Dövlət idarəçiliyində tarix və müasirliyin vəhdəti - Ənvər Əhmədin yazısı

Son dövrlər, xüsusilə də Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini ikinci dəfə bərpa etdikdən sonra, həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, elmi tədqiqat işlərinin də məqsəd və vəzifələri, tamamilə milli zəmində, yenidən araşdırılmağa başlamış və ötən qısa dövr ərzində çox qiymətli elmi-tarixi, fəlsəfi, nəzəri və elmi-təcrübi xarakterli əsərlər, monoqrafiyalar yazılmış, dissertasiyalar müdafiə olunmuş, müasir tələblərə cavab verən dərslik və dərs vəsaitləri, məqalə və tezislər nəşr edilmişdir.

Bu işlər təkcə AMEA-nın tabeçiliyində olan müvafiq elmi-tədqiqat İnstitutlarının əməkdaşları tərəfindən deyil, həmçinin, sahəvi universitet və institutlarda çalışan, elmi ictimaiyyətin yaxşı tanıdığı, ayrı-ayrı elm adamları və tədqiqatçılar tərəfindən də uğurla həyata keçirilmişdir.

Belə uğurlu tədqiqat işləri sırasında Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi, onun tarixi inkişafı və müasir vəziyyətinə həsr olunmuş mövzusunda yazılaraq müxtəlif dillərdə nəşr olunmuş dəyərli elmi-nəzəri tədqiqat işləri öz aktuallığı ilə fərqlənir. Bu cəhətdən dövlət idarəçiliyinin nəzəri əsaslarına, idarəetmə nəzəriyyəsinə, Dövlət idarəetmə formalarına, idarəçilik nəzəriyyəsinin predmet sahəsinə, dövlət idarəetmə formasının təsnifatı və xüsusiyyətlərinə, dövlət idarəçiliyinin hüquqi və təşkilatı formalarının mahiyyətinə, dövlət və bələdiyyələrə, cəmiyyət fəaliyyətinin tənzimlənməsində idarəetmə prinsiplərinin aparıcı amilə çevrilməsinə və vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətinin tənzimlənməsində idarəetmə prinsiplərinin öyrənilməsinə həsr olunmuş elmi-tədqiqat işləri xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Sadalanan tələb və keyfiyyətləri özündə ehtiva edən belə əsərlərdən biri də Rəşid Hüseynovun müəllifi olduğu "Azərbaycan Dövlət İdarəçiliyi: tarix və müasirliyin vəhdəti" (2018) adlı monoqrafiyasıdır. Kitabda dövlət idarəçiliyinin ərazi və sahəvi xüsusiyyətlərindən tutmuş onun inzibati demokratik və analtik-praqmatik metodlarının, sosial-iqtisadi, milli-psixoloji və siyasi-ideoloji mahiyyətinə qədər bütün əsas məsələlər xronoloji-məntiqi ardıcıllıqla ətraflı şərh edilmiş və konkret faktlarla təsdiqlənmişdir.

Azərbaycan tarix elminin tanınmış nümayəndələrindən olan tarix elmləri doktoru, professor Xaqani Məmmədov, fəlsəfə elmləri doktorları Füzuli Qurbanov, Bəhruz Quliyev, Eyyub Kərimov və hüquq elmləri doktoru Habil Qurbanovun xeyir-duaları ilə çap olunmuş 475 səhifədən ibarət olan bu əsər, ön söz, giriş, 4 fəsil, 14 bölmə, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

Kitaba çox dəyərli, elmi əsaslara söykənən ön söz yazmış fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor Füzuli Qurbanov bu əsəri "intellektual enerjinin sinfoniyası" adlandıraraq yazır: "Bu kitabın problem sahəsi bütövlükdə Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin sosial, fəlsəfi və hüquqi məkanına aid olduğundan hər birimizin maraq dairəsindədir".

Müəllifin qarşısına qoyduğu məqsəd, əhatə etdiyi dövrə, xronoloji çərçivəyə görə çox genişdir. Qəti demək olar ki, kitabda Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin təkcə son 300 ili deyil, qismən də olsa, beş min illik tariximizin bütün dövrlərini özündə ehtiva edir və elmi qaynaqlardan gətirilən faktlar bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycan dövlətinin özünəməxsus idarəçiliyi mövcuddur. Bu prinsipi əsas tutaraq müəllif də tarixin müxtəlif mərhələlərində Azərbaycanda yaranmış dövlətlərin idarə edilməsinin spesifik xüsusiyyətlərini araşdıraraq etibarlı elmi ümüləşmələr söyləməyə nail olur.

