"Hökmdar qadınlar"ın Vətən, torpaq sevgisi

Azərbaycan media məkanında Flora Xəlilzadə imzası var və bu imza hər kəsə yaxşı tanışdır. Yaxşı tanışdır ona görə ki, Flora xanım bir yaradıcı şəxsiyyət kimi həm qəzet-jurnal sistemində, həm də televiziyada daim öz sözünü deməkdədir. Və həm də nəinki publisistikada, habelə bədii yaradıcılıqda tanınmış bir yazıçı-jurnalistdir.

Flora xanımı Azərbaycan oxucusu və teletamaşaçısı hər gün izləməkdədir. Yuxarıda qeyd etdim ki, belə bir yaradıcı insanı hərkəs yaxşı tanıyır. Amma o da var ki, Flora xanımı hələ tələbə vaxtından tanıyanlar içərisində mən də varam. Ona görə mən də varam ki, Bakı Dövlət Universitetinin Jurnalistika fakültəsində təhsil almış bu tələbə qızı fakültənin bütün müəllimləri tələbəlik illərində, istərsə də istehsalata cəlb olunduğu zamandan yaxşı tanıyır. Jurnalistika fakültəsi peşəkar media kadrları hazırlayır və bu sahədə hələ tələbəlik illərindən özünü göstərən hər kəs müəllimlərinin sevimlisi olur. Flora Xəlilzadə o gündən bu günə bizim fakültəmizin sevimlisidir. Onun hər publisistik yazısı, hər kitabı bu fakültənin uğuru kimi qiymətlidir və o özü də həmişə bu fikri təsdiqləyir.

Flora xanım indiyədək respublika miqyaslı bir sıra qəzet və jurnalda çalışmış, bəzən redaktor səviyyəsinə yüksəlmişdir. Son illərdə İctimai televiziyada "Yadigarlar" kimi ciddi maarifçilik missiyasına xidmət edən bir proqram formatını ortaya qoymuşdur.

Flora xanımın çox sayda publisistik yazıları və kitabları var. Mən bu məqamda onun yalnız bir kitabı - "Hökmdar qadınlar" adlı məqalələr toplusu üzərində dayanmaq istərdim. Onun bu kitabını "Vektor" Beynəlxalq Elmlər Akademiyası çap etmişdir. Həm də ona görə ki, Flora Xəlilzadə bu akademiyanın Şahmar Əkbərzadə adına Beynəlxalq Ədəbiyyat Mükafatına layiq görülmüşdür.

Mən ilk növbədə bu kitabın tipoloji xarakterindən danışmaq istərdim. "Hökmdar qadınlar" öz xarakterinə görə elmi-publisistik mahiyyət daşıyır. Ümumiyyətlə, Flora xanım əksər əsərlərində elmi-publisistik üsula daha çox meyl edən yaradıcı şəxsiyyətdir. Onun əsərlərinin əksəriyyətində mütləq dərin tədqiqata xüsusi meyl var, "Hökmdar qadınlar" isə birbaşa tarixə və onun dərin qatlarına bağlılığı ilə elmi və publisistik üslubu birləşdirir. Bu, elə bir mövzudur ki, mütləq elmi mənbələrə müraciət tələb edir və müəllif bu müraciətləri ilə oxucunu öz mülahizələrinə inandırmaq keyfiyyətini nəzərə almışdır. Müəllif 17 müsəlman, türk "sultan xanımlar" barəsində yazdıqlarını əvvəlcə "Kaspi" qəzetində silsilə yazılar kimi dərc etdirmişdir. İndi isə ayrıca kitab formatında nəşr olunan bu qiymətli yazılar bütöv şəkildə oxuculara təqdim olunur. "Hökmdar qadınlar" kitabına elmi, bədii mühitdə özünün azərbaycançılıq ideologiyasına möhkəm bağlılığı ilə tanınan Sona xanım Vəliyeva maraqlı bir ön söz yazmışdır. Sona xanım Flora Xəlilzadə yaradıcılığında vətənpərvərlik, milli dəyərlərə xüsusi diqqəti önə çəkir və bu kitabın əsas mahiyyətini, əhəmiyyətini açır: "Dünyanın qloballaşan dönəmində tarixə qayıdış, tarixi şəxsiyyətlərin öz xalqları qarşısında xidmət nümunələrini təqdim etmək, yetişən nəslin ənənələrdən bəhrələnməsi mənasında çox aktual bir məsələ kimi bu gün əhəmiyyətlidir". Dəqiq müşahidə və dəqiq qiymətdir ona görə ki, həqiqətən də qloballaşan dünyada milli kimliyin itmə təhlükəsi qarşısında, müsəlman dünyasına müasir güc dövlətlərinin açıq basqıları qarşısında gənc nəsil özünü, kökünü, hardan gəlib hara getdiyini bilməlidir.

