Gecənin yuxusu
Esse
Tanınmış yazıçı Novruz Nəcəfoğlunun bu günlərdə yeni kitabı çıxıb. "Yuxuya gedib gecə" adlı kitaba müəllifin povestləri daxil edilib. Nəşrdə kitaba adı verilən əsərlə birgə "Ağ qayadan atılan güllə" kinopovesti də yer alıb.
"Çarəsiz yolçu", "Bir qış gününün xatirəsi", "Keçən cavan çağım ola", "Nağıl Adam" kimi nəsr kitablarının, bir neçə poetik toplunun, həmçinin, çağdaş səfərnamələr sayıla biləcək sanballı nəşrlərin müəllifi olan N.Nəcəfoğlunun bu yeni kitabı "Çağdaş nəsrin ustaları" seriyasından işıq üzü görüb. Seriyanın rəhbəri şair və tərcüməçi Səlim Babullaoğlu, nəşrin redaktoru Seyfəddin Hüseynli, naşiri Müşfiq Xandır. AYB Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzində nəşrə hazırlanan kitab "XAN" nəşriyyatında çap olunub.
Yazıçı
və ədəbiyyatşünas Pərvinin kitaba
yazdığı ön sözü oxuculara təqdim edirik.
Yazıçı-publisist Novruz Nəcəfoğlunun "Yuxuya gedib gecə" povestini oxuyanda ədəbiyyatın və ümumiyyətlə sənətin əbədi-əzəli mövzusu, problemləri haqqında düşünməli olursan. Qəribə adam var - Həbib, onun tənhalığı var və bu yalqızlığı bölüşdüyü gecə var, bir də keçmişin səsləri var. Vəssalam! Həbibin gecədən və gecənin söylədiklərindən savayı nəyəsə ümidi yoxdur. Tənhalığını bölüşmək üçün kimsəyə üz tutmur, bircə dostunu, yaxınını, qohumunu, əzizini belə axtarmır. Əlac o qırıq-kəsik, xaotik xatirələrin, yada düşən səslərin arasından həqiqəti tapmaq və ona tapınmaqdır. Görünür, maraqlı və qeyri-adi olan da elə budur. Oxucu suallar qarşısında çaşıb qalır: Niyə, nə üçün təkdir Həbib? Nə istəyir, nə axtarır, niyə kimsəsizdir o?
Sualların cavabı ayrı-ayrı bölümlərdə gizlidir, onları açmaq, anlamaq və öz qənaətini çıxarmaq oxucuya qalır...
Mənimsə qənaətim budur ki, "Yuxuya gedib gecə" Həbibin timsalında ən qədim insandan üzübəri, statusundan, cəmiyyətdə tutduğu mövqedən asılı olmayaraq, hər bir adamın əndişələrini, narahatlıqlarını ifadə edir. Dünyaya tək gələn insanın tənhalıq qorxusu və bununla mübarizəsi həm qəribədi, həm də gözlənilən. Bu əsərdə isə müəllifin uğuru iki zamanı birləşdirə bilməsidir - KEÇMİŞ zamanı və GECƏ zamanını:
"Elə bil qəflətən nazikcə işartı sızmışdı bu qatı qaranlığa, xəfif bir hənirti keçmişdi lal sükutun içindən. Görünür, elə sükutun hənirtisi imiş o... Həə, elədir ki, var, deməli, sükutun da hənirtisi olurmuş..."
Yazıçının təsvirindəki "qatı qaranlığa sızan işartı" - işıq Həbibin xatirələrindən gəlir. Və əslində, qəhrəman bu səslərin, xatirələrin içərisində yaşamaq üçün səbəb axtarır...
Ümumiyyətlə, Novruz Nəcəfoğlunun əsərlərinin çoxu, "Yuxuya gedib gecə" daxil, nostaljidən yaranıb, ötən günlərin xiffətini çəkdiyi üçün yazılıb. Maraqlı olan budur ki, insan bu günü, indisi pis, əzablı olduğu üçün qəribsəmir, nostalji keçirmir. Yəni elə Həbib də keçmişinə ona görə can atmır ki, indiki həyatı pisdi, çətin, ya daha qəliz həyat yaşayır, yox... İnsan sadəcə belə yaranıb, həmişə gözü arxadadı və qarşıdakı günlərindən nagümandı, nəyinsə daha yaxşı olacağına inanmır. Novruz Nəcəfoğlunun əsərlərində qəhrəman keçmişdə yaşananların da xiffətin çəkir, indi, bu gün yaşadığının da qədrini bilir, gələcəyə də ən kiçik bir ümidi var. Sanki müəllif hər şeyin əla olacağını bilir, ya da buna inandırır özünü. Amma bununla belə yenə sıxılır, ütülü, şablon adamları gördükcə keçmişdəki, kənddəki o qəribə adamlar üçün darıxır, məsələn sadəcə qanalmaqla min dərdə əlac edən acıdil Gülxar arvadın xiffətini çəkir. Və oturub yazır. Elə ona görə də "Yuxuya gedib gecə" müəllifin öz ovqatının, ağrılarının, əndişələrinin ifadəsi kimi oxunur...
