Cavid irsinin qorunması və təbliği
müqəddəs borc kimi
Tanrı bəşər övladını xəlq edən
zaman bəzilərinin qismətinə rahat, rəvan, bəzilərinə
isə əzablı yollar yazır. Taleyinə əzablı,
ağrılı-acılı yollar düşənlərdən
biri də dahi ədibimiz Hüseyn Cavid olub. Bütün yaşam boyu əzablarla,
haqsızlıqlarla qarşılaşıb, lakin əyilməyib,
sınmayıb, mətinlik, dəyanət və dözüm
nümunəsi göstərib.
Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında
Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin imzası ilə 1981-ci
ilin iyul ayının 21-də verilən qərar ulu Cavidin
ikinci bəraət sənədi oldu. Respublikada Hüseyn
Cavidin ədəbi irsini bir daha geniş surətdə öyrənmək
və xatirəsini əbədiləşdirmək
üçün həmin qərarda bir sıra mühüm
işlərin görülməsi nəzərdə tutuldu.
Onun ədəbi irsinin toplanıb nəşr olunması, əsərlərinin
müxtəlif teatrlarda tamaşaya qoyulması, Cavidə həsr
olunmuş monoqrafiyaların, əsərlərinin 4 cilddə,
habelə, rus dilində əsərlərinin 2 cilddə, ərəb
əlifbası ilə 1 cilddə nəşr olunması,
Bakı və Naxçıvan şəhərlərində
Hüseyn Cavidə abidə ucaldılması, ev-muzeylərinin
yaradılması və digər işlərin həyata
keçirilməsi Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin dahi
şairə olan sonsuz məhəbbətlə
imzaladığı qərarda öz əksini tapdı.
Qərardan sonra Naxçıvanda Cavidin vaxtı ilə qədim
Əlixan məhəlləsində bazar çayının kənarındakı
yaşadığı evdə yaradılmış ev-muzeyi
bütün cavidsevərlərin qibləgahına
çevrildi.
1982-ci ildə, kommunist rejiminin tüğyan etdiyi bir
vaxtda Hüseyn Cavidin cəsədinin qalıqları Uzaq Sibirdən
vətəninə gətirildikdən sonra bu sensasiyalı xəbər
keçmiş Sovetlər birliyində Cavid irsinə
marağı daha da artırdı. Bu maraq hətta
yaxın-uzaq xarici ölkələrdə də diqqət mərkəzində
oldu. Ulu öndərimiz Heydər
Əliyevin şəxsi qayğısı və təşəbbüsü
ilə həyata keçirilmiş bu hadisə tarixə
qızıl hərflərlə yazıldı. Xalq
şairi Milvarid Dilbazinin "Oğul qeyrəti" şeirində
də ulu öndərin bu əvəzolunmaz işi öz əksini
tapdı:
Cavidi vətənə
gətirən oğul,
Onu öz
xalqına yetirən oğul,
Xalqının
misilsiz qayğılarını
Öz
çiyni üstünə götürən oğul,
Var olsun
bu oğul qeyrətin sənin!
Ulu öndərin şəxsi təşəbbüsü,
qayğısı və göstərişi əsasında
Cavidin nəşi onun doğulduğu qədim
Naxçıvanda torpağa tapşırıldı. Uzaqgörən
siyasətçi bu işi ilə Cavidin adının əbədiləşdirilməsi
ilə bağlı planlarının bir hissəsini yerinə
yetirdi və planın növbəti hissələri onun hakimiyyətə
ikinci qayıdışından sonra həllini tapdı. Xalqımızın əvəzsiz oğlu hələ
1992-ci ildə Naxçıvanda Ali Məclisin Sədri işləyərkən
hətta o qarma-qarışıq dövrdə Cavidi yaddan
çıxarmadı və onun 110 illik yubileyini Muxtar Respublika
səviyyəsində qeyd olunmasını təşkil etdi.
Həmin gün yubiley tədbirində yaddaqalan
çıxışı ilə Cavidə, onun irsinə
yüksək dəyər verdi:
"Hüseyn Cavid XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının,
mədəniyyətinin bütün Türk
dünyasının ən görkəmli bir simasıdır, təkrarolunmaz
bir şəxsiyyətdir, bir şairdir, bir
yazıçıdır. Onun
yaratdığı əsərlər böyük çətinliklərdən
keçərək indi artıq hamımız
üçün dərslik olubdur və dərslik
olmalıdır".
