Vətənə və xalqa məhəbbətdən güc alan poeziya

Naxçivan Ədəbi Mühitinin Taninmiş Nümayəndəsi Şair Muxtar Qasimzadənin Yaradiciliği Haqqinda Qeydlər

Çoxəsrlik inkişaf yolu keçmiş, zəngin ənənələrə malik Naxçıvan ədəbi mühitinin görkəmli yetirmələrindən biri Muxtar Qasımzadədir.

Naxçıvanda poeziyanın inkişafında Muxtar Qasımzadənin imzası və sənəti ona xüsusi yer və nüfuz qazandırıb. İstedadlı bir şair olan Muxtar Qasımzadə yaradıcılığında müxtəlif mövzulara müraciət etsə də, vətənə məhəbbət və ana yurdun vəsfi, tərənnümü onun yaradıcılığında daha başlıca yer tutub. Bir neçə kitabla oxucularının sevimlisinə çevrilən Muxtar Qasımzadə, sözün əsl mənasında, kütləvi olaraq oxunan və oxucuların qəlbində taxt quran, sevilən bir sənətkardır. Vaxtilə Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimov da onun haqqında demişdi ki: "Muxtar Qasımzadə az yazır, ancaq yaxşı yazır. Deyilməmiş, necə deyərlər, əl dəyməmiş mövzular tapır". Bu "əl dəyməmiş" mövzular arasında Vətənin tərənnümü və vətənə məhəbbət qırmızı bir xətlə keçir.

Görkəmli elm adamı, akademik İsa Həbibbəyli Muxtar Qasımzadə haqqında yazırdı: "Şair Muxtar Qasımzadənin şeirləri göstərir ki, sənətin vəzifəsini düzgün başa düşür, müəllif mövzu dairəsinin genişliyi ilə nəzəri cəlb edə bilir". Müasir şeir janrlarının tələbləri çərçivəsində yazıb-yaradan şair yaradıcılığında daha çox vətəndən, vətənə məhəbbət və ona bağlılıqdan söhbət açır. Onu şairləşdirən və yaradıcılığa səsləyən də elə ana yurda məhəbbət və vətənpərvərlikdir. Vətən mülkünün təmənnasız sevilməsi onun yaradıcılığının özünəməxsusluğu, tale qisməti, şeirlərinin alın yazısıdır. Necə ki, şeirlərindən birində gözəl şair bu hisləri poetik şəkildə bu cür ifadə edərək deyirdi:

And içdim torpağa, and içdim göyə,

Andım çörək haqqı, duz haqqı oldu.

Allahın verdiyi nemətdi deyə

Ən müqəddəs andım "söz haqqı" oldu.

"Vətən müqəddəsdir oğullar üçün, ucaldır adını şərəfli adla", - deyən şair Muxtar Qasımzadənin öz ürəyini yeddinci qitə adlandırması ("Yeddinci qitə") həm də ona görə öz həqiqətini yüksək poetik ifadə ilə ortaya qoya bilir ki, onun yaradıcılığının hər sözündən vətənə məhəbbət hissi vulkanik bir eşq kimi püskürür. Bu qəlbin - bu qitənin öz dünyası, öz xasiyyəti, öz sakinləri, öz kəndləri, şəhərləri, dağları, daşları və s. var. Amma etiraf edək ki, bu qitənin - bu qəlbin paytaxtı, baş yurdu Naxçıvandır, Azərbaycanın alınmaz qalası kimi dünya mədəniyyətinə beşiklik edən, görkəmli şəxsiyyətlər yurdu olan Naxçıvan:

Canım, gözüm, torpağım,

Laylam, nəğməm, beşiyim.

Yurdum, yuvam, ocağım,

Salam, evim-eşiyim.

Haçadağ, kürsüm olsun,

İlqarından söz deyim

Atam Naxçıvanımın,

Anam Naxçıvanımın.

