Mühacirət dramaturgiyamızda Abay Dağlı yaradıcılığının yeri və rolu

II yazı

Son 30 ildə bu sahədə mühacirət ədəbiyyatı irsimizin tədqiqi yönündə ciddi uğurların əldə edildiyni vurğulamaqla yanaşı, deməliyik ki, bu sahənin öyrənilməsilə bağlı qarşıda mühüm vəzifələr də durur.

Zənnimizcə, Abay Dağlının, həmçinin, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının digər nümayəndələrinin həyat və yaradıcılığının daha geniş aspektdə, hərtərəfli və müasir tələblər səviyyəsində araşdırılması aktual və əhəmiyyətlidir. Bu işin təxirəsalmadan, həm də yüksək səviyyədə həyata keçirilməsi Azərbaycan milli-mədəni irsinin, o cümlədən, ədəbiyyatının da bütöv halda öyrənilməsi və dəyərləndirilməsi nöqteyi-nəzərindən vacibdir. Eyni zamanda, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixi, onun liderləri ilə bağlı uzun illər boyu xalqdan gizlədilmiş, təhrif edilmiş, saxtalaşdırılmış həqiqətlərin üzə çıxarılmasına, dərindən, obyektiv tədqiqinə, təbliğinə yardım edir. Həmçinin, bu, xalqımızın istiqlal uğrunda mücadilə, bolşevizmə, sovet rejiminə qarşı mücadilə yoluna işıq salır, gənc nəslin azadlıq, milli dövlətçiliyə sədaqət, tarixə, milli-mənəvi dəyərlərə ehtiram, xalq qəhrəmanlarına, böyük şəxsiyyətlərə məhəbbət ruhunda tərbiyəsinə təsir edir. Eləcə də bənzərsiz milli irsimizin - mühacirət ədəbi irsinin itib-batmasının qarşısını alır, onu ümumxalq sərvətinə çevirir.

Ölkəmizdə A.Dağlının həyatı və irsinin tədqiqi istiqamətində müəyyən işlər görülmüş, bədii əsər-ləri, o cümlədən, pyesləri haqqında icmal xarakterli yazılar KİV-də dərc olunmuşdur. Professor Vaqif Sultanlının "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı" kitabında dramaturqun "Dədə Qorqud", "Gənc ata", "Sakarya qərargahı", "Sakarya çetəsi", "Natəvan", "Füzuli" pyeslərinin mövzusu, ideyası barədə qısaca məlumat veril-mişdir. V.Sultanlı mühacirət ədəbiyyatına dair sonralar qələmə aldığı yazılarda da A.Dağlının dram əsərlərinə az da olsa, yer ayırmışdır. Professor Şamil Vəliyev "Mühacirət ədəbiyyatına dair yeni tədqiqat" adlı məqaləsində N.Cabbarlının "A.Dağlının mühacirət dövrü yaradıcılığı" adlı monoqrafiyasını yüksək dəyərləndirir və qeyd edir ki, tədqiqatçı dramaturqun pyeslərini peşəkarlıqla təhlil süzgəcindən keçirmiş və onları layiqincə qitmətləndirmişdir.

A.Dağlı pyeslərinin əhəmiyyətini, aktuallığını və həmişə-yaşarlılığını professor Yeganə İsmayılova özünün "Mühacirət ədəbiyyatı: A.Dağlının "Dədə Qorqud" pyesi" adlı məqaləsində dramaturqun "Dədə Qorqud" pyesinin timsalında sərrast ifadə etmişdir: "Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbi düşüncəsinin ulu qaynağı olan "Kitabi-Dədə Qorqud" təkcə öz yarandığı və yaşadığı çağda deyil, eyni zamanda, müasir dövrümüzdə də mili mədəniyyətimizin, ədəbiyyat və incəsənətimizin ideya bünövrəsi olaraq qalır. Azərbaycan tarixinin bütün milli-mənəvi dəyərlərini özündə cəmləşdirən bu ulu abidə elə bir enerji mənbəyidir ki, çağdaş mili mənəviyyat və mədəniyyət tariximizi onsuz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Özündə Azərbaycan - oğuz xalqının birliyi və vəhdəti ideyalarını daşıyan "Kitabi-Dədə Qorqud" XX əsr tarixinin ən dəhşətli çağlarında ziyalılarımızı sınmağa qoymamış, abidədə daşınan milli birlik, vəhdət və bütövlük ideyaları ədəbiyyat və incəsənətimizə nüfuz edərək xalqın mənəviyyatını dağılıb məhv olmaqdan qorumuşdur".