Düşünülmüş və hissə-hissə həyata
keçirilən planın növbəti hissəsi dahi şairə
ucaldılan möhtəşəm məqbərə oldu. Ulu öndər
bu məqbərənin açılışında şəxsən
iştirakı ilə Cavid əfəndiyə və onun
timsalında Azərbaycan ədəbiyyatına və incəsənətinə,
daha geniş anlamda Azərbaycan xalqına olan sevgisini və
ehtiramını ifadə etdi. Açılış mərasimində
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri
Vasif Talıbov Hüseyn Cavidin bu məqbərəsini "Heydər
Əliyev dühasının bəhrəsi" adlandıraraq
demişdi: "Möhtərəm Heydər Əliyev
dühasının bəhrəsi olan Hüseyn Cavid türbəsi
Əcəmi yaradıcılığına mənsub
"Mömünə Xatun" məqbərəsinin
davamıdır. Bununla belə Hüseyn Cavid məqbərə-türbəsində
şairin özü ilə yanaşı, ailə üzvlərinin
- ömür-gün yoldaşı Mişkinaz xanımın,
oğlu Ərtoğrol Cavidin dəfn olunduğunu nəzərə
alsaq, Cavidlər ailəsi xatirə kompleksinin dünya mədəniyyətinin
bənzərsiz, əvəzsiz nümunələrindən biri
olduğu sübut edilir".
Məqbərənin açılış mərasimində
iştirak edən görkəmli ziyalılar, elm və mədəniyyət
xadimləri, hətta qonşu dövlətlərdən gəlmiş
qonaqlar ulu öndərin bu misilsiz xidmətini xüsusi
vurğuladılar. Görkəmli ədibin qızı Turan Cavid Cavidlər
ailəsi adından çıxış edərək
demişdir: "Hörmətli, əziz və dəyərli
Prezidentim! Düz beş gün sonra Cavidin
Sibirdən gətirilərək Naxçıvan
torpağında dəfn olunmasının 14 ili tamam olur. 1982-ci ildə Cavidin cənazəsi gətirilərək
bu qeyri-adi hadisənin əks-sədası çox uzaqlara
yayılmışdır. Başqa şəhərlərdən
bu xəbərin dəqiqliyini öyrənmək istəyənlər
sualı belə qoyurdular ki, yəqin bu, hörmətli Heydər
Əliyevin xidmətidir? Bunun da qısa bir cavabı var:
"Şübhəsiz ki, elədir".
2000-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin
Sədri Vasif Talıbovun qayğısı ilə muzeydə
yenidən əsaslı təmir və bərpa işləri
aparılaraq muzey öz əvvəlki görkəminə
qaytarıldı. Muzeyin ekspozisiyası tamam dəyişdirilərək
yenidən quruldu, maddi-texniki bazası zənginləşdirildi.
Ulu
öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə
2002-ci ildə böyük ədibin 120 illik yubileyi Azərbaycanda
geniş qeyd edildi, bir-birindən maraqlı tədbirlərlə,
konfranslar, gecələr, disputlar, kitab sərgiləri, şeir
müsabiqələri keçirilmiş, əsərləri nəşr
olundu.
Nəhayət,
Ulu öndər Heydər Əliyevin layiqli
davamçısı, onun bütün ideyalarını,
arzularını uğurla həyata keçirməkdə olan
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
"Hüseyn Cavidin 125 illik yubileyi haqqında" 2007-ci il 17
aprel tarixli sərəncamının Naxçıvan Muxtar
Respublikasında icrasını təmin etmək məqsədilə
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin həmin
il may ayının 15-də imzaladığı sərəncamla
təsdiq edilmiş "tədbirlər planı"na
uyğun olaraq müxtəlif yubiley tədbirləri həyata
keçirildi. Muxtar respublikanın ali, orta ixtisas, ümumtəhsil
məktəblərində, muzeylərdə, kitabxanalarda,
klublarda, mədəniyyət evlərində Hüseyn Cavidin
yaradıcılığına aid guşələr
yaradıldı, kitab sərgiləri, gecələr
görüşlər təşkil edildi. Tədbirlər
planına uyğun olaraq ötən il
oktyabr ayının 24-də Naxçıvan şəhərində
şair-dramaturq Hüseyn Cavidin 125 illik yubileyinə həsr
olunmuş zirvə tədbiri keçirdi.
