PETERBURQA İLK SƏFƏR

Əhməd bəy Ağaoğlu-150

Vilayət QULİYEV

(ƏSASI QOYULMASININ 200 İLLİYİ MÜNASİBƏTİ İLƏ)

Əhməd bəy Ağaoğlunun aşağıda oxuculara təqdim olunan məqaləsi 1903-cü ilin may ayında yazılıb və elə həmin dövrdə də "Kaspi" qəzetinin həmin il 14 may tarixli 104-cü sayında dərc edilmişdi. 1903-cü ildə bütün Rusiyada "Şimal paytaxtının" - Sankt-Peterburqun əsasının qoyulmasının 200 illiyi qeyd olunurdu. Təbii ki, Əhməd bəy də bu mühüm tarixə münasibət bildirməkdən kənarda qala bilməzdi.

Üstəlik də, Peterburqun onun həyat yolunun müəyyənləşməsində və gələcək seçimində mühüm rolu vardı.

1887-ci ildə Şuşa real məktəbinin 7-ci sinfini, növbəti ildə isə Tiflis real məktəbinin son sinfini birinci şagird kimi uğurla başa vuran gənc Əhməd bəy ali təhsilini Peterburqda, ənənələri ilə məşhur olan Texnologiya institutunda almaq, Vətənə mühəndis kimi dönmək qərarına gəlmişdi. Dəqiq elmlər sahəsindəki əsaslı biliyi niyyətinə çatacağına heç bir şübhə yeri qoymurdu.

Lakin sonuncu imtahanda məsələni düzgün həll etməsinə baxmayaraq, triqonometriya fənnindən imtahan götürən professor, yaxud privat-dosentin ona "3" yazması Peterburqla bağlı arzularını puça çıxarmışdı.

Qızı Sürəyya Ağaoğlunun yazdığına görə, imtahanı götürən professor qatı antisemit imiş və zahiri görünüş etibarı ilə Əhməd bəyi də yəhudiyə bənzətdiyinə görə belə insafsızlığa və haqsızlığa yol veribmiş.

Əhməd bəyin ilk bioqraflarından bir kimi tanınan dostu Yusuf Akçura yazırdı ki, Peterburqun havası ona düşmədiyindən Rusiya paytaxtında təhsil almaq fikrindən daşınmışdı. Təbiət etibarı ilə istehzaçı adam olan Yusuf bəyin həmin sözləri ciddi anlamda dediyi o qədər də inandırıcı görünmür. Çox güman ki, o, fiziki mənada havanı deyil, siyasi ab-havanı nəzərdə tutmuşdu.

Rus məsəlində deyildiyi kimi, bədbəxtlik üz verməsəydi, xoşbəxtliyə qovuşmaq da mümkün olmayacaqdı. Üzləşdiyi ədalətsizliyə görə öz sözləri ilə desək, bütün Rusiyanı bir qaşıq suda boğmağa hazır olan Əhməd bəy xalq arasında deyildiyi kimi, prinsipə düşüb hər cəhətdən "kirli Rusiyadan" (Lermontov) daha üstün səviyyədə dayanan bir qərb ölkəsində ali təhsil almağa qərar vermişdi.

Fransız dilini bilməsə də, heç bir tanışı və əlaqələri olmasa da, Parisi - dünya şöhrətli Sorbonna universitetini seçmişdi.

Amma Fransa paytaxtına məqaləsində yazdığı kimi biyabırçı imtahanın ertəsi günü deyil, bir neçə ay sonra - 1889-cu ilin yanvarında, cəmisi 60 manat rus pulu ilə yola düşmüşdü...

Sonralar da Peterburqa yolu düşmüşdü. Bu gedişlər zamanı "Şimal paytaxtı" artıq onun nəzərində ilkin cəlbediciliyini, elm və irfan məbədi olmaq cazibəsini itirmiş, bir çox ədalətsizliklərin mənbəyinə, insanların arzularına balta çalan quru və iddialı məmurların vətəninə çevrilmişdi.

Amma Peterburqun yubileyi qeyd olunanda bu mühüm mədəni-tarixi hadisəyə laqeyd qala bilməmişdi. Məsələyə gənclik prizmasından baxmışdı.

"Kaspi"dəki "Peterburqun 200 illiyi münasibəti ilə" adlandırdığı ikinci yazısı da bayram günlərinə təsadüf etmişdi. Həmin məqalə qəzetin 21 may 1903-cü il tarixli 110-cu sayında dərc olunmuşdu...

525-ci qəzet 2019.- 7 sentyabr.- S.9.