Kitabla tanış olduqda məlum olur ki, Azərbaycan dövlət idarəçiliyi, onun tarixi, müxtəlif vaxtlarda inkişaf ənənələri və müasir vəziyyəti qarşılaşdırılaraq belə bir zəngin mənzərənin aşağıdakı bölgünü müşahidə edirik: əvvəla Azərbaycan dövlət tarixinin xronoloji inkişafı, Azərbaycan dövlət idarəçiliyinin tarixi məsələləri, bu ərazidəki ilk dövlətlər, III-VIII əsrlərdəki dövlətlər, Sasanilər, Ərəb xilafəti, Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər, Səlcuqlar, Azərbaycan Atabəyləri, Hülakülər, Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər və Nadir şah Əfşarın yaratdığı dövlətlərin nümunəsində, Azərbaycan dövlət idarəçiliyinin mərhələləri elmi-nəzəri tədqiqata cəlb olunur və bu haqda dəqiqləşdirilmiş elmi nəticələr ümumiləşdirilmişdir. Həm eradan əvvəl, həm də bizim erada Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş tarixi dövlətlərdəki idarəçilik sistemini müəllif həm spesifik, həm də ümumiləşmiş dünya dövlətlərinin idarəçilik təcrübəsindən bəhrələnərək müqayisəli nümunələrə istinad edir.

Məlumdur ki, Azərbaycanın orta əsrlər tarix eramızın III-XVIII əsrlərini əhatə edir. Bu yüzilliklər ərzində Azərbaycanın dövlət idarəçilik təcrübəsində siyasi, ictimai-iqtisadi, dini-ideoloji və mədəni əlaqələri daha da inkişaf etmişdir.

İkinci mərhələdə müəllif Nadir şahın öldürülməsindən (1747) sonra Azərbaycanda müstəqil xanlıqların yaranması və onların feodal dövlət kimi müstəqil idarəçilik sistemli nəzərdən keçirilir, onların idarəetmə formaları, quruluşu, beynəlxalq əlaqələri və digər xarakterik cəhətləri araşdırılır.

Üçüncü mərhələdə müəllif XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda baş vermiş ictimai-siyasi hadisələr və bu dövrdə idarəetmənin fərqli cəhətlərindən bəhs olunur. 1917-ci ilin fevral burjua inqilabından AXC-nin yaranana qədər olan idarəetmə mexanizmi nəzərdən keçirilir.

Dördüncü mərhələdə kitabda Şərqdə ilk demokratik dövlət olan Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin (28 may 1918-ci il 28 -aprel 1920-ci illər) fəaliyyəti dövründə mövcud olmuş müstəqil dövlətdə idarəetmənin məqsəd və vəzifələri, görülmüş işlər tədqiqata cəlb olunur. Beşinci mərhələdə isə SSRİ-nin tərkibinə işğal nəticəsində daxil edilmiş Azərbaycan SSRİ-nin idarəetmə forması, quruluşu və sosialist dövlət idarəçiliyi barədə ətraflı məlumatlar yer alır.

Müəllif haqlı olaraq Azərbaycan dövlətçiliyinin idarə olunmasından bəhs edərkən, müasir Azərbaycanın memarı, Ümummilli Lider Heydər Əliyevə və onun siyasi varisi, Azərbaycan Pespublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdikləri dövrü xüsusi tədqiq edərək, Azərbaycan Respublikasında keyfiyyətcə yeni idarəetmə mərhələlərinin başlanmasını, Azərbaycan respublikası üçün daha məqbul idarəetmə olan - prezidentli idarəetmə formasının Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən seçilməsinin labüdlüyünün elmi əsaslarını, vətəndaşların dövlət idarəçiliyində iştirakını, Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini, insan amilinin milli sərvətə çevrilməsini, vitse-prezidentlik institunun dünya təcrübəsini və dövlət idarəçiliyinin digər arqumentlərini, Heydər Əliyev və Aəzrbaycan dövlətçiliyinin digər məsələləri oxucuların nəzərinə çatdırılır. Bütün bu qeyd olunanlar kitabın məzmununda aşağıdakı kimi izah olunur.

Kitabın "Giriş" hissəsində müəllif Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin üsul və metodlarından ehtiva edərək, tarix və müasirliyin vəhdətdə işlənməsini zəruri edən amillərin aktuallığından bəhs edən monoqrafiyada Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin dövlət idarəçilik sistemini daim təkmilləşdirməsi və bu istiqamətdə ardıcıl və davamlı islahatların uğurla həyata keçirilməsi məsələlərinə həsr olunmuş tədbirlərdən bəhs edərək, kitabın yazılmasını zəruri edən amillər barədə qarşıda duran vəzifələri müəyyənləşdirmişdir.