Ölkə
Prezidenti İlham Əliyevin dahi şair-dramaturq Hüseyn
Cavidin 125 illik yubileyi ilə əlaqədar
imzaladığı sərəncama əsasən Hüseyn
Cavidin ev-muzeyində də geniş tədbirlər planı tərtib
edilərək və həmin plana əsasən "Hüseyn
Cavid-125" yubiley sərgisi təşkil olundu və Muxtar
Respublikanın mədəni-maarif müəssisələrində
nümayiş etdirildi. Muzey ekspozisiyası fonda
olan yeni eksponatlarla zənginləşdirildi, yeni guşələr
yaradıldı. Yubileylə əlaqədar
ev-muzeydə elmi-nəzəri konfranslar, disputlar, gecələr,
görüşlər, sərgilər, şeir gecələri
təşkil olundu. 2007-ci il may
ayının 7-dən 12-dək qardaş Türkiyənin
İstanbul şəhərində Hüseyn Cavidin və
Kazım Qarabəkir Paşanın 125 illik yubileyi və
onların tarixi dostluqlarına həsr olunmuş tədbirlər
keçirildi. Həmin tədbirlərdə ev-muzeyi tərəfindən
6 lövhədən ibarət, yüksək keyfiyyətli
"Hüseyn Cavid-125" sərgisi 5 gün ərzində
nümayiş olundu və tədbir
iştirakçılarına geniş məlumat verildi.
Dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavidə olan sonsuz məhəbbəti,
diqqət və qayğısının nəticəsidir ki, cənab
Prezident görkəmli ədibin 16 fevral 2012-ci ildə 130, 24
oktyabr 2017-ci ildə 135 illik yubileylərinin keçirilməsi
ilə əlaqədar sərəncamlar imzaladı və bu sərəncamlara
əsasən ölkədə və ölkədənkənar
yerlərdə müxtəlif tədbirlər keçirildi.
Son illər muzey əməkdaşlarının gərgin
axtarışları və səyi nəticəsində muzeyin
fondu xeyli zənginləşib. Hazırda bu günə
qədər muzey fondunda 9500-dən artıq eksponat qorunur.
Bu eksponatlar içərisində "Turan Cavid qadın mərkəzi
ictimai birliyi"nin sədri, mərhum Sevda xanım Cəfərovanın
muzeyə təqdim etdiyi Turan Cavidə məxsus stolüstü
saat, Hüseyn Cavidin böyük bacısı Fatma xanıma məxsus
küləcə (nəticəsi Fatma xanım tərəfindən
hədiyyə edilib) Hüseyn Cavidin böyük
qardaşı, Şeyx Məhəmməd Rasizadənin həyat
yoldaşı Zərri xanımın Yusif bəy Vəzirovun həyat
yoldaşı Fatma xanıma hədiyyə etdiyi 4 ədəd
boşqab və 1 ədəd fincan nəlbəkisini (mərhum
teatrşünas Cəlil Vəzirovun həyat yoldaşı
Fövziyyə xanım tərəfindən muzeyə hədiyyə
edilib) xüsusi qeyd etmək olar.
Bunlardan əlavə ədibin özünün və
haqqında olan çox sayda nəfis nəşrlər də dəyərli
nüsxələrdir. Bütün bunlarla yanaşı, cavidşünas Azər
Turanın muzeyə təqdim etdiyi, Ərtoğrol Cavidin hərbi
xidmət illərində 1942-ci ilin 28 fevralından
başlayaraq 1943-cü ilin 7 oktyabr tarixinə kimi Abxaziyadan,
Tbilisi Hospitalından və Naxçıvandan Bakıya -
anası Mişkinaz Cavidə və bacısı Turan Cavidə
yazdığı 71 məktubu xüsusi qeyd etmək olar. Bu məktublar muzeyin nadir eksponatları kimi çox
qiymətli əhəmiyyət kəsb edir.
Cavidin ev muzeyi ədəbiyyat profilli bir çox muzeylərlə əlaqəsini davam etdirir. Muzeyin Cavidin Bakı şəhərindəki ev muzeyi ilə əlaqəsi daha genişdir. Hələ mərhum Turan Cavid işlədiyi illərdə muzeyimizə daim qayğı göstərmiş, Cavidin Naxçıvan dövrü ilə bağlı eksponatları, sənədləri, fotoşəkilləri muzeyə bağışlanmış və hətta muzey yaradılarkən tez-tez Naxçıvana gələrək dəyərli məsləhətlərini vermişdir. İndi də bu iş, bu köməklik davam edir. Muzeyin direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz Babaxanlının köməkliyi ilə fotoşəkillər, sənədlər, afişa və proqramlar, qəzetlər, jurnallar və onlarca kitablar muzeyimizə bağışlanmışdır. Bunlardan Gülbəniz Babaxanlının "Azərbaycan ədəbi fikri və Hüseyn Cavid" - 2 cilddə, "Heydər Əliyev və Hüseyn Cavid", onun rəhbərliyi və layihələri əsasında nəşr edilmiş 13 cilddə "Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid", 10 cilddə "Cavidşünaslıq" toplusu, "Hüseyn Cavid: həyatı və sənət yolu" və digər nəşrləri xüsusi qeyd etmək olar.