Həm ideya, həm mövzu nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan mühacirləri kimi Türkiyə ictimaiyyəti də bu əsərlərə, onların tamaşalarına maraq göstərmişdir. Pyeslər qardaş ölkə ədəbiyyatşünaslarının da diqqətindən yayınmamış və onlar yeri gəldikcə bu əsərlərdən bəhs etmişlər. Afyon Kocatepe Universitetindən dosent Abdulla Şəngül "Cumhuriyyet teatrosunda Dədə Qorqud" adlı məqaləsində pyesi, müəllifin ideyasını, problemin aktuallığını yüksək qiymətləndirir və Cümhuriyyət dönəmi Türk teatrının toxunduğu mövzular arasında "Dədə Qorqud" hekayələrinin olduğunu qeyd edir, həmin tamaşalarda daha çox "qəhrəmanlıq, cəsarət, fədakarlıq, ənənələrə bağlılıq" kimi öğeler (element, ünsür - T.A.) olduğunu vurgulayır. Tədqiqatçı yazır: "A.Dağlı tarafından kaleme alınan Dədə Qorqud isimli oyunda, makam ve mevki hırsı, Dədə Qorqud ilə Bayındır Xanın vezirleri arasındakı çatışmaya bağlı olarak verilir. Sevgiyi ve kardeşliği esas alan bir düşüncenin temsilcisi konumunda olan Dədə Qorqud, herkese iyilik yapmayı, dürüstlüğü, çalışkanlığı, doğru sözlü olmayı öğütler. Özellikle devleti yönetenlerin bu konuda daha dikkatli ve adaletli olması gerektiğini vurgular. Hiç kimse kendini halktan üstün görmemelidir diyen Dədə Qorqud, "Halktan hanlara kadar herkese danışman"dır".

Tədqiqatçı Dədə Qorqud obrazının başlıca xüsusiyyətlərini qabartmağa, vurğulamağa nail olmuşdur: "Her gittiği yerde ruhları okşayan konuşmalar yapan Dədə Qorqud hakkında Bayındır Xanın karısı tarafından söylenen sözler, oyunun da teması niteliğindedir: "O, yalnız Dədə Qorqud değil, şanlı atalarımızın bugün yaşayan canlı bir ruhudur". Ankara Universitetinin əməkdaşı Ebru Kavas "Cumhuriyet sonrası türk teyatrosunda halk anlatı gelene-ginden yararlanma" adlı məqaləsində xalq ənənələrindən istifadə olunan bir sıra səhnə əsərlərinin, o cümlədən, Abay Mirzə Dağlının "Dədə Qorqud" pyesinin araşdırılmadığını təəssüflə vurğulayır. Qazi Unuversiteti Sosial Bilimlər İnstitutunun əməkdaşı Nuh Bektaşın "Dədə Qorqud Hikayelerinde Anametinsel Dönüşümler" adlı araşdırmasında da A.Dağlının Dədə Qorqud haqqındakı pyesi xatırlanır. Afyon Kocatepe Universitetindən doç.dr. Ayse Ulusoy "Tiyatro eserlerinde oyun kişisi olarak "Atatürk" adlı məqaləsində yazır ki, Atatürke bir oyun kişisi olarak yer veren tiyatro eserleri arasında çeşitli meslekten insanların, Atatürk sevgisiyle, onun hatırasına ve emanetlerine duydukları sorumlulukla kaleme aldıkları Atatürk konulu amatör tiyatro eserleri de bir diğer gurubu teşkil eder. Sadece öğretmek zevkiyle yazdığını söyleyen öğretmen A.Dağlının Atatürkün hayatından seçtiği çeşitli kesitlerle oluşturduğu okul piyesleri bu bağlamda zikredilebilir.

Yuxarıda adını çəkdiyimiz Afyon Kocatepe Universitetindən doç.dr. Abdulla Şəngülün "Türk teatr tarixi" adlı araşdırmasında A.Dağlının bu mövzulara həsr etdiyi "Albay", "Ata Anıları", "Atamızın Gençliği (Savaşlar- Çankaya)", "Atatürk - Cephelerde ve Çankayada", "Malazgirtten Sakaryaya", "Sakarya", "Sakaryada Yirmiikinci Gün" pyesləri haqqında da geniş söz açır, həmin əsərləri təhlil süzgəcindən keçirir və dəyərləndirir. Abdulla Karataş adlı müəllifin "Milli mücadileyi konu alan pyesler" adl irihəcmli məqaləsində də A.Dağlı yaradıcılığına, xüsusi ilə onun istiqlal savaşına həsr etdiyi əsərlərə geniş yer verilir.

A.Dağlı irsinə Türkiyədə maraq və münasibətlə bağlı deyilənlər dramaturqun 50-60 il bundan əvvəl toxunduğu problemlərin aktuallığına, müasir həyatla səsləşdiyinə dəlalət edir. Fikrimizcə, Abay Dağlı yaradıcılığı ilə bağlı Türkiyə ədəbiyyatşünaslarının tədqiqatları gələcəkdə də mühacirət ədəbi fikrinin qardaş ölkədə daha dərindən və əhatəli öyrənilməsi, eləcə də Azərbaycan-Türkiyə ədəbi-mədəni əlaqələrinin inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Türkiyə nəşrlərində A.Dağlının həyat və yaradıcılığı, xüsusi ilə pyesləri haqqında yazılanlar, xüsusi ilə "RANA" təxəllüsü barədə Mustafa Haqqı Türkəqulun qeydləri abayşünaslığa meyli, marağı daha da artırmışdır.

