Pərvinin yolu

Esse

İşim gərəyi publisistik mətnləri çox oxumalı oluram. Bu yazılar da bir neçə qrupa bölünür. Ən çox rast gəlinəni kal xurma kimidi.

Zəhrimarı nə uda bilirsən, nə qaytara. İlişib qalır xirtdəyində. Qalırsan boğula-boğula. Hər loxmasına bir kuzə su lazım olur. Axırda da adamı üzüb əldən salır. Nə cana xeyri olur, nə mala. Bir qisim də yetişmiş xurma kimi olur. Ağzına qoymağını gözləyir. Əriyib gedir, heç çeynəməyə də ehtiyac duymursan. Oxucusuna çox şey qazandırmır, amma itirdiyin nəsə də olmur. Ancaq elə yazılar var ki, armud kimidi. Oxuduqca armud dişləyirmiş kimi, ağzında qəribə, xarlanmış tam qalır. Armud ləti quma çevrildiyitək, belə yazılar da informasiyaya, SÖZə, bədii həzzə/həllə çevrilir. Oxuduqca oxuyursan, “doydum” demirsən ki, demirsən... O armud “qum”u söz dənizinə, məna qumluğuna çevrilir. Bir də baxırsan ki, qumluq dönüb səhra olub, idrakının “ağzı”nda xırçıldayan qumun da nə sayı var, nə hesabı...

Yazıçı Pərvinin “190 yaşlı həmdəmim” esselər toplusunu tutmuşam əlimdə. Hələ heç müəllifinin də xəbəri yoxdu çapından. Amma kitabı bitirmişəm, üstəlik, nəşrindən daha əvvəl. “AybKitab” layihəsində işıq üzü görən toplu nə az, nə çox 576 səhifədir. İnformasiya əsrində, sürət erasında bu boyda kitab çıxartdırmaq da ürək istəyir, deyim. Amma Pərvinin oxucu qıtlığı yoxdu, axı. Neçə təqdimatı keçirilibsə, hamısında zal dolub-daşıb, oxucular salona sığmayıb...

Kitabın arxa cildində esselərdən parçalar yer alıb. Göz gəzdirirəm:

“Yaradıcılıq ağrılı işdi... Ağrılı iş deyil əslində, başdan-ayağa ağrıdı. Fərqi yoxdu, kasıbsan, ya zəngin, xoşbəxtsən, ya bədbəxt, pessimistsən, ya nikbin, cavansan, ya qoca... Əgər yaratmaq arzusu baş qaldırıbsa, deməli, qövr edən, rahat buraxmayan bir ağrın var. Necəsə azad olmaq istəyirsən bu əzabdan, nə isə uydurmaqla, yaxud duyğularını yaxşı, ya pis, səviyyəli, ya zəif formada sənətə çevirməklə qurtulmağa çalışırsan. Bəlkə Allah da dünyanı ağrıdan yaradıb və bəndəsinə qoyduğu tələblər də ona görə belə qəlizdi...”

Oxuduqca fikirlərim haçalanır, ilan kimi qıvrılıb uzaqlara yol alır. Bir də ayılıram ki, dünyanın yarandığı gündən nə vaxtsa gerçəkləşəcək mütləq sona qədər əriş-arğac olub düşüncələrim.

“Bəlkə ədəbiyyat elə doğrulardan qaçmaq, ən ali həqiqət olan ölümdən yaxa qurtarmaq üçün uydurulan saxta adamlar, saxta həyatlar, saxta şəxsiyyətlər, saxta dünyaların yansımasıdı?” – düşüncəm özümə də xoş gəlir. Kim sevmir, axı, “mollalıq etməyi”? Kim söz əllaməliyindən geri durub indiyədək? Görəsən, yazmaq da əllaməlik deyil ki? Hələ 50 il bundan əvvələ qədər yaradıcı adamlara, incəsənətə üz tutanlara “mütrüb” deyirdilər, məsələn.

Pərvinin kitabından danışacaqdım, axı.

Kitabın adı məndə hansısa teatrın yaranmasıyla assosiasiya olunmuşdu. Yəqin Pərvinin teatrla bağlı yazıları, resenziyalarından irəli gəlirdi bu təəssürat. Amma kitabı açan kimi yanıldığımı gördüm.

Tolstoydan gedirmiş söhbət. Ədəbiyyatın Böyük İsgəndəri. Amma mənə görə, Tolstoy daha çox Axillesdi. Axilles uzun, sakit ömrü yox, qəhrəman kimi daim parlamaq şərtilə gənc yaşında ölüm badəsini içməyi seçmişdi. Tolstoy Axillesdən fərqli olaraq saqqalı kimi upuzun bir ömür yaşamışdı. Xoşbəxtmiydi, rahat, sakit yaşamışdımı? Bu sualın cavabını daha heç vaxt öyrənə bilməyəcəyik. Tolstoy qayğısız, eyş-işrət içində yaşaya bilərdi. Amma o, eyş-işrəti yox, yazmağı seçdi. Və ədəbiyyat səmasında Axilles kimi əbədi şöhrət qazandı. Yasnaya Polyana da Tolstoyun Troyası oldu.

