Qandi və Taqor: iki dahinin Hindistan diskursu

Bu gün yalnız Hindistanın deyil, dünya tarixinin siyasi liderlərindən hesab olunan Mahatma Qandinin anadan olduğu gündür. Azadlıq uğrunda mübarizə aparan və onu əldə edən bir dahinin, xalqın siyasi və mədəni təşəkkülünü formalaşdıran böyük fikir adamının.

Onu Hindistan tarixində hamıdan çox iş görən lider, siyasi fikir adamı kimi tanıyırlar. Başqa bir fikir adamı Taqor da Hindistanın mənəvi xəritəsində az iş görməyib. Ancaq necə deyərlər, onun gördüyü iş Qandiyə nisbətən bir qədər az nəzərə çarpır. Əslində isə Taqorun işi daha dərinlərdədir, görünməyən tərəflərdədir. Çünki siyasətçinin gücünün olmadığı, yaxud az olduğu yerlərdə Taqorun fəaliyyəti başlayırdı. Və belə də oldu; Qandi və Taqor özünün fəaliyyəti, əsərləri, gizli və açıq yaradıcılıq düsturları ilə hind xalqını siyasi, ictimai və mənəvi cəhətdən yeni bir mərhələyə hazırladı. Taqor bu azadlığı görmədisə, Qandi onu yaşadı...

Onların ortaq cəhətləri çoxdur; demək olar ki, yaxın tarixlərdə dünyaya gəliblər. Taqor 1861, Qandi 1869-cu ildə anadan olmuşlar. Taqor 1941, Qandi 1948-ci ildə vəfat etmişlər. Taqor 80, Qandi 79 yaşında. Hər ikisinin Hindistan siyasi, mədəni həyatında eyni zamanda fəaliyyət göstərməsi xalqın ictimai-siyasi, mənəvi mübarizəsində misilsiz rol oynayıb. İkisi də gəncliyində Londonda oxuyub, ingilis dilini öyrənib. Mahandos Qandi (1869-1948) kimi siyasətçi və Taqor (1861-1941) kimi şair, yazıçı, dramaturq, bəstəkar XX yüzil Hindistanının taleyini müəyyən edib. Taqor dünyada tanındıqda M.Qandi də nəinki ölkəsində, bütün dünyada görkəmli siyasi lider hesab olunurdu. 1915-ci ildə artıq Nobel mükafatı almış Taqor ilk dəfə olaraq Mohandas Qandini "Mahatma" (Böyük qəlb) adlandırır və bundan sonra siyasi lider bu titulla tanınır. Doğrudur, Qandi özünü buna layiq görməmiş və bunu qəbul etmək istəməmişdir. Buna baxmayaraq, təkcə Hindistan yox, bütün dünya onu Mahatma Qandi kimi tanımışdı. Onları yaxınlaşdıran faktorlar yalnız bunlarla məhdudlaşmır. M.Qandi xalqı İngiltərə müstəmləkəsindən azad etməyə çalışırdı. Taqorun da yaradıcılığı və maarifçiliyi xalqı gələcəyə aparır, bu mübarizəni şüurlarda inkişaf etdirirdi. Buna görə də, hər ikisi cəmiyyətdə yüksək mövqe tuturdu. Bu iki dahi hindli nəinki özünü, eləcə də xalqını, ölkəsini zorakılıq və qəddarlıq olmadan dəyişməyə cəhd etdi və dəyişdi.

Taqor və Mahatma Qandi... Hər ikisi ingilis müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizədə Hindistanın bir ümid yeri idi. Tələsmədən, addım-addım (bu da Qandinin mübarizə üsullarından biri idi!) məqsədə doğru irəliləyirdilər. Taqor təhsil, mədəniyyət və bədii düşüncə, M.Qandi siyasi düşüncə ilə həmvətənlərinə təsir etmək yolunu tutmuşdular. Hər ikisi ömrünün son qırx ilini Hindistana həsr etmiş və şöhrət qazanmışdılar.

1901-ci ildə Benqaliyada təşkil etmiş olduğu Şantiniketen (Dinc məskən) adlı pansion məktəbi Taqoru bir ictimai xadim kimi tanıtdı. O, silahdaşı və dostu Mahatma Qandi ilə burada tez-tez görüşür, Hindistanın azadlığı ilə bağlı fikir mübadiləsi aparırdı. Qandi Yasnaya Polyanaya göndərdiyi məktublara verilən cavabları Taqorla birlikdə burada oxuyub müzakirə edirdilər.