Bu cəhətdən professor Yavuz Axundlu şair Muxtar Qasımzadənin yaradıcılığındakı vətəndaşlıq motivlərini müşahidə edərək yazırdı: "Çağdaş şeirimizdə vətəndaşlıq lirikasının xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi zamanın diktəsidir. Muxtar Qasımzadə şeirində biz bunun parlaq ifadəsini görürük. Bu şeirlərin arxasında yurdun torpağına, daşına, onun tarixinə möhkəm tellərlə bağlı olan şair dayanır". Ümumiyyətlə, şair Muxtar Qasımzadənin yaradıcılığında vətənə məhəbbət nəğmələrini ümumiləşdirən "Nuhçıxandan gəlirəm" kitabına toplanan, demək olar, bütün şeirləri vətənə sevgi nəğməsi deyən sənət nümunələrini xatırladır. Burada "Vətən desəm", "Vətən sevgisi", "Olmasın", "Dağlar da vətəndir", "Naxçıvanımın" və digər şeirlərində vətənə məhəbbətin ən gözəl sözləri öz ifadəsini tapıb. Şair Şuşaya həsr etdiyi, onu bütün gözəlliyi, mədəniyyəti ilə vəsf edərkən bütün torpaqlarımıza, Araza həsr olunan şeirlərilə didərgin düşən vətən torpaqlarına kədərli sözlər qoşur, dərddən, həsrətdən boy biçir, bir azərbaycanlı olaraq öz kədərini, həsrətini, nisgilini ifadə edir. Bu mənada şairin bütün təbi eninə və uzununa Azərbaycana qoyun açır, bağrına basaraq məhəbbət və vəfa sərhədi cızır.

Şair Muxtar Qasımzadə Naxçıvan sevgisinin hərtərəfli poetik səciyyəsini yaradarkən onun tarix-mədəniyyət şöhrətinə, məşhur abidələri və yurd yerlərinə diqqət kəsilir. Gəmiqaya, Əshabi-Kəhf, Əlincə qalası, Haça dağ, Nuh türbəsi, Mömünə xatın, Qarabağlar türbəsi və başqa neçə-neçə dünya-bəşər mədəniyyətinin inciləri, böyük tarix danışan abidələri haqda da məlumat verir, ya onlara söz qoşur, ya da onların dilindən danışır.

Peyğəmbərlər adını yaşadan, İmamzadaların xatirəsini özündə qoruyan, neçə-neçə pirlərə, tarixi abidələrə məkan olan Naxçıvan haqqında şair Muxtar Qasımzadə məhz bunları da nəzərə alaraq böyük məhəbbətlə söz açır. Şairin yaradıcılığı haqqında söz açan akademik İsmayıl Hacıyev də haqlı olaraq yazır ki, "hər şeir sanki poetik bir bələdçidir. Şeiri oxuduqdan sonra sözü gedən qala, yaxud türbə haqqında səndə böyük təsəvvür və məhəbbət yaranır". Alim bunu da tamamilə doğru müşahidə edir və haqlı olaraq deyir ki: "Misralar boyunbağı kimi qatarlanan Naxçıvan abidələrinə körpü salır elə bil. Hər şeirin özünəməxsus vəzifəsi, xasiyyəti vardır". Şair Duzdağ möcüzəsinə də iki əsər - "Yaddaş çırağı" silsiləsindən "Duz saray" və "Duzdağın Fərhadları" əsərlərini həsr etmişdir.

Doğrudan da, Naxçıvan Duzdağını tədqiq edən zaman xüsusi bir otağa rast gəlinib ki, burada xüsusi bir dizayn, memarlıq, sənət işi özünü göstərib. Xüsusi memarlıqla yonulmuş bu otaq elə el arasında da "Duz saray" adlandırılıb. Şair də məhz həmin Duz saraya müraciətlə əsər yaradıb. Şair bunu təbiətin deyil, insan əməyi, zəkası və qabiliyyətinin nəticəsi olaraq bir memarlıq incisi, sənət tarixi və nümunəsi olaraq səciyyələndirir.

Muxtar Qasımzadənin "Duzdağın Fərhadları" poeması da maraq doğurur. Poemanın girişində Duzdağı "yeraltı yeni dünya" adlandıran şair adamları bu qəribə, ecazkar yerin seyrinə, tamaşasına çağırır. Şair Duzdağı insan zəkası və əməyinin əzəmətli nümunəsi kimi təqdim edir. Şair: "Orda əmək ulduz olub şan-şöhrəttək adamların döşündədir" misrası ilə həm Duzdağı möcüzəyə çevirən insan zəkası və onun qırılmaz əməyindən bəhs edir, həm də insanlara əməyi müqabilində verilən qiymətləndirici mükafat-Ulduzları, nişanlara işarə edir. Şair çox məharətlə "duz" sözünün təkrarını yaratmaqla həm də maraq doğuran məna çalarları da ifadə edir.