Nəhayət, Pərvinin kitabından danışacam. Yəqin nə vaxtsa kitab yazsam, 576 səhifə mənə bəs etməyəcək...

“190 yaşlı həmdəmim” həm də bütün “525-ci qəzet” oxucularıyla həmdəmdi. Çünki kitabda toplanan yazılar, resenziyalar, esselər, portretlər hamısı (mən bilən hamısı) qəzetimizdə çap olunub. Oxucularımızı feyziyab edib (Hansısa namərd kefinin zay vaxtında deyib ki, qəzet bir gün yaşayır. “Kefinin zay vaxtında” deyirəm. Çünki normal əhvalda olsaydı, bizim o qədər zəhmətimizi qaldırıb yerə vurmazdı. Səhərdən axşama, bəzənsə günlərlə, həftələrə çalışmağımızın nəticəsi olan yazılar, materiallar, reportajlar, müsahibələr, bu ifadəyə inansaq, sən demə, bircə gün yaşayırmış. Ay qardaş, bu qəzetdi e, kəpənək yox). İndi oxuculara Pərvin daha bir jest edib. Həmin yazıları kitab şkaflarına əlavə etmək şansı qazandırıb. Publisistikasının böyük hissəsi bir topluda dəclənib. Qəzet oxucusuna bundan yaxşı nə hədiyyə?! Qabaqdan da qəzetimizin 27 yaşı gəlir.

Kitab 7 bölmədən ibarətdi. İlk bölmə “Şəxsiyyət” adlanır. Bu hissə həcmcə ən böyük olandı. Kitabın yarıdan çoxunu ehtiva edir. Nə az, nə çox 296 səhifə...

Sözügedən fəsil Tolstoy haqqında yazıyla başlayır. Yazıda Tolstoy bir neçə obrazda qarşımıza çıxır. Müəllif bitkin cümlələrlə tanıdığımız və tanımadığımız Tolstoyun portretini cızır, onun bir insan, yazıçı kimi xarakteristikasını göz önünə sərir. Lev Tolstoy tarixin tozlu səhifələrindən, dumanlı keçmişdən siyrilir. Yazıçıdan daha çox qonşu, ailə başçısı, kişi, rus zadəganı/kəndlisi kimi canlı çalarlar qazanır, oxucuya doğmalaşır.

Oxuyuruq:

“Günlərin birində Tolstoyun xanımı Sofiya Andreyevna əlyazmaları gətirəndə yazıçı ordan qeydlərini tapır. Rus kübar cəmiyyətinin qadınları haqda yazmağı planlaşdırırmış demə... Hər şeyi olub, amma heç nəyi olmayan bir qadın yaratmaq, bununla da üst təbəqənin xanımlarının şablon desək, “iç üzünü açmaq” imiş niyyət. Anna Karenina ailəli, imkanlı, gözəl balası olan bir xanımdı, amma nəyi çatmır, özü də bilmir. Bir sözlə, Tolstoy qeydlərinə baxıb əsəri 2 həftəyə bitirəcəyini düşünür, amma yazı və redaktə işi düz beş il davam edir. Nəticədə isə hər şey, hər şey dəyişir. Hətta ora qədər dəyişir ki, Tolstoy Annanın ölümünü yazdıqca ağlayır. Bəli, bu, Tolstoy idi, onun qəhrəmanı o qədər azaddı ki, yazıçının diktəsindən çıxıb öz həyatını yaşayır və ölümdən başqa çarəsi, çıxış yolu yoxdur”.

Pərvin bu bölmədə kimlərdən yazmayıb ki... Fikrət Əmirov, Mirzə Fətəli, Qara Qarayev, Sabir, Mirzə Cəlil, Ramiz Rövşən və... Zərdüşt... Bizim (“bizim” deyirəm, amma Allahın salamını da verməyə macal tapmamış ölüm alıb əlimizdən) Zərdüşt Şəfi...

Maraqlıdı ki, Pərvinin sözü tükənmir. Nəinki söz, mövzu cəhətdən də boldu müəllif. Hər mövzuya fərqli rakursdan yanaşa bilir. Bir adam, bir mövzudan bir neçə dəfə yazdığı da olub kitabda. Amma yazılar arasında hər hansı oxşarlıq yoxdu. Heç deməzsən ki, bundan əvvəl bir, üç, yaxud beş yazı yazıb bu mövzuda.

Kitabın ikinci bölməsi “Qadın olmaq...” adlanır. Bu hissə digərlərindən xeyli qısadır. Cəmi dörd yazı daxil edilib. Amma bu o demək deyil ki, Pərvin bu mövzuda az yazıb. Xeyr. Müəllifin eyni adlı ayrıca kitabı da var. Bu dörd yazıya ayrılıqda, qısa şəkildə nəzər salaq. Birinci yazı “Xanım Mandelştam...” adlanır. Rusiyanın tanınmış şairlərindən Osip Mandelştamın həyat yoldaşı Nadejdadan danışır Pərvin. Onun sevgisindən, təbəddülatlarından, çəkdiyi əzablardan, qısqanclıqlarından... Şair qadınının portretini o qədər qabarıq işləyib ki, yazı portretdən daha çox 3D əsər kimi görünür.

