Dünya ədəbiyyatı mümkündürmü?

essesi

Dünya ədəbiyyatı münasibətlərin, əlaqələrin internet, sosial şəbəkə vasitəsiylə sürətli şəkildə bütün coğrafiyalara yayıldığı bir dövrdə, əlbəttə, mümkündür.

Xüsusilə, son illərdə artan "Digital Humanities" təcrübələri də bunu dəstəkləyir. Mətnlər rəqəmlərə, simvollara, vizual işarələrə çevrilir. Yazının rəqəmlər və sxemlər vasitəsilə vizuallaşdırıldığı bir vaxtda fərqli dillər, əslində, ilk insanın dil kəşfi zamanı istifadə etdiyi rəsmlərlə birləşdirilməyə, vahid bir dil altında ifadə tərzinin yaranmasına təşviq edilir. Franso Morettinin bu mövzuda araşdırmaları, Stanford Universitetində istifadəyə verilən ədəbiyyat lobaratoriyası, ədəbi janrların Darvinin təkamül ağacında olduğu kimi təsnif olunması buna misaldır.

Ədəbiyyat nümunələrinin bənzər və ortaq xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmaq, təməl mətinlərin rentgenini çıxarmaq bəlkə bizə kömək edir. Ancaq əsaslarla və nümunələrlə əlləşməyi sevən biri olaraq bəzən "Görəsən, bunlardan kənarda qalanlar bizə kömək edə bilməzmi? Bütünə baxanda onda olan detalları gözdən qaçırırıqmı?" suallarına cavab axtarmaqda olduğumu görürəm. Bu tip bütöv baxış bucağı ümumiləşdirməyə gətirib çıxarmaz ki? Bir əsası bilmək, çözmək asandır, onlardan tamamilə eynilik gözləmək təhlükəlidir. Ehtimallarımızı şərtlərlə uyğunlaşdırmağımız önəmlidir. Lakin fərqləri də həmişə ağlımızda tutmalıyıq. Ədəbi əsərlərin fərdi xarakteristikasını və eyni zamanda yeni üslub yarada bilmək bacarığını da unutmamalıyıq.

Sxemlər və rəqəmlər dünyadakı bütün ədəbi nümunələrin xarakterlərini öyrənmək üçün bizə ipucu verir, dünya ədəbiyyatı deyəcəyimiz böyük sistemi görməyimizə kömək edir. Bununla belə, fərqləri mütləq şəkildə ağlımızdan çıxarmamalıyıq.

Moretti "Avropa romanının atlası"nda qərbli janr hesab olunan romanın fərqli coğrafiyalar səyahəti zamanı yad üslub və folklorun bir-birinə qarışmasınından söz açır. Bənzər misalı Adam Kriş hər şeyin beynəlmiləl status daşıdığı 21-ci əsr romanını "bəşəri roman" adlandırır. Onun kitabından tanıdığımız bəşəri roman lokal məkanı kosmik məkanla birləşdirən, yer üzündə insan olmaq təcrübəsini ağıl və bədən üzərindən təkrar quran, qadın zorakılığı, insanların kölələşdirilməsi, siyasi şiddət mövzularını qələmə alan, eyni zamanda, qurğuda üslub və tərkib gərginliyini qoruyub saxlayan, oxucunu da bunları düşünməyə vadar edən bir janrdır.

Dünyada baş verən hansısa siyasi gərginlik, bu gərginliyin bölgələrdəki təsiri, izləri, insanın bəşəri dəyərlər üzərindən izah edilməsi də romanın təməl mövzularındandır. Dünyanı yazmaq, Krişə görə, məhz belə bir işdir. Digər tərəfdən də ədəbi əsərlərin dünya dillərinə çevrilməsi, fərqli coğrafiyalarda kitab bazarında yerini alması, mükafatlara layiq görülməsi də dünya ədəbiyyatına doğru atılan addımların ən vacibidir. Bu şəkildə dünya ədəbiyyatının içində olmaq da dünya ədəbiyyat sahəsində aktyor kimi, ya da Pier Burdönün dediyi sayaq, icraedici olmağın yolunu göstərir. Bu sahədə yazarların, şairlərin bəşəri standartlarla buraya necə gəlib çıxması da önəmlidir. Təbii ki, burada ən önəmli iş ingiliscəyə tərcümə edilməkdir. Bu da janrlar arasında bir ierarxiya yaratmış vəziyyətdədir. Dünya ədəbiyyatında roman öz birinciliyini bölüşmək istəmir. Yazarlarla, naşirlərlə, redaktorlarla, akademiklərlə bol-bol müzakirələr edirəm. Bir dəfə bir yazar mənə, hekayə yazmaq istədiyini, ancaq roman yazmalı olduğunu, roman yazarsa, ingilis dilinə tərcümə ediləcəyi ehtimalının böyük olduğunu demişdi. Bu da dünya ədəbiyyatına daxil olmağın yollarını axtaranlardan sadəcə birinin nümunəsi. Sahə varsa, qanunlar da var. Dünya ədəbiyyatı realdır, belə bir xəyal qurmaq da mümkündür, üstəlik də şahanə ümidlər verir. Dünyanın fərqli yerlərində fərqli dəyərlərlə tərbiyə olunmağımıza rəğmən bizi bir araya gətirəcək olan əxlaq, sevgi, şəfqət, mübarizə ruhlu başqa dəyərlər var. Və bunlar lokallığı aşır. Yerli mədəniyyətin içində həbs olunmaqdansa, çeşidliliyin və fərqliliyin zənginliyi ilə məst olmaq dünya ədəbiyyatının təməlidir.

("Notos" dərgisindən Rəvan Cavid çevirib)

Seval ŞAHİN

525-ci qəzet.- 2019.- 5 oktyabr.- S.20.