastanı adlandırmaq səhv olmazdı". Bu fikirlər öz zamanı üçün səhv sayılmaya bilərdi, lakin müasir ədəbi baxışla müşahidə apardıqda "beynəlmiləlçi-kommunist" sözlərini yaxın mənalı, hətta sinonim kimi yox, antonim kimi qəbul etmək daha asan olur. Başa düşürük ki, məqalə yazılan illərdə "kommunist" sözü hansı zirvədə dayanırdı və alt qatlarında hansı bəşəriliyi ehtiva edirdi. Lakin indiki zamanla həmin yaxın keçmişi müqayisə edəndə sitatdakı hökmlə razılaşmaq olmur. Səməd Vurğun yaradıcılığını sadəcə "bir həyat kitabı" adlandırmaq daha məqsədə müvafiq olar.

Gülnar SƏMA

525-ci qəzet.- 2019.- 9 noyabr.- S.23.