İkinci yazı Müşfiqin Dilbərindəndi. Məncə, əlavə açıqlamaya gərək yoxdu. Müşfiq kimdi, Dilbər nəçidi... Aşiqlərin sənəti də, kimliyi də elə eşqdi (Son cümlə, deyəsən, bayaqkı əllaməlik söhbətinə göz vurur, məndən demək. Amma özümün də xoşuma gəldi, yazın bir qırağa).

Üçüncü yazı Həmidə xanım Cavanşir haqqındadı. Gözəlliyilə, igidliyilə Qarabağda ad çıxaran qadın. Mirzə Cəlilin həyat yoldaşı...

Həmidə xanımı Bayram Bayramovun “Karvan yolu” romanıyla tanımışdım. O zaman hələ uşaqdım. Sonralar kitab da it-bata düşdü, vaxt da qəhətə çıxdı. Romanı yenidən oxuya bilmədim. Pərvinin “Həmidə xanım” essesini oxuduqca Həmidə Cavanşirin özünün də, idealının da, əzabının da böyüklüyünü yenidən kəşf elədim. Anladım ki, Azərbaycan intellektualizmi Həmidə xanıma nə qədər, nələr borcludu. Ən azından bunu anlamaq üçün esseni oxumaq lazımdı:

“Həmidə xanımın ömründə yeni bir dövrün, təptəzə bir eranın başlanğıcı idi Mirzə Cəlil. Amma bununla belə, bir az dərinə gedəndə anlayırsan ki, Mirzə Cəlil Həmidənin mübarizəsinin davamı kimi gəlmişdi onun həyatına. Nədən ibarət idi bu mübarizə? Həmidə xanım aclıqla mübarizə aparırdı... Kasıb camaata çörək verirdi... Xəstəliklərlə döyüşürdü. Öz hesabına peyvənd lifləri gətirib vururdu xəstə uşaqlara... ...Qadının azad olmasını arzulayırdı! Sanki Həmidənin arzularının, amallarının güzgüdəki əksidi Mirzə Cəlilin ideyaları...”

Başqa nə gərəkdi bir qadına, əlavə nə lazımdı bir kişiyə? Məncə, heç nə. Yaxud “məncə”siz heç nə.

Fəslin sonuncu yazısı Fuad Axundovun həyata keçirdiyi layihədən bəhs edir. O Fuad Axundov ki, paytaxtımızı didik-didik axtarıb, araşdırıb, Bakını bizə, özümüzə tanıdıb, sevdirib.

Növbəti bölmə “Teatr” adlanır. Fəsildə müəllifin tamaşalar haqqında yazdığı resenziyalar, esselər yer alıb. Müxtəlif səhnə əsərlərinə fərqli rakursdan yanaşılıb. Oxucular heç olmasa, bu bölmədəki “Ölən və dirilən Təhminə” yazısını oxumalıdılar (başlıq sizə də Osirisi xatırlatmadı?!).

Daha bir hissə “Azərbaycan kinosu-120” adlanır. Bölmədə 17 esseyə yer verilib. Kitabda ikinci ən böyük fəsildi. Müxtəlif rejissorların, müxtəlif dövrlərin, müxtəlif janrların filmlərindən usta şəkildə danışılır. Yazılar oxucunu yenidən ekran qarşısına cəzb edir sanki.

“Məbəd” bölməsi də nisbətən qısadı. Cəmi 8 yazı var. Və bu yazılardan biri Paris Notr-Dam kilsəsinə həsr olunub. Daha doğrusu, bu 850 illik möhtəşəm tarix-memarlıq abidəsinin yanmasına...

“Səfər təəsüratları”nın da izaha ehtiyacı yoxdu” düşüncəsindəyəm. Rusiya, Türkiyə, Gürcüstan, ölkəmizin müxtəlif dilbər guşələri. Və müəllifin dili ilə desək, “Yollar... Yollar”.

Toplunun sonuncu fəsli “Uşaqlar – Dünyanın sabahı...” adlanır. Bu bölmənin sona saxlanması, təsadüfdümü? Axı, hamımız dünyanı uşaqlara, gənclərə əmanət edirik sonda. Uşaqlar bizim gələcəyimizdi. Üstəlik, həm yaşadıqlarımızı, həm də yaşamaq istədiklərimizi onlara yük edirik. Onların yolu bizimkindən çətin, bizimkindən uzundu. Çünki hər nəsil dəyişəndə dünyanı bir az daha qaranlıq halda qoyub gedir.

Oktyabrın 9-u Pərvinin doğum günüdü. Onun da yolu uzundu. Amma bu, işıqlı, üzüyoxuşa olan yollardandı. Yolunuz mübarək, Pərvin xanım!

Cavid QƏDİR

525-ci qəzet.- 2019.- 9 oktyabr.- S.18.