Xalçaçılıq sənəti şifahi və yazılı ədəbiyyatda
Xalçaçılıq sənəti Azərbaycanın
ən qədim və yaşadılan məşhur el sənətləri
növlərindən biridir. Bu sənət növü Azərbaycanda çox qədim tarixə malikdir.
Ölkə ərazisində aparılan
arxeoloji qazıntılar
və yazılı mənbələrə görə,
Azərbaycanda xalça
toxuculuğu 5 min il bundan əvvəl meydana gəlib. Azərbaycanda xalçaçılığın
inkişafı haqqında
Herodot, Klavdi Elian, Ksenofont və başqa qədim dünya tarixçiləri
məlumat vermişlər.
Musa Kalankalatlı "Alban tarixi" əsərində
Azərbaycanın şimal
hissəsində ipək
parçalar və müxtəlif rəngli parlaq xalçaların hazırlanmasını yazır.
Klassik şair Bədr Şirvaninin "Divan"ında
Şirvanşahlar Sarayının
divar və döşəmələrinin əsrarəngiz
xalılarla bəzədilməsi
qeyd olunur.
Xalçaçılıq böyük mədəniyyətə
və qədim tarixi ənənələrə
malik xalqlara məxsus sənətdir. Bu cəhətdən böyük
mədəni irsə malik Azərbaycan xalqının yaratmış
olduğu xalçalar
naxış, kompozisiya,
texniki xüsusiyyətlərinə
görə dünyada
çox məşhurdur.
Xalça gözəl əl
işi olmaqla yanaşı, həm də məişətdə
istifadə oluna biləcək qiymətli əşyadır. Xalçaçılıq sənətində xalqımızın
məişəti, düşüncəsi,
adət-ənənəsi, mənəvi
dünyası öz əksini tapır. Bu yaşadılan el sənəti bizim milli-mənəvi dəyərlərimizdən
biridir.
Xalçaçılıq sənəti izlərini bədii ədəbiyyatda,
xalq yaradıcılığında
da yaşadır.
Xalçaçılıq şifahi ədəbiyyatda
Xalçalar haqqında məlumata
"Kitabi-Dədə-Qorqud" dastanında, nağıllarımızda,
atalar sözlərində,
xalq deyimlərində
rast gəlirik. Xalça
haqqında söylənmiş
bir neçə atalar sözlərinə nəzər salaq: "Xalına bax, xalı toxu", "Xalını xovuna sığallarlar", "Xalça
salan özü oturar", "Xalçalı
gəl, xalçalı
get".
Xalq ifadələrində "Şal-Şəddə",
"Gərdəklik qırmızı
kilim", "Şəddə-kilim",
xovsuz "Şəddə"
kimi xalça növlərinin adları ilə tanış oluruq. "Dama-dama
Şəddə" Novruz
bayramı ərəfəsində
İlaxır çərşənbədə
istifadə olunur.
Qız-gəlinlər qırmızı "Dama-dama Şəddənin"
üstündə arzularını
söyləyər, açıq
havaya sərib Ay və ulduz şüaları
altında diləklərinin
Tanrı dərgahına
tez çatacağına
inanırdılar.
Xalçaçılıq sənətinə aşıq
yaradıcılığımızda, dastanlarımızda da rast gəlirik. "Koroğlu"
dastanından verilmiş
nümunəyə diqqət
edək: "Koroğlunun
gözü uzağı
çox yaxşı görürdü, anası
onu üç yaşınadək xalça
üstündə böyütmüşdü.
Ayağı torpaq görməmişdi..." Bu sətirlərdə Koroğluya
mənəvi güc verənlərdən biri kimi xalça da simvolik olaraq
nəzərə çatdırılır.
Şifahi xalq ədəbiyyatının
geniş yayılmış
şəkillərindən olan
tapmacalarda da xalçaçılıq sənətinə
aid müxtəlif izlər
tapmaq olar. Xalça
haqqında onlarca tapmaca yaranmışdır:
"Hapı-hapı,
Zəncir sapı.
Dörd
budağı,
Bir yarpağı".