A.Dağlı pyeslərinin tədqiqi ilə bağlı deyilənləri yekunlaşdıraraq bu qənaətə gəlmək olar ki:

- A.Dağlı irsinə maraq göstərilməsi və hər iki ölkədə yazıçının həyat və yaradıcılığının tədqiqi Azərbaycan-Türkiyə ədəbi-mədəni əlaqələrinin, bu sahədə əməkdaşlığın daha da genişlənməsinə layiqli töfhədir;

- Türkiyədə və Azərbaycanda A.Dağlı pyeslərinə dair müxtəlif aspektlərdə və istiqamətlərdə maraqlı və sanballı tədqiqat əsərləri qələmə alınmışdır;

- A.Dağlı pyeslərinin mövzusu, ideyası, aktuallığı, müasir dövr üçün əhəmiyyəti onu deməyə əsas verir ki, dramaturqun irsi bundan sonra da ədəbiyyatşünasların, mühacirətşünasların diqqət mərkəzində olacaqdır;

- Bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərə, mülahizələrə görə, A.Dağlının bəzi pyesləri diqqətdən kənarda qalmışdır. Fikrimizcə, yazıçının irsinin (sənətkarlıq baxımından bugünkü tələblərə cavab verməsə belə) küll halında tədqiqi mühacirət, o cümlədən, mühacirət ədəbiyyatı problemlərinin daha dərindən, obyektiv öyrənilməsinə yardım edər;

- A.Dağlı yaradıcılığı ilə Azərbaycan oxucularını və elmi ictimaiyyəti daha yaxından tanış etmək üçün yazıçının əsərlərinin və onun haqqındakı tədqiqat materiallarının nəşri məqsədəuyğundur.

Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi mövzulu dramaturgiyanın uğurlu nümunələri çoxdur. Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid, Səməd Vurğun, İlyas Əfəndiyev, Bəxtiyar Vahabzadə kimi... sənətkarlar əsərləri, əməlləri ilə xalqımızın tarixində və taleyində rol oynamış şəxsiyyətlərin həyat yoluna müraciət etməklə bir tərəfdən milli-mənəvi dəyərlərimizin güc, ilham, yenilməzlik və qürur mənbəyini tanıdır, təbliğ edir, yaşadır, ona yeni nəfəs verir, digər tərəfdənsə söz-sənət xəzinəmizi zənginləşdirmiş olurlar. Parlaq zəkası, fundamental tədqiqatları, iti qələmi ilə ədəbiyyatşünaslıq elmi-mizin yol göstəricilərindən birinə çevrilən AMEA-nın müxbir üzvü Yaşar Qarayev ədəbi irsimizdə tariximizin min ili, tarixi xadimlərimizin böyük bir dəstəsinin bədii surətlərinin əhatə olunduğunu, Babək, Xaqani, Nizami, Nişat Şirvani, Xətai, Nəsimi, Mirzə Şəfi, Mirzə Fətəli, Seyid Əzim, Səhhət, N.Nərimanov, Qaçaq Nəbi... haqqında əsərlər yarandığını qeyd edir və yazır: "Xalqın milli mənəviyyatının müasir mərhələdəki təkamülünü onun tarixi keçmişinin realist bədii tədqiqi zəminində izləmək və müasirliyin doğurduğu bir çox köklü suallara cavab tapmaq bu əsərlərin ən yaxşıları üçün ümumi olan başlıca ideya-bədii və vətən-daşlıq məqsədini təşkil edir".

Böyük tənqidçinin bu fikrini eyni dərəcədə mühacirət irsinin qayəsinə də şamil etmək olar. "Böyüklərimizi yalnız elmi əsərlərlə tanıtmaq kafi gəlməz. Onları birər örnək şəxsiyyət olaraq ədəbi əsərlərlə də canlandırmaq gərək" - yazan mühacir dramaturq A.Dağlı məhz bu niyyətlə də "Füzuli" pyesində dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Füzulinin bədii obrazını yaratmışdır. A.Dağlının əsərin girişində yazdığı "Füzuli" pyesləri" adlı yazısından məlum olur ki, dramaturqun 3 pərdə 9 şəkildən ibarət mənzum "Füzuli" pyesinin ilk variantı 1961-ci ildə kiçik tirajla Ankarada işıq üzü görmüş, "fəqət, ilgisizlik üzündən böylə bir yayın üçün uzun yıllar kaybedilmişdir". Daha sonra görkəmli türk füzulişünası Əli Nihad Tərlan pyesin yeni va-riantını oxuyaraq onu yüksək dəyərləndirmiş, dramaturqun öz təbiri ilə desək, onun "hicranlı ruhunu ihya etmişdir" (ruhuna yenidən can vermişdir - T.A). Beləliklə, əsərin təkmilləşdirilmiş variantı prof.dr. Əli Nihad Tərlanın "Füzuli və "Füzuli" pyesi adlı giriş sözü ilə 1968-ci ildə İstanbulda nəşr edilmişdir.

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet.- 2019.- 4 sentyabr.- S.17.