Artıq qeyd etdiyim kimi, povestdə tənhalığın qəribə bir forması özünü göstərir. Axı gecə də tənhaların qənimidir. Həbib "səbəbsiz-filansız" tənhadı. Gecə yaddaşından gələn səslərin, "hay"ların, "huy"ların sədasına oyanır və olub-keçənləri yadına salır. Bu olub-keçənlər bəlkə də ayrı-ayrı əsərlərin mövzusudur, amma Həbibin xatirələri, düşüncələri kimi maraqlı bir şəkildə eyni ideya altında birləşə bilib. Bu mənada hər bölüm həm ayrıca bir hekayə kimi, həm də bütöv povestin tərkibi kimi qavranır. Məsələn, "Qoytuləli körpüsü" bölümü, ilk baxışdan, Həbibin ovqatına uyğun deyil bəlkə. Amma Qoytuləlinin başına gələn hadisənin özü nə qədər düşündürücüdür. Fəlsəfə isə bundan ibarətdir ki, xoşbəxtlik, yaxud insanın axtardığı elə öz yanında, yaxınındadı, sadəcə bunu görmək, ona çatmaq üçün əziyyət çəkməli, uzaqdan fırlanıb-dolanıb gəlməlisən. Yazıçı bu bəşəri, əbədi ideyanı, mövzunu o qədər orijinal şəkildə yazıb ki, son dərəcə təsirli alınıb. Həm də əhvalatı Həbibin ovqatının ifadəsi kimi təqdim edə bilib.
Novruz müəllimin istər nəsr əsərlərində, istərsə də şeirlərində insanın təbiətlə vəhdəti ön plandadır. Povestin "Səməndər"lə görüş" bölümü bu mənada xarakterikdir... Həbib dostu, həmdəmi olan atını, "Səməndər"i yadına salır, bundan təsəlli tapır. Həm də "Səməndər" bu anlarda ona insanlardan daha doğma, daha yaxındı, onun duyğularını, yaşadıqlarını daha yaxşı duyur, anlayır. Bu məqamda Çexovun "Qüssə" hekayəsi yada düşür. Cavan oğlunu itirən faytonçu dərdini bölüşməyə adam tapmır, hər ağız açdığı adam onu dinləməkdən, dərdinə şərik olmaqdan boyun qaçırır. Çarəsiz qalan faytonçu tövləyə girib ata danışır dərdini. Burda isə Həbib dostunu - "Səməndər”i dərdli olduğu, danışmağa adam tapmadığı üçün yox, sadəcə qəlbində, düşüncəsində atın özəl yeri olduğuna görə axtarır... Həbiblə "Səməndər"in dialoqu, atın səssiz reaksiyalarının sözə çevrilməsi çox təsirlidir.
Yer üzündə ən şirin nemət yuxu
imiş, sən demə... Bunu elm sübut edib, eksperimentlər də
təsdiqləyib. Hətta, yuxusuzluq cəza kimi istifadə edilirmiş,
İkinci Dünya Müharibəsi vaxtı nasistlər yatmaq
qadağası ilə işgəncə verirmişlər əsirlərə. Bu mənada
yazıçının Həbibin əndişlərini hər
şeydən əvvəl yuxusuzluqla bağlaması dəqiqdir:
"Başını atıb
mışıl-mışıl yatdığı, yuxusunda da
şirin, bal qoxuyan röyalar gördüyü zamanları
yadına saldı. İnsan bir ömür boyu nə qədər
yuxu görə bilər? Hansı yuxular
yadda daha çox qalır, qorxulu-acılımı, yoxsa
yatılı halda da adamın üzünü güldürən
şirin yuxular? İndi yuxusuzluğun zəhərli tikan
kimi gözlərinə sancıldığı bu halında
bir vaxt gördüyü, hələ də
xatırladığı yuxuların hamısı, hətta ən
acısı da şirin gəlirdi, bal
dadırdı onun üçün".
