"Sosial media ən çox şeirə ziyan vurdu"

Türkiyəli yazar Semih Diri: "İnsanlar gündəlik divar yazılarını, adi statusları da şeir zənn etməyə başlayıblar"

Türkiyəli həmkarım Semih Diri ilə 2017-ci ildə İstanbulda Avrasiya Yazarlar Birliyinin keçirdiyi "Türk Gənc Yazarlar görüşü"ndə tanış olmuşdum.

Şeirlərindəki orijinal fikirləri ilə diqqətimizi cəlb edən şairlə sonralar əlaqələrimiz itmədi və bu günlərdə Türk dili ilə bağlı keçirilən beynəlxalq konfrans səbəbindən onu Bakıda qonaq etdik.

Müsahibimi oxuculara qısaca tanıtmaq üçün qeyd edim ki, Semih Diri 1992-ci ildə Bursada doğulub, Hacettepe Universiteti Türk dili və Əədbiyyatı məzunudur, hazırda Bursadakı bir kollecdə ədəbiyyat müəllimi kimi çalışır.

- Bu, mənim Azərbaycana ilk gəlişimdir. 1932-ci ilin 26 sentyabrında Atatürkün təşəbbüsü ilə ilk böyük türk qurumlarının toplantısı olub. Onun ildönümü kimi 26 sentyabr Türkiyədə Türk dili Günü kimi qeyd edilir. Yunus Əmrə İnstitutu Bilkənd Universitetiylə birgə hər il Beynəlxalq Türk dili Qurultayı keçirir. Bu il 14-cüsü keçirilən qurultaya qatılmaq üçün Bakıya gəldim. Bu qurultayın Bakıda keçirilməsinin də önəmli mənası var. Çünki Azərbaycan dili türkcəyə ən yaxın dildir. Dilimiz kimi Azərbaycanla dostluğumuz da hər sahədə davam edir. Ona görə də bu ölkəyə gəlmək mənim üçün hər anlamda dəyərlidir. Uşaqlığımdan bəri əsərlərini oxuduğum insanların yaşadığı şəhəri, onların uyuduğu torpağı ziyarət etmək çox gözəl bir duyğudur. İnsanlar da çox qonaqpərvərdilər. Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra da bunların şeirlərimə, hekayələrimə mövzu olacağını düşünürəm, eyni zamanda, Bakıyla bağlı ayrıca yazı da yazacam.

Özümü burada heç yad hiss eləmədim. Dil o qədər yaxındır ki, küçədə kimə yaxınlaşıb söz soruşsam, o an cavab verirlər. Bakı gecələri sanki sehirlidir. Xəzər dənizinin sahilində gəzdim, fərqli və gözəl duyğular yaşadım. Bakı geniş küçələri, müasir və zövqlü binalarıyla çox gözəl şəhərdir. Ən gözəli isə şəhərin öz keçmişini də mühafizə etməsidir. İçərişəhər sanki müasir Bakıdan tamamilə fərqli bir dövrdə, başqa zamandadır.

Bakıya səfərim VI Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkasına təsadüf etdi.

Üç günlük sərgi-yarmarkanın bir günündə iştirak etmək, tədbirlərə qatılmaq fürsətim oldu. Məntiqinə görə bizim oradakı kitab sərgilərimizə bənzəyir. Amma ondan fərqlənən bəzi xüsusiyyətlər də gördüm. Onlardan ən birincisi odur ki, bu, sadəcə kitab satılan yerdən əlavə, daha çox kitabı tanıdan, sərgiləyən bir proqram olmağıdır. Bizdə də bənzəri olur. Yəni şairlərin imza günləri, oxucu görüşləri keçirilir. Amma insanlar daha çox satışa diqqət ayırırlar. Burada fərqli mədəniyyətləri tanıdan müxtəlif ölkələrin də stendlərinə rast gəldim. Demək olar ki, hər stendin qarşısında hansısa şairlə, yazıçıyla görüş keçirilir, imza mərasimləri olurdu. İnsanlar da buna çox böyük maraqla yanaşırdılar. Bu da onu göstərir ki, bu sərgi-yarmarka daha çox tanıtmaq, maarifləndirmək məqsədi daşıyırdı. Yazarların insanlarla iç-içə olmağı və bunun nisbətən kiçik bir məkanda keçirilməsi sizin üstünlüyünüzdür. Bizdə daha böyük salonlarda daha böyük proqramlar keçirilir. Bu da şair və yazarları yenə də əlçatmaz edir.

Semih bəyin bu sözləri məni təəccübləndirir. Çünki Türkiyədəki kitab sərgilərində olan azərbaycanlılar müsahibimin üstünlük kimi gördüyü bu cəhətləri, əksinə, tənqid edirdilər. Bunu ondan da gizlətmədim. Söylədiyi açıqlama isə məntiqlidir, məncə:

- Fikrimcə, onlar buna ticarət yönündən baxırlar. O tərəfdən haqlıdırlar. Kiçik yerdə daha az iştirakçı olur, daha az kitab satılır. Bizdə Ankaradakı kitab sərgi-yarmarkası çox böyük bir konqres salonunda keçirilir, məkan geniş olanda daha çox insan gəlir, daha çox insan gələndə də daha çox kitab satılır. Mən nəşriyyatçı olmadığımdan onu dəyərləndirə bilmirəm. Amma bir şair və oxucu kimi, xaosun, qarışıqlığın olmamağını yüksək qiymətləndirirəm.