Kitab iki fəsildən ibarətdir. Hökmdar qadınlar haqqında yazıların ayrı-ayrı fəsillərə bölünməsi mühüm mahiyyət kəsb edir. Müəllif birinci fəsildə İslam dövlətlərindəki qadın hökmdarların, ikinci fəsildə birbaşa Azərbaycandakı hökmdar qadınların həyat və fəaliyyətlərini tədqiq etmişdir. Müəllif həm də hökmdar xanımları tarixi sıralama ilə qələmə alır. Bu mənada ilk hökmdar qadın kimi "Sultan Raziyyə" oçerki təqdim olunur. "Dehli müsəlman türk dövlətinin Sultanı Raziyyə Xatun İspaniyadan İndoneziyaya qədər üç qitənin üzərində yerləşən müsəlman dövlətlərində ilk hökmdar qadın olmuşdur". Sonra Flora xanım onun tax-tac sahibi olmasının maraqlı tarixini bizə təqdim edir. Məlum olur ki, həmin dövlətin hökmdarı Şəmsəddin İltutənuş bir neçə oğlunun içərisində varisliyinə ümid etdiyi oğlu Nəsirəddinin - mərhəmətli və bacarıqlı bir insanın qəfil ölümündən sonra qızı Raziyyəni tax-tac sahibi etmişdir. Müəllif tarixi mənbələrdən qidalanaraq göstərir ki, "Raziyyə həqiqətən də hökmdarlara məxsus keyfiyyətlərlə seçilirdi. Qardaşlarından daha çox cəsur, cəngavər olmaqla yanaşı, mərd, ürəkli və gözəl qadın idi". Müəllif Raziyyəni belə xarakterizə edir: "Dinin və dünyanın sevimlisi", "Qadınların dayağı" kimi adlarla xitab edilən Raziyyə Xatun hökmranlığının ilk illərində kəsdirdiyi pulların üzərinə "...əsrin hökmdarı Sultan Raziyyə Şəmsəddin İltutmuşqızı" sözlərini yazdırıb. Taxta çıxdığı gündən uzun və yorucu çarpışmalarla qarşılaşan Sultan Raziyyə müxtəlif üsyanları yatırdı, müharibələri idarə etdi. Deyilənə görə, qarışıq zamanlarda Sultan Raziyyə kişi paltarı geyərək xalq arasına çıxarmış. İslam dünyasının ilk və qüdrətli qadın hökmdarı olan Sultan Raziyyə dəfələrlə xəyanətkar qohumlarının, qısqanc və paxıl əmirlərin zərbələrinə tuş gəldi. Dedi-qodulardan üzüldü, amma hökmdar kimi də, dəyanətli xatun kimi də həmişə öz məğrurluğu və şücaəti ilə düşmənlərinə meydan oxudu".

Təfərrüata varmadan deyə bilərəm ki, Flora xanımın tarixi faktlarında hökmdar qadınların hər birinin öz xarakteri var. Lakin bu xasiyyətlər içərisində hökmdar xanımların, demək olar ki, hamısında qadınlıqdan, analıqdan doğan insanpərvərlik, insana, vətənə sevgi hissləri dominantlıq təşkil edir. Məsələn, eyni sözləri Misir Sultanı Şəcər Xanım, Türkan Xatun, Əbəş Xatun və b. haqqında da demək olar.

Flora Xəlilzadə bir məsələni də qəsdən qabardır: şah saraylarında taxt-tac uğrunda mübarizənin əbədi qüvvələri və bu qüvvələrin çox zaman taxta çıxmaq üçün hər cür hiyləyə, qəsdə əl atmaları. Lakin müəllif daha bir cəhəti publisistik tərzdə həmişə qiymətləndirir: Hökmdar qadınların el arasında nüfuzu və bu nüfuzun insanlıqdan doğan mənbəyi. Məsələn, Misir Sultanı Şəcər xanımın taleyi buna tipik misaldır.

Hökmdar qadınlar haqqında portret oçeriklərin hər birində onların rəhbərlik etdikləri dövlətin yaranma tarixi, yadellilərə qarşı qəhrəmanlıq döyüşləri, qələbələr, məğlubiyyətlər ətrafında da ciddi elmi söhbət açılır. Və bəzən bütün bunları müəllif müasirləşdirmək məqsədilə təqdim edir. Bu mənada "Türkan Xatun" oçerkində bu hökmdar qadının taleyi maraqlıdır. İranın Kirman vilayətindəki Kutluq dövlətinin dördüncü hökmdarı Türkan xatun səltənətin bütün çətinliklərindən keçən, əminamanlığı təmin edən, xalqın vəziyyətinin yaxşılaşmasına cəhd göstərən bir hökmdar kimi ad qazandı, lakin satqınlığın, şərin qurbanı oldu. Amma xalq yaxşıları unutmur. Elə buna görədir ki, taxt-tacı tərk elətdirilmiş olsa da, xalq onu şəhərin ən gözəl yerində - Mədrəsə künbəzinin altında dəfn edir.