Ümumiyyətlə, ədəbiyyatda yuxu mövzusu
çoxqatlıdır. Adi həyatda o qədər önəm
verilməyən, bəzən sadəcə inanc kimi qəbul
edilən yuxular sənətdə mühüm və hətta həlledici
olur. Dünya ədəbiyyatından da,
bizim ədəbiyyatdan da çoxlu əsər adı çəkmək
olar ki, hansısa düyünlər qəhrəmanın
yuxusunda açılır, yaxud bir çox sualların
cavabı məhz yuxuda tapılır. Novruz
Nəcəfoğlu yaradıcılığında da yuxu qəhrəmanların
narahatlığının, nigaranlığının ifadəsidir.
Elə "Yuxuya gedib gecə" povestində də
Həbibin gecələri əzablıdı, hər dəfə
hansısa səsə oyanır və mücərrəd
suallarına cavab tapmaq istəyir, beləliklə, bu metodla əsərin
növbəti bölümü yazılır. Amma bununla bərabər bütün
danışılan hadisələrin yuxuda görülməsi
variantı da ağla gəlir. Yəni Həbibin
xatirələri elə yuxu kimidi. Bu mənada
yazıçının başqa əsərləri ilə də
assosiasiya yaranır. Misal üçün,
"Bəmbəyaz keçiddə" hekayəsinin qəhrəmanının
düşüncələri, başına gələnlər
yuxuya bənzəyir. Yuxu estetikasından
istifadə edilmiş "Hikkə" hekayəsində də
oxşar ovqatı görmək olur. Və
deməliyəm ki, bu cür yarıoyaq, yarıyuxulu vəziyyəti
yazmaq sadə deyil. Yazıçı hadisələri
koloritli dillə, axıcı üslubda yazmaqla yanaşı, həm
də gecə əhval-ruhiyyəsini, qəhrəmanının
vahiməsini göstərməyə müvəffəq olub.
Amma bu vahimə ölüm sevdası yaradan, həyatdan
əlini üzməyə sövq edən dəhşətli
bir nəsnə deyil. Əksinə, insanı
düşündürən, duruldan, özünə qaytaran
vacib bir duyğudur:
"Hop-hop" quşu da, sən kədərə
bürünsən, gəlib yanında oxuyar, dərdinə
ortaq olub səninlə birlikdə çırpınar. Qanadlarının
səsini eşidərsən, nəğməsi ilə ürəyini
riqqətə gətirər, göz yaşlarını silər
incə lələklərilə. Ovudar,
kiridər, ümidləndirər səni. Əzab-iztirab,
ayrılıq, unutmaq, unudulmaq qorxusu bahasına başa gəlsə
belə, onu tez-tez dinləmək keçər ürəyindən.
Başqa cür mümkün olmaz
"Hop-hop" quşunu duyub dinləmək".
Beləliklə,
yazıçı deyir ki, xoşbəxtlik nəğməsini,
"Hop-hop"un səsini eşitməkdən
ötrü mütləq əzabı, ayrılığı, qorxunu
keçirməlisən içindən və bu ideya ilə
sufi ovqatı ifadə etmiş olur... Və mənə
görə povestin əsas üstünlüyü
bölümdən bölümə müxtəlif səslərin
vasitəsiylə bu halı göstərməsi və insan
ömrünün mərhələlərini göz
önünə gətirməsidir. Burda bütün səslər
var sanki... Quş səsi, bulaq səsi, təbiət səsi,
çağa qışqırığı, arvadların
vay-şivəni, kişi harayı, at
kişnərtisi... Və Qadın sükutu! Hə, məhz bu məqamda
Həbibin xatirələri tamamlanır! Qadınsız
olmazdı... Yazıçı deyir ki:
"...
Onda ürəyimin bütöv vaxtları idi... O vaxtlar ürəyimi
kiməsə rahat aça bilərdim, nəinki indi, cərrah
bıçağına çatınca, yetişmiş nar kimi
çat-çat olandan sonra..."
"Ürəyinin
bütöv vaxtlarında" bir Qadına aşiq olan,
sükutunu belə onunla bölüşən Həbibin əsərin
sonuna doğru məhz bu sevgini, heyranlığı, o mübhəm
duyğuları xatırlaması təsadüf deyil...