Taqor 1915-ci ilin martında Cənubi Afrikada fəaliyyətini başa vurub vətəninə qayıdan Qandi ilə görüşdü. Harada və necə yaşayacağını bilməyən Qandi Cənubi Afrikadakı Feniks Koloniyasını və məktəbini dağıtdı və tələbələrini Hindistana göndərdi. İki böyük insanı əlaqələndirən Andrevs Qandi gələnə qədər bu adamları (təxminən on iki nəfər) Şantiniketonda yerləşdirməyi təklif etdi. Taqor asanlıqla razılaşdı və onları Qandinin gəlməsinə qədər bir neçə ay Santiniketonda saxladı. Yan-yana yaşayan iki oğlan qrupunu izləmək çox maraqlı idi: Taqorun şagirdləri, Ariel kimi qayğısız, hər yerdə oxuyur, rəqs edir və səs-küylü, "kiçik müqəddəslər" - Qandinin şagirdləri isə yaşlarına görə çox müdrik və ağıllı idilər. Lakin onlar yaxşı münasibət qurdular və Taqor-Qandi əməkdaşlığının gələcəyinə çevrildilər. Qandi özü də bir həftədən çox Santiniketonda qaldı. O dövrdə, o, sonrakı illərdə hələ adı insanları valeh edən Mahatma deyildi. Buna baxmayaraq, Şantiniketon sakinlərində silinməz bir təəssürat yaratdı.

Onların bu dostluğu, əməkdaşlığı gələcək Hindistanın siyasi taleyinə yeni çalarlar gətirdi. Hindistanın iki titanının dostluğunun əsası qoyuldu.

20-ci illərin əvvəllərində Hindistanda milli azadlıq mübarizəsi yeni mərhələyə daxil oldu. Artıq Hindistan Qandi çubuğu ilə oyanmışdı. O, hind xalqını ingilis müstəmləkə rejimi ilə əməkdaşlıq etməməyə çağırdı. Bu zaman Taqor xaricdə idi və bu xəbəri orada olarkən eşitdi. Tezliklə özü də bu siyasi-ictimai qasırğanın mərkəzinə düşdü. Uzun illər şeirlərində, mahnılarında səssizlərə səs verən yazıçı Qandinin itaətsizlik müraciətlərini təqdir etdi.

6 sentyabr 1921-ci ildə Qandi Kəlkətəyə gələrək şairin evində bağlı qapılar arxasında uzun bir söhbət edir. Söhbətdə yalnız Andrevs iştirak edirdi. Bu iki insanın nə danışdıqları barədə sənədli bir fakt olmasa da, Qandinin Taqoru rəhbərlik etdiyi siyasi hərəkatı fəal şəkildə dəstəkləməyə inandırmağa gəldiyi aydın idi. Sonda onlar dost kimi ayrıldılar. Evin kənarında bir izdiham toplanmışdı. Qandi davasına dəstəyini nümayiş etdirmək və bu dəstəkdə fəal olmayan bir şairə dərs vermək üçün insanlar yaxınlıqdakı dükanlardan xarici əşyalar yığdılar və həyətin ortasında Taqorun pəncərələrinin qarşısında oda verdilər.

Taqor bir müddət səssiz qalaraq Şantiniketondakı sevimli sığınacağına çəkilir. Bu səssizliyin nəticəsi o oldu ki, 1922-ci il yanvarın əvvəllərində yazdığı "Muktodhara" ("Sərbəst axın") simvolik pyesində düşüncənin şüuraltı döyülməsi ilə ifadə edilən ölkədəki siyasi hadisələri reallıqla əks etdirdi. Taqor burada müəyyən mənada Qandinin şəxsiyyətinə və onun zorakılığa qarşı mübarizəsinə nəcib bir ehtiramı əks etdirirdi. Lakin bu əsər indiyədək tamaşaya qoyulmayıb. Taqor bunu 1922-ci ilin yanvarında Kəlkətədəki bir qrup dostuna oxudu və tamaşa hazırlıqlarına başlandı. Ancaq pyesin tamaşası dayandırıldı. Mart ayında Mahatma Qandinin tutulması ilə bağlı xəbər gəldi. Qandi 6 il həbs cəzasına məhkum edildi. Tamaşa dayandırıldı və bir daha səhnə üzü görmədi....