Azərbaycan teatrı həmişə maraq dairəmdə olub

Bu səfərimi anlamlı edən əsas səbəblərdən biri də teatr ilə tanış olmağımdır. Teatr göstərməyə bağlı bir ədəbi mətn olaraq, mənim həmişə marağımda qalan bir sahədir. Ankarada və Bursada tez-tez teatrlarda oluram. Tamaşaya baxmaqdan əlavə, tamaşa haqqında resenziyaları, teatrla bağlı məqalələri oxumağı da sevirəm. Azərbaycana gələrkən Kukla Teatrının binasında Yuğ Teatrının "Lənət" tamaşasını izlədim. Premyera olduğundan Azərbaycanın Mədəniyyət naziri və digər səlahiyyətli şəxslər də gəlmişdilər. Bu, dövlətin mədəniyyətə verdiyi önəmi göstərir. Onlarla bir sırada tamaşa izləmək mənimçün böyük fəxr idi. Verilən məlumata görə, teatrın öz binası təmirdə olduğundan müvəqqəti, o binada, kiçik salonda məskunlaşıblar. Amma o balaca səhnədə belə aktyorların çıxışı çox gözəl idi. Azərbaycan türkcəsini teatr səhnəsində ilk dəfə eşidirdim. Bu baxımdan da tamaşa həmişəkindən daha çox zövq verdi. Çünki qulağıma son dərəcə xoş gəlirdi.

Müsahibimin şeir və ədəbiyyatla bağlı düşüncələri hələ ilk tanışlığımızdan diqqətimizi cəlb etmişdi:

- Mən universiteti türk dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə oxumuşam. Buna görə də tənqidi məqalələr də yazıram. Bakıya gəlişim də sırf akademik fəaliyyətimin nəticəsidir. Amma ən başlıcası şeir və hekayələr yazıram. Keçən aprel ayında ilk kitabım çap olundu. "Bir biri bir az" adlı kitab "Kurqan" Yayınlarında çıxdı. 4-5 il ərzində jurnallarda çap olunan şeirlərimi topladıq. Kitabın adını açıqlayım: "Bir" - Tanrının vahidliyinə işarədir; "biri" - biz Tanrıdan gələrək biri oluruq; "bir az" isə həyatın faniliyinə işarədir. Kitabda iki mövzu var: birdən gəlib biri olaraq içimizdə eşq daşıyırıq və bir az yaşayıb ölürük. Məncə, keçmişdən bu günə gələn və bu gündən də gələcəyə gedəcək və bütün dövrlərdə, yüzilliklər sonra belə aktual olacaq cəmi iki mövzu var: eşq və ölüm. Mənim şeirim olmasa belə, inanıram ki, əsrlər sonrakı insanları da bizimlə eşq və ölüm birləşdirəcək.

Gələn yay isə hekayələrimi kitab halında cəmləşdirməyi düşünürəm. Onun da adını ilk dəfə sizinlə paylaşıram: "Ortakənddə bir asiyalı". Əlbəttə, o vaxta hələ çox var, amma mən indidən bunu planlamışam. Çünki mənim maraq dairəmdə olan əsas mövzu mədəniyyət qarşılaşmaları, arada qalmış insanlardır. Bu kitab da Asiya ilə Avropa arasında qalmış insanların psixologiyasını əks etdirən kitab olacaq.

Türkiyənin məşhur yazarlarından Tanpınarın da əsas mövzularından biri məhz budur. O da bizim mədəniyyət olaraq şərqlimi, yoxsa qərblimi olduğumuzu öyrənmək istəyir və bunu "eşikdə qalanlar" deyə şərh edir. Mən bunu Bakıda da hiss etdim. Buranın insanı da Türkiyədəki qardaşı kimi Avropayla Şərqin arasındadır. Və gün keçdikcə, texnologiya irəlilədikcə bu problem daha da dərinləşir. Bu da bizim şəxsiyyət problemimizi ortaya çıxarır. Bizi var edən dəyərlərdən uzaqlaşırıq, özümüzə yadlaşırıq. Mən də bunu hekayələrimdəki obrazlar vasitəsilə çatdırmağa çalışıram.