"Birgə olanda daha çox sükutla
danışardıq. Sözlərsiz də söhbət etməyin
üsulları vardı aramızda. Baxışlarla birgə
ruhun təzadlı eyniləşmək istəyi də
danışar, vücudumuzdakı yanğının elə-belə
söndürülməsinin mümkün
olmayacağını düşünə-düşünə
birləşmək ehtiyacı da çıxardı üzə..."
Axı əsərin lap əvvəlindən sükutun səsindən
söhbət gedirdi, indi də sükutu
bölüşdüyü o Qadını və öz cəsarətsizliyini
xatırlaması yerinə düşür. Və sual yaranır -
Görəsən, Həbibin tənhalığının səbəbi
elə bu cəsarətsizlik və sevdiyi qadına sahib
çıxa bilməməsi deyil ki... Suala hər bir oxucunun və bəlkə
elə müəllifin də öz cavabı var... Mənə
görə isə məhz bu səsi eşidəndən, əbədi
sığınacağı xatırlayandan sonra qəhrəmanın
- Həbibin qaranlığa qarışıb itməsi ən dəqiq,
düzgün finaldır... Görünür, insan
ömrünün də, xatirələrinin də
qapandığı bir an, məqam, mənəvi, ruhi kamillik mərtəbəsi
var ki, Novruz Nəcəfoğlu qəhrəmanını həmin
ucalığa çatdıra bilir...
Novruz Nəcəfoğlunun yaradıcılığında
ictimai problemlərin əksi vacib məqamlardan biridir. "Yuxuya
gedib gecə"də itirilmiş torpaqların acısı
qrafik şəkildə, simvolik olaraq verilirsə, kitaba daxil
edilmiş digər əsərdə - "Ağ qayadan
atılan güllə" hekayəsində bu, əsas
mövzudur. Və mənə görə ən vacib olan böyük
bəlanın, ağrının, itkinin bir ailənin, bir
insanın taleyi vasitəsiylə
çatdırılmasıdır. Yazıçının
"Yollar uzanan gün" və "Ağ qayadan atılan
güllə" əsərləri əsasında rejissor
Ceyhun Şüküroğlunun çəkdiyi film də bu mənada
təsirlidir. Bir insanın, yoldaşını
itirmiş, balalarını başına yığıb
ömrünü sürən tənha bir kişinin,
qızının toyuna hazırlaşan Rəhmanın
ağrısı, faciəsi o qədər tanışdır
ki... Ataların dediyi - bir gözümüz
ağlayanda o biri gülür - ifadəsi təsadüfi deyil.
Bütün həyat budur və oğlunu itirən Rəhman
kişinin bunu ailəsindən gizli saxlaması, qızının xeyir işini təxirə
salmaması bunu göstərir...
Müəllif bayağılaşan zəmanə,
insanların yadlaşması, bir-birini duymaması və
bütün bu dəyişən dünyanın içində
köhnənin adamı olan Rəhmanın yalqızlığını göstərir. Bəlkə elə bu
yalqızlıq da onu Həbiblə doğmalaşdırır,
yaxınlaşdırır, eyni ərazinin, yaxud elə
birbaşa desək, Novruz Nəcəfoğlu kitablarının
qəhrəmanına çevirir.
"Ağ
qayadan atılan güllə"nin
ötürdüyü mesaj odur ki, müharibə bitsə də,
o ağrılar keçməyib. Və
Qarabağ qayıtmasa, keçməyəcək də.
Elə Rəhman kişinin evinin açarlarını qoruyub
saxlaması, oğluna açarları verib: "Bəlkə
evimizə yolun düşə" - deməsi də ümidlə
qarışıq gözləntinin göstəricisidir. Yəni insan itkilərdən
sınmır, məhv olmur, əksinə, bir Səməndər
quşu kimi yenidən doğulur... Və bu əsərlərin
müəllifi də
gizlində ağlamağa yox, açıqda
mübrizə aparmağa, sağ qalmağa, yaşamağa
çağırır!
Novruz Nəcəfoğlu şeir və nəsr əsərlərinin,
səfər təəssüratlarının müəllifi
kimi öz oxucularını yeni bir kitabla sevindirir. Hər iki əsəri
oxuyub anlamağa, təhlil etməyə çalışan
adam kimi müəllifin özünə, üslubuna,
ideyalarına sadiq qaldığına bir daha əmin oldum. Bu mənada,
əlinizdə tutduğunuz bu kitabı
yazıçının ömrünün də,
yazdıqlarının da, yaratdıqlarının da ən
uğurlu davamı kimi qiymətləndirə bilərik.
PƏRVİN
525-ci qəzet.- 2019.- 30 noyabr.- S.16.