1931-ci ildə Taqorun anadan olmasının yetmiş illiyi zamanı Mahatma Qandi həmişə olduğu kimi, indi də dostu haqqında fikrini sadə və qısa şəkildə ifadə etdi: "Minlərlə həmvətənimizlə birlikdə", - deyə yazdı: "Mən öz poetik dahiliyi, bütövlüyü və həyat saflığı ilə Hindistanı dünyanın gözü qarşısında qaldıran Hindistana çox borcluyam. Ancaq mən bundan da çox Santiniketonda, məndən əvvəl Cənubi Afrikanı tərk edən Aşram sakinlərini öz yanına çəkən insana borcluyam. Digər bağlar və xatirələr xalq arasında xatırlanmaq üçün çox müqəddəsdir".

20 sentyabr 1932-ci ildə Mahatma Qandinin elan etdiyi "ölənəcən" aclıq aksiyası xəbəri bütün hind xalqını sarsıtdı. Bu, "Cəmiyyət Qərarı" olaraq bilinən İngiltərənin Baş nazirinin hind cəmiyyətini parçalayan qərarına etiraz əlaməti olaraq edilmişdi. Səhər saat üçdə, elan edilmiş aclıq aksiyasının başlandığı gündə Qandi Taqora yazırdı: "Hörmətli Qrudev, çərşənbə axşamı, səhər saat 3-dür. Günorta saatlarında yanğın qapısına girirəm. Səylərimə xeyir-dua verin, bunu etmənizi istərdim, səmimi dost olduğunuz üçün. Tez-tez öz daxili düşüncələrimi özümlə bölüşürəm. Bu və ya digər tərəfdən sizdən qəti bir fikir gözlədim, amma siz hərəkətlərimi tənqid etməkdən imtina etdiniz. Hələ qarşıda bir neçə gün aclıq aksiyası keçirsəm də, ürəyim hərəkətlərimi qınayırsa, fikirlərinizi gözləməyə davam edəcəyəm. Səhv olduğumu bilsəm, yenə də qürur duyaram. Səhvimi açıq şəkildə etiraf etmək üçün, qiyməti nə olursa olsun qəbulumdur. Əgər ürəyim hərəkətlərimi doğruldursa, xeyir-dua istəyərəm. Məni dəstəkləyərsiniz. Ümid edirəm..." Səhər saat 10-da o, artıq yazılanlara bir cümlə də əlavə etdi: "Məhz onu nəzarətçiyə təhvil verəndə sevgi ilə dolu gözəl teleqramını aldım".

Teleqram Mahatmanın aclıq aksiyasına getmək niyyəti xəbərini aldıqdan dərhal sonra Taqor tərəfindən göndərilmiş və onun bu qəhrəmanlıq hərəkətinə həmrəyliyini ifadə etmişdi: "Hindistanın birliyi və sosial birliyi dəyərli həyatınızı onlar üçün qurban verməyə dəyər. Bunun xalqımız üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb etmədiyini başa düşməyən hökmdarlarımıza qarşı hansı hərəkətin olacağını qabaqcadan görmək mümkün olmasa da, belə bir fədakarlığın şüurumuza ən yüksək çağırışının olduğuna əminik..." Öz növbəsində Taqor xalqa müraciət edərək, kasta xurafatının və sosial ayrıseçkiliyin bütün izlərini rədd edərək, Mahatma problemini dəstəkləməyə çağırdı. "Səhv edən" ən acı faciələrdən biri üçün məsuliyyət daşıyacaq", - deyə Taqor hind xalqına xəbərdarlıq edirdi.

Taqor hadisələrə müşahidəçi qala bilməyərək, həbsxanadakı Mahatmanı ziyarət etmək üçün Puneyə getdi. İngiltərə hökuməti əsas tələbi qəbul etdiyi və ölkədəki bütün siyasi partiyaların və icmaların təklif etdiyi kompromis sözlərini qəbul etdiyi üçün Mahatma aclıq aksiyasını dayandırdı.

Bir çox məqalə və məktublarda Taqor, Qandinin böyük humanizmi və çevik ruhu haqqında yazmışdı, ancaq özünü bununla məhdudlaşdıra bilməzdi. Bir neçə aydan sonra Qandinin təsiri Taqorun "Çandalka" ("Toxunulmaz qız") şah əsərində göründü.