Monoqrafiyanın "İdarəetmə anlayışı, onun özəllikləri və funksiyaları" adlanan birinci fəsli dörd bölmədən ibarətdir. Burada idarəçilik elminin nəzəri əsasları araşdırılır, dövlət idarəçiliyi anlayışı, onun vəzifə və funksiyaları, vətəndaşların dövlətin idarə olunmasında iştirakı, şəxsiyyətin idarəetmədə rolu, qloballaşmanın idarəetmədə ifadəsi və informasiya cəmiyyətindən bilik cəmiyyətinə keçilməsi kimi məsələlər araşdırılır və müəyyən elmi-nəzəri nəticələrə gəlinir. Qeyd olunur ki, idarəetmə anlayışının tarixi aspektdən araşdırılması, onun funksiyalarının təhlili, və vətəndaşların idarəetmədə iştirakı kimi sosial-fəlsəfi və hüquqi xüsusiyyətlərin əlaqələri analiz edilməlidir. Problemin qoyulması ümumfəlsəfi baxımdan daha qabarıq şərh edilsə də, birinci fəsildəki məsələlər əsasən ümumiləşdirici və istiqamətverici məzmun daşıyır. Daha maraqlı cəhət bundan ibarətdir ki, Azərbaycanın dövlət idarəçiliyinin tarixini və müair vəziyyətini araşdırarkən müəllif, mövcud idarəetmə fəlsəfi ilə xarici dövlətlərin idarəetmə fəlsəfəsi arasındakı əlaqəni də araşdırmışdır. Beləliklə də, idarəçilik elminin həm tarixi, həm də müasir fəlsəfi, sosial-politoloji və hüquqi aspektdən öyrənilməsinin mahiyyəti xüsusi qeyd olunur və bu anlayışların hər birinin mahiyyəti öz aspektində oxucuya çatdırılır.

Monoqrafiyanın "Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin tarixi məsələləri" adlanan ikinci fəslində Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin xronoloji baxımdan çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir dövrü, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq sovet dönəmi də daxil olmaqla, Azərbaycanın dövlət idarəçiliyi hərtərəfli araşdırılaraq nümunə olaraq belə bir dəlil də gətirilir ki, təbəqələşmə və sinifli cəmiyyətin formalaşması üst-üstə düşən Azərbaycan ərazisində hər yerdə, eyni zamanda baş vermişdir. Həmçinin, adından göründüyü kimi, bu fəsildə Azərbaycan dövlət idarəçiliyinin inkişafı, bu ərazilərdə formalaşmış dövlətlərin və siyasi hakimiyyətin təhlili ilə paralel olaraq tədqiq olunur. İnsanların qəbilə-tayfa birləşməsindən başlayaraq, idarəetmənin ilkin formalarının ibtidai icma quruluşuna təsadüf etdiyi qeyd olunur, quldar və feodalizm dövründə mövcud olan idarəetmənin tarixi-nəzəri məsələlərindən ətraflı bəhs olunur. Həmçinin, Azərbaycanın ərəb xilafəti dövründəki idarəetmədə İslam dini və idarəçilik məsələləri də müəyyən mərhələlər ilə araşdırılmışdır. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin idarə olunmasından maraqlı faktlar gətirilir, xüsusilə də onların xarici siyasət fəaliyyətlərindən daha ətraflı bəhs olunur.

Müəllif Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin idarə olunmasında xüsusi idarəçilik sisteminin olması və buradakı qızılbaş tayfalarının qüdrətli siyasi birliyə çevrilərək, Azərbaycanda mərkəzləşmiş vahid dövlətin yaranması və Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi istifadə dairəsinin genişlənməsinə diqqət yetirir. Bu fəsildə feodal dövlətlər olan xanlıqlardan, həmçinin, Rusiya-Azərbaycan münasibətlərindən, Kürəkçay (1805), Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrindən sonra Azərbaycanda yaranan Komendant üsul-idarəsi, distansiyalar, quberniya, əyalət, qəza və dini məhkəmələrin və bu sahədə çar Rusiyası tərəfindən həyata keçirilən islahatların əsl mahiyyəti izah olunaraq diqqətə çatdırılır ki, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində çar hökümətinin Azərbaycanda həyata keçirtdiyi müstəmləkə siyasəti əhali arasında ciddi narazılıqlarla qarşılanır və milli dirçəlişin ilk qaranquşları olan yerli üsyan və ixtisaslar baş vermişdir. Bu cür milli hərəkatlara isə əsasən milli burjuaziyanın və ziyalıların nümayəndələri başçılıq edirlər.