Şeirlərə gələndə isə indi şairlər sərbəst şeir yazırlar və təəssüf ki, çağdaş insan sərbəst şeiri yanlış anlayır. Sanki ağlına gələn hər şeyi alt-alta yazmaq kimi başa düşürlər. Əslində isə qətiyyən belə deyil. Mənim şeirlərimdəki sərbəstlik vəzn etibariylə belədir, içərisi isə tamamilə türk şeirinə bağlıdır. Yəni mən divan şeirindən, Füzulidən, Bəxtiyar Vahabzadədən, Yaşar Kamaldan, Əhməd Haşimdən də yararlanıram. Çünki mən bir türkəm və bu mədəniyyətlə böyümüşəm. Yazılarımda da bunu mühafizə edirəm. Məsələn, Bakıya gəlmək mədəni hadisədir, gələrkən təyyarədən istifadə etmək isə modern. Mən atalarım kimi atla, dəvəylə gələ bilmərəm, amma Bakıya endiyim andan etibarən türklüyümdəyəm. Şeirdə də belədir. Əruz, hecə vəznindən istifadə bəlkə indi müasir görünmür, amma fikir, duyğu olaraq kökümüzə bağlılığımızı qoruyuruq.

Çağdaş türk ədəbiyyatında şeirlə bağlı çox önəmli nümunələr var. Amma roman və hekayənin daha öndə olduğu bir zamandayıq. Sosial media ən çox şeirə ziyan vurdu. İnsanlar gündəlik divar yazılarını, adi statusları da şeir zənn etməyə başlayıblar. Çağdaş şeirin bir problemi də qütbləşmədir. Mənsə şeiri bütün qütbləşmələrdən daha yuxarıda görürəm və şəxsim adına heç bir qütbləşmədə yer almamaq üçün çalışıram.

Akademik araşdırma mövzum da modern dövr türk şairlərinin şeirlə bağlı fikirləri, düşüncələridir. Modern deyəndə 1980-1990-cı illərdən bu tərəfi nəzərdə tuturuq. Buna görə də çox şeir oxuyuram. Bəzən bunun şeirimə təsirini görürəm. Ona görə də yazdığım şeiri sonra səsli oxuyuram, əgər hansısa yerdə başqasının səsini eşidirəmsə, o şeiri atıram gedir.

Çox təəəsüf edirəm ki, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı elə də bilgi sahibi deyiləm. Amma klassik şairləri, yazarları yaxşı tanıyıram, akademik olaraq da Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığını araşdırdım. Onu Türk dilinin sabit qalmağı və yaşamağı üçün çalışan önəmli adlarından biri kimi görürəm.

Azərbaycanın Xalq yazıçısı Anarın, demək olar ki, bütün əsərlərini oxumuşam. Özüylə də 2017-ci ildə İstanbulda Avrasiya Yazarlar Birliyi tərəfindən keçirilən görüşdə tanış oldum. Əvvəllər də kitablarını oxuyurdum, amma tanış olandan sonra daha çox və daha fərqli gözlə oxumağa başladım. Türk ədəbiyyatının beynəlxalq arenadakı son dövrlərin ən önəmli, qiymətli yazıçılarından biridir. Onun kitablarında məni özünə çəkən əsas cəhət odur ki, adi insanları xarakter səviyyəsinə qaldıra bilir. O obrazın əslində, sizdən olduğunu bilirsiniz, amma o, insanlığın təbliğatçısına çevrilir. Bu baxımdan mənə Yaşar Kamalı xatırladır.

Anarın "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi", "Gözmuncuğu" kimi əsərləri daha çox diqqətimi çəkir. "Gözmuncuğu" postmodernizmin ən gözəl nümunələrindən biridir. Anar obrazları psixologiyaya, psixoanalitikaya söykənir. Avrasiya Yazarlar Birliyi "Bengü" nəşriyyatında onun bir çox kitablarını çap elədi. Demək olar ki, bütün əsərləri Türkiyədə rezonansa səbəb olur. Hətta "Gözmuncuğu" əsəri haqqında geniş bir məqalə də yazmışdım.

Ədəbiyyatın bir tərifi yoxdur.

Mən ədəbiyyat müəllimi olaraq, ən çox bir problemlə qarşılaşıram: ədəbiyyatı konkret tərifi olan bir elm kimi tanıdırlar. Mənsə bunu qəbul etmirəm. Ədəbiyyat bəzən çəhrayı eynəklə həyata baxmaq, bəzən uçurumdan aşağı atılmaq, bəzənsə evin bir küncündə oturub heç nə etməməkdir. ədəbiyyatın tərifi həmin an insanın nə hiss etdiyidir. Tələbələrimə də bunu aşılamağa çalışıram. Elmin özündə belə xəyal gücü lazımdır. Kim olursunuz olun xəyal etməkdən, düşünməkdən vaz keçməyin. İnsanın olduğu hər yerdə ədəbiyyat var. Əslində, tələbələrimdən məmnunam. Bizimlə onlar arasında cəmi 10 yaş fərq var. Onların ən gənc müəllimi mənəm, mənimlə belə fikir ayrılığı yaşayırlar. Bu da bizim yox, sürətlə dəyişən zamanın "günahıdır". Tələbələrimin arasında da şeir, hekayə yazanlar var. Hətta bəzilərini jurnallarda çap eləmişik. Onlarla münasibətlərimdə şair yox, müəlliməm.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2019.- 5 oktyabr.- S.17.