Professor Aida İmanquliyevanın yaradıcılığında multikultural inteqrasiya tendensiyası

Aida İmanquliyeva-80

Azərbaycanın görkəmli şərqşünas alimi, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor Aida İmanquliyeva ilə sağlığında görüşmək, elmindən bəhrələnmək mənə nəsib olmasa da, taleyimə onun "Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri" kitabını 2007-ci ildə İstanbulda "Modern Arap Edebiyatının Usta Kalemleri" adı altında tərcümə edərək İQ nəşriyyatında çap etdirmək qisməti düşüb.

Qeyd etməyi özümə borc bilirəm ki, son dərəcə elmi ciddiyyətlə və ədəbi-fəlsəfi dərinliklə yazılmış bu kitab gənc bir tədqiqatçı olaraq mənim yetişməyimə böyük təsir göstərib və indinin özündə də göstərməkdədir. Adıçəkilən kitabın türk dilinə tərcümə edilməsindən 12 il ötməsinə baxmayaraq, kitab ərəb ədəbiyyatı, xüsusilə şərq-qərb münasibətlərini tədqiq edən alim və tədqiqatçılar üçün Türkiyədə də öz aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. Bu günün özndə də müxtəlif məqalələrdə bu kitabdan elmi mənbə kimi istifadə olunur.

Professor Aida İmanquliyevanın yaradıcılığını tədqiq edərkən, multikulturalizm, mədəniyyətlərarası dialoq tendensiyasının əsaslarını bilmədən onun elmi paradiqmasını anlamaq qeyri-mümkündür. Onun məhcər ədəbiyyatı, klassik ərəb-müsəlman sivilizasiyasına dair yazıları dediklərimizə əyanı sübutdur. Bu kontekstdə qeyd etməliyəm ki, Aida İmanquliyevanın araşdırdığı Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nüaymənin əsərləri mənsub olduqları ərəb mədəniyyəti, ərəb ədəbiyyatı, şərq-qərb münasibətləri, o cümlədən, onların hər üçünün xristian dininə etiqad etmələri birbaşa multikultural mahiyyətə malikdir. Məhz şərq-qərb münasibətləri bu baxımdan fəlsəfi müstəvidə ontolojik olaraq "mən" və "başqası" məfhumlarını ortaya çıxarır. Belə ki, "mən" hər hansı bir mədəniyyətin və ya sivilizasiyanın daxilində "başqa"larından fərqli düşünmə sistemləri ilə qarşılaşır. Nəticədə "mən" sivilizasiyalararası əlaqədə həm qəbuletmə, həm də ayrılma mənasında özünü ancaq başqası və ya başqa sivilizasiya vasitəsi ilə müəyyənləşdirir.

Məşhur fransız filosofu Emmanuel Levinasın da qeyd etdiyi kimi, "insanlığın mənbəyi bəlkə də Başqasıdır". Məhz professor Aida İmanquliyeva ədəbiyyat vasitəsilə bu qarşılıqlı münasibətə belə qiymət verir: "Qərb və Şərq bir-birini yalnız bərabərhüquqlu qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı hörmət şəraitində zənginləşdirə bilərlər, mənəviyyatın həqiqi hərəkətverici qüvvəsi olan, mürəkkəb fəlsəfi ideyaları anlaşıqlı dildə geniş oxucu kütləsinə çatdıra bilən ədəbiyyat isə sivilizasiyalararası dialoqda ən yaxşı vasitəçilərdən biridir..."