Beləliklə, müəllif bəhs olunan dövrdə, xüsusən də, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda dövlət idarəetmə sahəsində baş vermiş əsaslı dəyişikliklərə monoqrafiyada ayrıca yer verərək, belə bir nəticəyə gəlir ki, Azərbaycanın ilk dünyəvi dövlət olan AXC dövrü də, sovetlər birliyi dövrü də idarəçiliyin, tarixi, fəlsəfi və sosial mərhələlərini keçmişdir. Maraqlıdır ki, AXC və sovet dövründəki idarəçilik sistemini təhlil edərkən belə bir nəticəyə gəlinir ki, Azərbaycan Respublikasının müasir idarəetmə sisteminin tarixi keçmiş SSRİ-nin dağılması ilə üst-üstə durur. Bunun nəticəsi olaraq Azərbaycan dövlət müstəqilliyi bərpa olunur və bazar iqtisadiyyatına keçid yeni dinamik dövlətçilik mexanizmlərinin yaranmasına gətirib çıxartmışdır. Çünki siyasi vəziyyət nə qədər çətin olsa da, Azərbaycanda mahiyyətcə yeni, sosial-siyasi, iqtisadi və mədəni münasibətlərə keçid və bunun nəticəsində dünyaya inteqrasiya məsələləri özünü göstərməyə başlamışdır.

Müəllif çox haqlı olaraq ölkədəki müasir idarəçiliyin bərpa inkişafını olunmasını və da Ümummilli Lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlayır.

Bu fəslin sonuncu bölməsində müəllif Azərbaycan dövlət idarəetmənin müasir vəziyyətini təhlilə cəlb edərkən, Cənubi Azərbaycanda da dövlət idarəçiliyinin bir sıra özəllikləri üzərində ciddi təhlillər apararır və müəyyən yekunlaşdırıcı təkliflər verir.

"Azərbaycanda dövlət idarəetmə sisteminin müasir vəziyyəti" adlanan üçüncü fəsil "Müasir Azərbaycanın memarı olan Ümummilli Lider Heydər Əliyev və Azərbaycanda yeni idarəetmə mərhələlərinin başlaması, hakimiyyətin bölünməsi prinsipi, qanunvericilik hakimiyyəti", "Yerli özünüidarəetmə, qeyri-hökümət təşkilatları və idarəetmənin yeni növləri" və "Regional siyasətin idarəetməyə təsiri" bölmələrində Heydər Əliyevin dövlətçilik konsepsiyasının elmi əsaslarından və dövlətçilik irsindən, onun uğurla davam etdirilməsi dialektikasından bəhs olunur və onların qarşılıqlı əlaqəsi şərh edilir. Doğrudur, XX əsrin əvvəllərinə kimi Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin vəziyyət müxtəlif ziddiyyətli məqamlarla bağlı olmuşdur. Amma Ümummilli Lider Heydər Əliyev çox böyük peşəkarlıq və siyasi uzaqgörənliklə Azərbaycanda dövlətin maddi texniki və milli-nəzəri bazasının inkişaf etdirilməsi, bu sahə üzrə milli kadrların yetişdirilməsi, milli idarəetmə fəlsəfəsini müasir şəraitə uyğunlaşdırılması istiqamətində gördüyü işlərdən bəhs olunur və müəllif haqlı olaraq yazır ki, bu gün dövlət idarəçilik aparatının başında dayanan möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin apardığı milli düşüncə və ideyalarla zənginləşmiş müasirləşmə siyasətinin əsasları vaxtı ilə Ümummilli Lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. Ona görə də kitabın müəllifi belə bir qəti qərara gəlir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin hazırkı idarəçilik siyasəti möhkəm təməllər üzərində qurulmaqla Ümummilli Lider Heydər Əliyevin siyasi irsinin uğurlu davamıdır.

Bu fəsildə, həmçinin, "Azərbaycan Respublikası Konustitusiyası və dövlət idarəçiliyinin təşkili", "Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi: qanunvericilik hakimiyyəti, regional siyasətin idarəetməyə təsiri və bu konteksdə dövlət hakimiyyətinin digər qollarından da bəhs olunur.