Bayatılar, sayaçı sözlərində
də xalçalara
aid nümunələr vardır.
"Hanam haçaq kəsilib
Üzü saçaq kəsilib,
Üstə çinar toxunub
Əyri budaq kəsilib".
Nağıllarımızda məşhur "uçan
xalça" ifadəsi
bizlərə çoxdan
tanışdır. Bu xalçaların xüsusən
sehirli nağıllarda
işlənməsi çox
məşhurdur. Bu tip nağıllarda cadugər
qarılar bir yerdən başqa yerə getmək üçün "uçan
xalçadan" istifadə
edərdilər. Nağıllarımızda Şah Abbasın məşhur xalça toxuyan olması da nəzərə çatdırılır.
Xalçaçılıq yazılı ədəbiyyatda
Yazılı ədəbiyyatda dahi şair Nizami Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin əsərlərində
daha çox xovlu və xovsuz
xalçalar tərənnüm
olunur. N.Gəncəvinin "Leyli və
Məcnun", "Xosrov
və Şirin" poemalarında dolğun xalça süjetləri yaradılıb. "Leyli və Məcnun"
poemasında "Leyli
ilə Məcnunun görüşməsi" hissəsində
xalçaçılığa aid elementlər, dolğun təsəvvürlər vardır.
Qeyd etməyi vacib bilirik ki,
Nizaminin "Leyli və Məcnun" , "Xosrov və Şirin" poemalarının motivləri
əsasında çəkilmiş
süjetli xalçalar
da məşhurdur. Məsələn, "Sirlər
xəzinəsi", "İsgəndərnamə"
poemalarının motivləri
əsasında "Bəhram
Gur ovda", "Bəhram Gur və çoban",
"Bəhram Gur və Fitnə ovda", "İsgəndərin
cadugərlərlə döyüşü"
adlı xalçalar toxunub.
Böyük şair Xaqani Şirvani əsərlərinin
birində qiymətli ipək parçadan tikilmiş paltarı ucuz, miskin xalça
ilə müqayisə
edərək yazır:
"Hökmdarların geydiyi
sədrə və xara paltar əvəzinə
bir palaz geyib daşlar üzərində əyləşərəm".
Şairin "Quşların
söhbəti" qəsidəsində
işlətdiyi xalça
təsvirinə baxaq:
"Yığıb qızıl
oxları kəhərinin
tərkinə,
Günəş səhər üfüqdən
vüqarla qalxdı yenə.
Göyün gözündə bulud
- çalma döndü
zəncirə,
Ud əvəzi bitkidən xalça döşəndi
yerə
Şair burada yerə döşənən xovlu
xalçadan söhbət
açır, xovlu xalça dedikdə yerə döşənən
və ya göydən asılan xalçalar nəzərdə
tutulur.
Böyük yazıçı Mir Cəlalın
"Bir gəncin manifesti" əsəri xalqımızın xalçaçılıq
sənətinə olan
sevgisinə ən gözəl nümunədir. Sona xanımın
dilindən deyilən
"İtə ataram,
yada satmaram" ifadəsi xalçaya olan sevginin ifadəsidir.
Azərbaycan xalçası poeziyamızda
da xatırlanır, qədim və həmişəyaşar bir
sənət növü
kimi oxucuya təqdim olunur. Çağdaş poeziyada Fikrət Sadığın, Məmməd
Arazın, Zəlimxan Yaqubun, Musa Yaqubun şeirlərində təbiət
xalçaya bənzədilir.
Fikrət Sadığın
bir şeirinə nəzər salaq:
Xalça naxış-naxışdı.
Bu bulud, bu yağışdı.
Yeri güllü bahardı,
Köbəsi qarlı qışdı.
Xalçada tağ görmüşəm.
Tağda
çıraq görmüşəm,
Aydımı ya qaşdımı,
Yoxsa oraq görmüşəm?
Fikrət Sadıq bu şeirində
təbiəti Azərbaycan
xalçasına bənzədir.
Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun "Həzrəti Süleymanın xalçası
kimi" şeirində
xalçaçılıq sənəti şair qələmində ecazkar təsvir edilir, şair sanki sözlə xalı toxuyur:
Xanım
qız, xanım qız, toxucum sən ol,
Mənə xalı toxu, əlvan bir xalı.
Gəlindən ismətli, qızdan
həyalı,
Ətri, təravəti çiçəkdən
olsun.
Bütün keçidləri, döndərmələri,
Bütün ilmələri ürəkdən
olsun.
Əlvan
bir dünyaya döndər rəngini,
Ərişi, ağacı ipəkdən
olsun.
Sənin
toxuduğun yaşıl
xalıda,
Görünsün torpağın bütün
rəngləri.
Nurlu gözümüzə versin
işığı,
Çiçək topaları, gül çələngləri.
Sənin
toxuduğun yaşıl
xalıda,
Üfüqdən-üfüqə süzmək istərəm.
Həzrət Süleymanın xalçası
kimi,
O xalça üstündə
gəzmək istərəm.
Şeirdəki bədii ovqat mükəmməldir. Şair xalçaçılıq sənətinin gözəlliyini
oxucuya bədii boyalarla çatdırır.
Xalq şairi
Musa Yaqubun "Un işığı"
poemasında müharibənin,
aclığın dəhşətlərini
yaşayan Güllü
xala bir xalçanı bir nimçəlik una dəyişməyə gəlir. Poemada həm
də şair nağılvari epizod yaradaraq xalça üzərində keçmişə
uçur, keçmiş
günlərini xatırlayır,
atasının müharibədə
həlak olmasını
ürək ağrısıyla
qeyd edir.
Bir xalçanın üstündəyik
Səlimlə mən.
Xalça bizi
Uçururdu hərdən-hərdən.
Amma atam qarşıdaydı,
Bir ağ qoçun
belindəydi.
Deyəsən, bu ağ
cığır da
Elə onun əlindəydi.
Anamla da Güllü xala
Bizdən
bir az
aşağıda,
Yaşıl tərə işığında
gedirdilər.
Düşünürəm indi-indi...
Xatirələr qırıq-qırıq,
O cığırlar kəsik-kəsik.
İndi
atam
Torpaq altda rahat yatır,
Həmin
o un işığında
Yol gedirəm mən hələlik
Azərbaycanda dövlət tərəfindən
də xalçaçılığın inkişafına xüsusi diqqət və qayğı göstərilir.
"Azərbaycan xalça
sənətinin qorunması və inkişaf
etdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul olunmuş,
Azərbaycan Prezidentinin 28 fevral
2018-ci il tarixli Sərəncamı
ilə "Azərbaycan Respublikasında xalça
sənətinin qorunmasına və inkişaf
etdirilməsinə dair 2018-2022-ci illər üçün Dövlət
Proqramı" təsdiq olunmuşdur. Sadalananlar Azərbaycan
dövlətinin xalçaçılıq sənətinə
olan diqqət və qayğısının
nəticəsidir, xalçaçılığın həm
tarixi-mədəni, həm də sosial-iqtisadi
faktor kimi yüksək
qiymətləndirməsinin önəmli nümunəsidir.
"Azərxalça" Açıq Səhmdar
Cəmiyyətinin yaradılması bu sahədə
görülən işlərin davamıdır. Ölkəmizdə
"Azərxalçanın" 10 filialı fəaliyyət
göstərir ki, cənab Prezidentin
göstərişinə əsasən gələcəkdə daha 20 filialın açılması nəzərdə
tutulur. Azərbaycan mədəniyyətinin
yorulmaz təbliğatçısı və
böyük hamisi kimi məşhurlaşan Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi
layihələrdə xalçalarımızın milli və dünyəvi dəyəri daha da artmaqdadır. Qeyd edək ki, Azərbaycan
xalçaçılıq sənəti YUNESKO-nun
Ümumdünya Qeyri-Maddi
Mədəni İrsin Reprezentativ
siyahısına daxil edilib.
Bu, Azərbaycan mədəniyyətinin böyük uğurudur.
Tural
ADIŞİRİN
525-ci qəzet.- 2019.- 27 noyabr.- S.18.