Çox sevindirici haldır ki, 2013-cü ildə İstanbulda "Kusena" yayınları nəşriyyatında ilk dəfə olaraq türk dilində Hüseyn Cavidin "seçilmiş əsərləri" nəşr olunaraq həmin nəşriyyatın əməkdaşı Selma Sukas tərəfindən muzeyimizə hədiyyə olaraq göndərilmişdir.
"Kaspi" qəzetinin və eyni adlı təhsil şirkətinin layihəsi ilə İran İslam Respublikasında Əkbər H.Əlyarın fars dilinə tərcüməsi ilə Hüseyn Cavidin 2013-cü ildə "Peyğəmbər", 2015-ci ildə "Şeyx Sənan", 2016-cı ildə "Hüseyn Cavid xəzinəsindən: Peyğəmbər, Maral, Şeyx Sənan", 2019-cu ildə "Maral" və 2018-ci ildə Özbəkistan Respublikasının paytaxtı Daşkənd şəhərində böyük ədibin özbək dilində "Seçilmiş əsərləri" nəşr olunub. Eyni zamanda, "Hüseyn Cavid Vətənə qayıdış" fotoalbomu və eyni adlı məqalələr toplusu da "Kaspi" təhsil şirkətinin və "Kaspi" qəzetinin layihəsi əsasında 2015-ci ildə işıq üzü görüb. Bu kitablar "Kaspi" qəzetinin təsisçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sona Vəliyeva tərəfindən muzeyimizə hədiyyə edilib.
Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaşayıb yaradan rəssamların muzeyimizlə əlaqələri genişdir. Tanınmış rəssamlarımızdan Ülviyyə Həmzəyeva, Telman Abdinov, Həbibə Allahverdiyeva, Qəhrəman Tağıyev Hüseyn Cavidlə bağlı gözəl əsərlərini böyük məhəbbətlə ev muzeyinə hədiyyə ediblər.
Ev-muzeyi cavidsevərlərin yaradıcılıq və tədqiqat mərkəzinə çevrilmişdir. Yerli ziyalılar, alimlər, şairlər və ümumiyyətlə, bütün Cavid sənətinin pərəstişkarları muzeylə daim əlaqə saxlayaraq öz köməkliklərini əsirgəmirlər. Yazıçı-publisist Əbülfəz Əsgərli, filologiya üzrə elmlər doktoru Fərman Xəlilov, filologiya üzrə elmlər doktoru Xanəli Kərimli, Elxan Yurdoğlu, tarixçi alim Musa Quliyev, musiqişünas Leyla Əlimərdanova, jurnalist Zakir Rəhilinin xidmətlərini ayrıca qeyd etmək istərdim.
Muzey fəaliyyətə başlayandan bəri məktəblərdə Hüseyn Cavidin həyat və fəaliyyətinin tədrisi üçün ayrılmış saatlardan birini məhz muzeyin ekspozisiyasında, buranın eksponatları ilə əyani təmasda olaraq keçmək təşəbbüsünə əl atılmış və bu iş öz müsbət nəticəsini vermişdir. Naxçıvan şəhərində olan məktəblərlə keçirilən belə "açıq dərslər"in keçirilməsi üçün muzey əməkdaşları əlavə tədbirlər işləyib hazırlamışlar.
Muzeydə tez-tez Cavidşünas alimlərlə, şair və yazıçılarla görüşlər və disputlar, dəyirmi masalar, bədii gecələr təşkil edilir.
İndi muzeyin əlaqələri və coğrafiyası daha da genişdir. Belə ki, ev-muzey Cavid sorağıyla, Cavid izi ilə tədbirlərini, görüşlərini, axtarışlarını davam etdirir, Cavid irsini qorumağa və təbliğ etməyə çağırır.
Bəhruz AXUNDOV
Hüseyn Cavidin Ev-muzeyi və Xatirə
Kompleksinin direktoru, Naxçıvan Muxtar Respublikasının
Əməkdar Mədəniyyət işçisi
525-ci qəzet.- 2019.- 11 oktyabr.- S.14.