1936-cı ilin fevralında Kəlkətədə təhsil mövzusunda üç mühazirə oxuduqdan sonra Taqor "Citranqoda" dramının musiqi variantını hazırlamağa başladı. Yumşaq və zərif qadın olan gəlini Protma Debi baletlərin hazırlanmasında əsas köməkçi oldu. "Citranqoda" bəlkə də bütün baletlərindən ən populyarı və ya şairin dediyi kimi, rəqs dramlarıdır. Kəlkətədə uğurlu premyeradan sonra sənətçilər Hindistanın şimalına qastrol səfərinə getdilər. Bir neçə iri şəhərdə puldan daha çox alqış aldıqdan sonra, martın son həftəsində balet tamaşasının getdiyi Dehliyə çatdılar. Bu vaxt Dehlidə olan Qandi, sağlamlığı zəif bir yaşlı şairin universitet üçün vəsait axtarışında bu qədər gərgin səfərlər etməyə məcbur olduğunu görəndə çaşıb qaldı. Dərhal ona "təvazökar həmvətənlərindən" bir təklif olaraq 60 min rupi üçün bank çeki ilə məktub göndərdi. Mahatma "İndi proqramın qalan hissəsinin ləğv olunduğunu elan edərək ictimai şüurunuzu asanlaşdıracaqsınız", - deyə yazırdı. Taqor ifalarını kəsdi, amma təəssüflənmədən özü əsərlərini səhnələşdirməkdən, səssiz və hərəkətsiz bir dirijor kimi səhnədəki bütün tamaşalarda oturmaqdan və ya bir tənqidçinin bir dəfə söylədiyi kimi, öz əsərini təsdiqləyən bir müəllif imzasıyla əylənməkdən məmnun idi.

Ancaq Taqor sakitləşmədi, Qandi gözlədiyi kimi, Kəlkətədəki ictimai yığıncaqlarda sədrlik etməyə davam etdi, bu, öz oyunlarını izləməkdən daha yorucu idi. Oktyabrın 2-də Qandinin doğum gününə həsr olunmuş Şantiniketon məbədində dua etdi və daha sonra əvvəl yazdığı "Əzab" şeiri əsasında yeni bir rəqs dramı üzərində işə başladı. Premyerası ayın sonunda Kəlkətədə baş tutdu və müəllif, həmişəki kimi, səhnədə səssizcə iştirak etdi.

1940-cı ilin fevral ayında Mahatma Qandi və həyat yoldaşı Kasturbay Santiniketonda şairi ziyarət etdilər. Bu, dindar siyasi liderlə şairin son görüşü idi. Taqor onların şərəfinə Şantiniketonun gözəl bir manqo bağında ziyafət verdi və salamlama nitqində əvvəllər "dilənçinin cırıqlarında böyük bir ruh" olaraq qələmə verdiyi insana ehtiramını bildirdi. Baxmayaraq ki, Mahatma, "bu ziyarəti həcc adlandırıram ... qərib deyiləm", - deyərək təbrikə cavab verdi. Qandi getməzdən əvvəl, Taqor ona Visvabharati Universitetinə kömək etməsi xahişinin yer aldığı məktubunu təqdim etdi: "Bu müəssisəni özünün himayəsi altına al, gələcəyin rifahı üçün bir zəmanət ver, onu milli sərvət hesab et. Visvabharati - həyatımın ən qiymətli xəzinələrini daşıyan bir gəmidir. Və ümid edirəm ki, həmyerlilərimdən xüsusi qayğı tələb edə bilərəm".

Mahatma xarakterik nəcib təvazökarlığı ilə "Mən bu institutu öz himayəm altına almalıyam?", - deyə yazdı. "Bu göstərmək üçün edilmədi. Qrudev bütün dünyanın işini görür, çünki o, millətinin əsl övladıdır. Buna görə də, onun bütün əsərləri bəşəridir və Visvabharati onlardan ən yaxşısıdır. Şübhə yoxdur ki, Qrudev maliyyə ilə bağlı bütün narahatlıqlardan qurtulmağa layiqdir. Onun toxunan müraciətinə cavab olaraq verə biləcəyim bütün köməkliyi verəcəyimi söz verdim. Bu qeyd səylərimin başlanğıcıdır". Taqorun ölümündən sonra azadlığını əldə edən Hindistanın milli hökuməti Visvabharatinin bir dövlət universiteti olması üçün bütün maddi məsuliyyəti öz üzərinə götürdü...

Əksər liderlərdən fərqli olaraq dünyaya böyük insan kimi gəlməyən Mahatma Qandi dünyada insana sevgi və mərhəmət hissi ilə mesajlar verdi və bu sevgi ilə də Hindistanı azadlığa çıxardı. O, yalnız öz taleyini özü yaratmadı, həm də Hindistanın taleyini müəyyən etdi...

Bədirxan ƏHMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2019.- 2 oktyabr.- S.21.