Kitabda Şəfabəddin Padişah Xatun və digərlərinin həyat tarixçələrindəki belə məqamlar publisistin qələmində dəqiq və təsirli ifadəsini tapıb.

Kitabın ikinci fəsli Azərbaycanda mövcud olmuş hökmdar qadınların həyat və fəaliyyətinə həsr edilir. Burada ilk oçerk Tomris xanım haqqındadır. Müəllif onu belə təsvir edir: "Qəhrəmanlığı əsrlərin dizini qatlayaraq eradan eraya keçən, adı tarixdə dəyanət simvolu kimi əbədiləşən Tomris xatun türk dünyasının şərəf duyduğu və bütün Şərqin fəxarət ünvanı, sərkərdə libaslı, sərkərdə qüdrətli bir hökmdar olub. Onun barəsində müxtəlif əsərlər yazılıb, araşdırmalar aparılıb, hətta əfsanə və rəvayətlər yaranıb, rəsmlər çəkilib, şəninə şeirlər qoşulub, dastanlar bağlanıb. Mövzu yaxınlığı olsa da, məzmun cəhətdən fərqlənən bu yaradıcılıq məhsullarının birləşdirici məqamı diqqəti çəkməyə bilmir: Tomrisə olan ehtiram və məhəbbət".

Flora xanım bu oçerkində tanınmış tarixçi alimlərin, o cümlədən, Azərbaycan tarixçilərinin əsərlərinə müraciət edir. Bizim alimlər Tomrisi cəsur, ağıllı bir hökmdar kimi tədqiq etmişlər. Burada qədim və müstəqil Azərbaycan dövləti olan Midiyanın da mübarizəsi, bu torpaqlara hiylə ilə sahib olmaq istəyən Kişə (?) qarşı cəsarət dolu hünəri və s. məsələlər qələmə alınıb. Mübarizələrdən keçmiş Tomrisin obrazını müəllif sonda belə tamamlayır: "Zaman-zaman torpağımıza, milli sərvətlərimizə yadelli qəsbkarlar həmişə göz dikiblər. Onlara yerini göstərən igidlərimiz arasında qəhrəman qadınların da olması millətimizin, onun övladlarının cəsur və əyilməzliyindən, şərəf və ləyaqətindən, daxili aləmindən və döyüşmək, qalib gəlmək əzmindən xəbər verir. Məhz Tomris bu yurdunu sevən hökmdar olaraq torpağının işğal edilməsinə, ana kimi oğlunun hiylə yolu ilə əsir aparılmasına dözə bilmədi. İki müqəddəs hissin gücünə sərkərdə hünərini göstərdi, ana qisasını aldı. Nəticədə eraları adlaya bilən bir Tomris xatun əfsanəsi yaratdı".

Bu sətirlərin qiyməti bir də orasındadır ki, Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi yenə əsirlikdədir. Belə qəhrəmanlıq nümunələri bizi daha ayıq olmağa çağırır. Bu mənada müəllifin "Xurşudbanu Natəvan" sərlövhəli oçerki daha böyük maraq doğurur. Xurşudbanu Natəvan Flora xanımın haqqında sevgi ilə göz açdığı Cəlaliyyə Xatun, Mehriban Xatun, Taclı Xanım və b. Azərbaycan qadın hökmdarların publisistik obrazlar içərisində daha kövrək qələmlə işlənib. Çünki bu böyük ürəkli, incə mətləbli, hökmdar cəsarətli, şair diləkli bu xanımın qəbri bu gün işğal altında olan Ağdamın "İmarət" qəbiristanlığında uyuyur. Ancaq onun ruhu yediyi çörəyə nankorluğu, qonşuluqda xəyanəti ilə dünyada ilk sırada dayanan ermənilərin işğalı altında sakit uyuya bilərmi? "Xurşudbanu Natəvan" oçerki hər şeydən əvvəl bu sualı qoyur və bizi bu böyük el adamının ruhu qarşısında yeni mübarizəyə səsləyir.

Mən bu yazıda oçerklərin məzmunu üzərində qəsdən dayanmadım. Mən o məzmunu oxucunun özünə arxayın oluram. Müsəlman dünyasının və o cümlədən, Azərbaycanımızın cəsur, mərd, yurdsevər. evinə, elinə, ocağına sədaqət dolu qadın hökmdarların həyatı o qədər müqəddəs, o qədər ibrətamiz və o qədər həyatidir ki, onları yaxından tanımaq üçün mütləq bu oçerkləri özün oxumalısan.

Könül NİFTƏLİYEVA

BDU-nun Jurnalistikanın nəzəriyyəsi və təcrübəsi kafedrasının dosenti

525-ci qəzet.- 2019.- 5 oktyabr.- S.19.