Əsərin dördüncü fəsli "Qloballaşma şəraitində Azərbaycanda vitse-prezidentlik institunun təşəkkülünü sosial-fəlsəfi və hüquqi aspektlər" adlar və "Vitse-prezidentlik institutu, dünya təcrübəsi və dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsinin özəllikləri", "Azərbaycanda vitse-prezidentlik institutu, müstəqil dövlətçiliyin təkamülü və idarəetmədə islahatlar", "Dövlət idarəçiliyinin təkmilləşməsi və insan kapitalı, fəlsəfi-hüquqi təhlili" adlı üç yarımbölmədən ibarətdir. Hər bölmədə vitse-prezidentlik institutunun təhlili dövlət idarəetməsində yeri, funksiyası, məqsəd və vəzifəsi, hüquq və vəzifələri barədə, həm də bəzi müasir dünya dövlətləri ilə müqayisəli şəkildə araşdırılır, qazanılmış uğurlar barədə elmi təhlillər aparılır.

Bu monoqrafiyanın elmi naliyyətinin açılmasında və ayrı-ayrı fəsillərdə elmi tədqiqata cəlb olmuş problemlərin dərk olunmasında kitabın "Giriş"i ilə yanaşı, onun "Nəticə"sinin də çox böyük əhəmiyyəti var.

Belə ki, müəllif əsərin girişində qarşısına qoyduğu məqsədi və vəzifələri izah edirsə, nəticədə gəldiyi qənaətləri sistemləşdirərək, doqquz bənddən ibarət yekunlaşdırıcı tövsiyyələr verir və əsas mənbə kimi də Ümummilli Lider Heydər Əliyevin dövlət idarəçiliyi prinsiplərinə və bu təməl prinsiplərinin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdiyinə istinad etdiyini xüsusilə vurğulayır. Bu istinadların içərisində respublikada gənc siyasətçilər nəslinin yetişməsi, Azərbaycanda dövlət idarəçiliyimizin qloballaşma və regional siyasətlə əlaqələnməsi, dövlət idarəçiliyində neft amili, dövlət idarəçiliyində menecmentin yeri, dövlət idarəçiliyi sitemində qadınların rolunun artması və nəhayət, Azərbaycan dövlət idarəçiliyində Azərbaycan Respublikasın Prezidenti İlham Əliyev mərhələsinin əsas yer tutduğu xüsusi qeyd olunur.

Monoqrafiya geniş məlumat axtarış aparatına malikdir. Burada bir neçə dildə çoxsaylı elmi-kütləvi ədiyyatd və mənbələrdən istifadə edilmişdir. Bundan başqa, qeyd etmək yerinə düşər ki, əsər çox mötəbər elmi mənbələrlə zəngin olub, Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin tarixi və müasir vəziyyəti müqayisəli təhlil şəklində yazılmışdır. Təqdirəlayiq cəhətdir ki, müəllif nəinki ayrı-ayrı fəsilləri, hətta bölmələri belə yekunlaşdıra, tamamlaya, nəticələr verməklə yanaşı, əsərə sonda geniş əhatəli "Nəticə" yazılmaqla maraqlı fikir bitginliyi yarada bilmişdir.

Məlumdur ki, cəmiyyətin tənzimlənməsində idarəetmə prinsiplərinin aparıcı qüvvə olması elmi ictimaiyyətə çoxdan məlum olsa da, onun inkişafı və əsas prinsipləri müasir dördə də hələ kifayət qədər tam araşdırılmamışdır. Lakin XX əsrin ilk illərindən başlayaraq bu sahəyə böyük zərurət yaranmış, hətta Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası yaradılmışdır. Hesab edirik ki, bu kitab nəinki bu sahə ilə məşğul olanlar, eyni zamanda, elmi işçilər, tələbələr üçün də dəyərli bir tədris vəsaitidir. Hazırda dövlət idarəçiliyində çalışan müfəttişlər üçün də etibarlı istinad mənbəyi ola bilər.

Fikrimizcə, monoqrafiyanın gələcək nəşrlərində aşağıdakı tövsiyələr də nəzərə alınsa, daha yaxşı olar.

Mündəricat kitabın əvvəlində verilsə, ondan istifadə zamanı vaxt itkisi olmazdı. Ədəbiyyat siyahısı dillərə görə, həm də əlifba sırası ilə verilsə, ondan istifadə daha təkmil olardı, tədqiq olunan məsələlərdə müvafiq arxiv materiallarından və dövrü nəşrlərdən də istifadə etmək olardı. Lakin bu tövsiyələr kitabın texniki tərtibatına aid olub, heç də monoqrafiyanın elmi-nəzəri əhəmiyyətinə xələl gətirmir. Arzu olunur ki, müəllif başladığı bu xeyirxah işi gələcək də də davam etdirsin.

Ənvər ƏHMƏD

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2019.- 4 sentyabr.- S.18-19.