XIX əsrin sonuna doğru Livanda baş verən siyasi, iqtisadi və sosial təlatümlər nəticəsində kütlələrin ABŞ-a köçməsi labüd oldu. Bu, eyni zamanda, ölkənin intellektual mühitinə də öz təsirini göstərdi. Məhz Cübran, Reyhani və Nüaymənin ABŞ-dakı fəaliyyətləri ərəb məhcər ədəbiyyatının yaratdı. Məhcər ədəbiyyatının yaranması şərq-qərb münasibətlərinin ədəbiyyat vasitəsilə qarşılıqlı əlaqəsi baxımından mühüm idi. Professor Aida İmanquliyevanın "Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri" kitabı bu istiqamətin tədqiqi üçün əvəzsiz mənbədir. Müasir dövrdə həyat tərzi və dövlət siyasəti olaraq qəbul edilən multikulturalizm tendensiyası kontekstində də bu kitab öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Professor A.İmanquliyevaya görə, qeyd olunan hər üç şair və yazıçının köçdükləri ölkələrdə ədəbiyyat mühitiylə yaxından təmas qurmaları onların qərb mədəniyyətini qərəzsiz şəkildə mənimsəmələrinə imkan yaradıb. Digər tərəfdən, Cübran, Reyhani və Nüaymə öz milli mənsubiyyətləri çərçivəsində ərəb cəmiyyətinin sosial və mənəvi problemlərinə biganə qalmayıblar. Bu situasiya onları şərq-qərb münasibətləri kontekstində məhsuldar sintez baxımından yaradıcı şəxslər olaraq qəbul edilməsinə səbəb olub. Beləliklə, "Suriya-Amerika məktəbi"nin öhdəsinə götürüyü bu sintez missiyası əsrlər öncə Süryani xristianların yunan fəlsəfə əsərlərini ərəb dilinə tərcümə edərək ciddi şəkildə İslam fəlsəfəsinin meydana gəlməsini xatırladır. O əsrlərdə yunan kimliyi altında formalaşan Qərb düşüncə tərzi, qeyd olunan mütəfəkkirlərin əsərlərində ingilis "Göl məktəbi", Amerika transsendentalistləri və rus realizmi adı altında yeni sintezlərin yaranmasına gətirib çıxarıb. Aida İmanquliyeva ədəbi-fəlsəfi ümumiləşdirmə nöqteyi nəzərindən Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail Nuayməni bu kontekstdə belə dəyərləndirir: "Onlara əzəldən Şərq xalqlarının mədəniyyətinə xas olan ümumbəşəri və humanist ideallar əsasında öz doğma mədəniyyətlərində bu dəyərlərin təsdiq üçün müvafiq üsullar tapmaq asan idi. Eyni zamanda, heç vaxt unutmaq lazım deyil ki, bu yazıçıları öz vətəninin adət-ənənələrini və öz dilini qoruyub saxlayan mühacirlər mühiti əhatə edirdi. Buna görə də onlar iki mədəni ənənənin - həm Şərqin, həm də Qərbin mədəni əlaqələrinin daşıyıcıları oldular".

Ədəbiyyat daima müxtəlif mədəniyyətlərin və multikultural inteqrasiyanın ən açıq və təsirli şəkildə müşahidə olunduğu bir sahədir. Cübran, Reyhani və Nüaymə yalnız ədəbiyyatçı deyil, eyni zamanda, içində yaşadığımız dünyanın iki sivilizasiya qütblərini, şərq və qərb dünya görüşlərini ustalıqla qavrayan və təhlil edən mütüfəkkirlərdir. Təsadüfi deyil ki, Aida İmanquliyevanın mənsub olduğu şərq-islam sivilizasiyası və aldığı təhsil vasitəsilə Qərb düşüncə tərzi də bu məsələlərin tədqiqində və anlaşılmasında xüsusi amillərdəndir. Məhz akademik Nərgiz Paşayeva haqlı olaraq bu məsələni belə qiymətləndirir: "...dünyanın əqli elmlə və ya əhval elmi ilə dərki məsələsi Aida xanımın məşğul olduğu Şərq ədəbiyyatının və fəlsəfəsinin əsas mövzularından idi". Ən əsası isə professor İmanquliyeva bütün tədqiqatlarında Şərq-Qərb dialoqunun vacibliyinə və qədim dövrlərdən bəri mövcud olan reallığına diqqət çəkirdi: "Ərəblərin mənimsədikləri antik, qədim şərq və ərəb-müsəlman ənənələri Əndəlis vasitəsilə Avropaya yayılırdı".

Müasir Qərb fəlsəfəsində və multikultural ədəbi inteqrasiya kontekstində mətnlərin və simvolların kəşf edilərək interpretasiya (şərh-təfsir) məsələsi öz aktuallığını mühafizə edir. Belə ki, məşhur fransız filosof Pol Rikora görə, bir mədəniyyəti şərh etmək və ya onun simvollarını yozmaq o mədəniyyəti müəyyən dərəcədə dəyişdirmək mənasına gəlir. Nəticədə bu şərh və yozumlar sayəsində "şərhlərin-yozumların toqquşması" (conflict of interpretations) məsələsi ortaya çıxır. Rikor, şərhinə ehtiyac duyulan mətn və simvolların müəyyən xüsusiyyətlərə malik olduğunu vurğulayır. Bu şərh və ya mənaları anlayaraq qəbul edən hər hansı bir insan, eyni zamanda, bunları öz dünyagörüşünə də tətbiq edir. Nəticədə, Rikora görə, hər bir hermenevtik fəaliyyətdə "başqasını" anlama üzərindən eyni zamanda, insanın özünü anlama prosesi həyata keçirilir. Bu kontekstdə Aida xanım analitik tərzdə modern hermenevtik fəlsəfədə aktual bir problem olan yazıçı-oxucu əlaqəsinə toxunaraq mövzunu belə qiymətləndirir: "Ədəbiyyat yazıçı ilə oxucu arasında mənəvi vasitəçi olmalıdır. O, insan qəlbinin sirlərini və dərinliklərini öyrənməli, "söz hoqqabazlığı və şeir dekoru sərgisinə" çevrilməməlidir... Dünyanın müxtəlif bölgələri arasındakı qarşılıqlı əlaqələr sayəsində hər bir milli ədəbiyyatın nailiyyəti başqa, hətta məkan etibarı ilə uzaq ədəbiyyatların da nailiyyətinə çevrilir. İstənilən xalqın mədəniyyəti xaraktercə mili olub, ümumbəşəri nailiyyətlərlə qırılmaz surətdə bağlıdır".

Professor Aida İmanquliyevanın yaradıcılığında klassik ərəb-müsəlman mədəniyyəti multikulturalizm tendensiyası baxımından əhəmiyyət kəsb edir. O, VIII əsrdən XV əsrə qədər İspaniyada yaşanan multikultural mühit haqqında öz yazılarında ciddi təhlillərə yer verir. Bu zaman kəsiyində xristian, yəhudi və müəlmanların burada "convivencia" (birgəyaşama) şəraitində həyat sürmələri tarixi reallıqdır. İmanquliyeva bu mövzunu belə səciyyələndirir: "Əndəluslu alim və ədiblərin nəcib fəaliyyəti sayəsində Qərb dünyası Şərqin mədəniyyəti, ədəbiyyatı, adət və ənənələrilə tanış oldu. Qərblə Şərq arasında, mədəni-ədəbi əlaqə yarandı. Məhz bu alimlərin tərcüməçilik səyi nəticəsində Avropa qədim yunan dünyasının tibbə, riyaziyyata, həndəsəyə aid ən məşhur əsərlərilə tanış oldu".

Ümumiyyətlə, ədəbiyyat və fəlsəfə əlaqəsinin əsasları qədim yunan fəlsəfəsindən etibarən aktuallıq kəsb etməyə davam edir. Qədim yunan fəlsəfəsində varlığı və mətnləri anlamada iki fəlsəfi metod olub. Bunlardan birincisi rasional metoddur ki, burada bütün arqumentlər əqli-məntiqi tutarlılığa istinad edilərək əsaslandırılmaqdadır. İkinci metod isə "ezoterik-batıni", yəni hər bir işarənin və sözün arxasında daxili məzmun və ya gizli məna var. Bu düşüncə tərzi ilə hər şey başqa bir şeyin simvolu və ya işarəsidir. Nəticədə, sonsuz işarələr sistemi içərisində mənalar mövcuddur. Məhz bu kontekstdə İmanquliyeva, romantik fəlsəfi əsaslara istinad edən ədəbi stildə yazmanın mahiyyətini dolğun şəkildə öz yaradıcılığında təsvir və təhlil edərək mövzunu belə qiymətləndirir: "Romantiklərin yaradıcılığında həmişə olan digər ən mühüm cizgilər şəxsiyyətin və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi, böyük keçmişin kiçik bu günə qarşı qoyulması, ideal və gerçəklik arasındakı uyğunsuzluqdur. Bərqarar olan ictimai münasibətlərə qarşı üsyankar etiraz, subyektivizm və pessimizmin əhval ruhiyyəsi, tövbəkarlığa və peyğəmbərliyə meyl, didaktizm elementləri və həmişə yüksək olan emosional hal-qəzəb, inkar, sevinc, təsdiq, məhəbbət və nifrət, mərhəmət də romantizmə xasdır".

Oktyabr ayının 10-u professor Aida İmanquliyevanın 80 illik yubileyidir. Aida İmanquliyeva Azərbaycan elminin görkəmli nümayəndələrindən biri kimi daima həm lokal, həm də qlobal arenada ciddi tədqiqat əsərləri ilə tədqiqatçıların yolunu işıqlandırmağa davam edir və edəcək. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyeva ən son müsahibələrinin birində anası, professor Aida İmanquliyevanın fenomenal şəxsiyyətini həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən son dərəcə dəqiqliklə belə xarakterizə edir: "...Məsuliyyət hissini, hər bir işin əvvəlindən maksimum nəticə əldə etməyə çalışmağı, özünə tələbkar və intizamlı münasibəti mənə anam - nəcib, parlaq, prinsipial, istedadlı, məğrur, son dərəcə gözəl bir xanım olan Aida İmanquliyeva aşılayıb. Hər bir ədalətsizliyə qarşı barışmaz mövqedə dayanan, işinə, elmə və pedaqoji fəaliyyətə hədsiz sədaqətli olan anam öz qısa həyatında inanılmaz zirvələri fəth etdi".

Rəşad İLYASOV

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi analitika şöbəsinin müdiri, fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 9 oktyabr.- S.11.