O elə bir dünyadır ki,

Havası duz, səması duz,

Hər yanı duz.

Sərvəti də elə duzdur,

Şöhrəti də elə duzdur -

deyən şair diqqəti Duzdağa cəlb edərək "yeri, göyü, altı, üstü, havası, rəngi, qoxusu" duz olan bir dünyadan - Duzdağ mağarasından söhbət açır. Adiliyə bir qeyri-adilik qatır, möcüzəvilik verir. Duzdağın sözdən qurulmuş möcüzəsini təqdim və təcəssüm etdirir.

Əsrlərdən qalıb Duzdağ.

Daş kahalar deyir bunu.

Uçqunlardan beli sınan

Duz zağalar deyir bunu.

... Kişilərin axırıncı zərbəsindən

Yerə girən

daş alətlər deyir bunu.

Bədii ədəbiyyat nümunələrində Duzdağ qəhrəmanlarına - mədənin qəhrəman, zəhmətkeş işçilərinə tərənnüm, vəsf, alqış bu əsərlərdə başlıca yer tutan məsələlərdəndir. Təsadüfi deyil ki, şairlər Duzdağ əfsanəsinə diqqəti çəkən zaman onu bir abidə olaraq "yonub-düzəldən" insan əməyi və əqlinə də nəzərləri cəlb edirlər. Bu mədənin zəhmətkeş, əməksevər insanlarını da oxuculara tanıtmağı yaddan çıxarmırlar. Şair Muxtar Qasımzadə də əsərlərində məhz bu qəhrəmanlardan bəhs edir, onların faydalı əməyi və qəhrəmanlığından rəğbətlə danışır.

Əlincə qalasının tarixi şöhrəti, onun əzəmət və vüqarı bir çox şair və yazıçılarımızdan biri kimi Muxtar Qasımzadənin də diqqətini cəlb edib, "Əlincə" əsərində Əlincə qalası özünün tarixi və əhəmiyyətli möyqeyi, əzəməti və möhtəşəmliyi ilə sənətə gətirilib, vəsf və tərənnüm olunub. İstedadlı şair Muxtar Qasımzadənin yaradıcılığında bu mövzu daha çox aparıcı, daha çox qabarıq yer alıb. Şairin "Nuhçıxandan gəlirəm" başlıqlı kitabına toplanmış müxtəlif səpkili əsərlərində Naxçıvan abidələrinin tərənnümü də başlıca yerdə gəlir. Şairin bir sıra şeirləri var ki, konkret tarixi abidələrə həsr olunub. Şairin "Gəmiqaya", "Fərhad evi", "Əshabi-Kəhf", "Oğlan qala - Qız qala", "Duz saray", "Çalxanqala", "Əlincə", "Köhnə qala haqqında ballada", "Xaraba Gilan", "Gülüstan", "Xanəgah", "Şərq hamamı", "Buzxana", "Qarabağlar türbəsi", "Babək qalası", "İmamzada" və başqaları məhz bu əsərlərdəndir. Bu əsərlərin hər birində bir abidə söhbət mövzusu təşkil edir. Şairin "Gəmiqaya" tarixi-əfsanəvi poemasından:

Nuh çıxandan gəlirəm,

Bura Nuhun öz eli.

Köhnəqala - məzarı,

Gəmiqaya - heykəli! -

misralarını Naxçıvanın tarixi emblemi adlandırmaq olar. Şair Nuhun tufanı ilə bağlı mövcud olan və eləcə də Naxçıvanda geniş yayılmış əfsanələri diqqətlə gözdən keçirərək Gəmiqaya əfsanəsinin poetik salnaməsini yaratmışdır. Nuh peyğəmbərin dünya tufanı ilə bağlı Allahdan aldığı xəbər, gördüyü hazırlıqlar, başına gələn əhvalatlar, nəhayət, sonunda gəmisinin Naxçıvandakı Gəmiqayada dayanması və bu ətrafda yerləşməsi əsərin əsas mövzusudur.

Şairin maraq doğuran digər şeirlərindən biri "Əshabi-Kəhf" adlanır. Qədim dini kitablarda adı keçən, haqqında çoxsaylı əfsanə və rəvayətlər dolaşan Əshabi-Kəhf haqqında Naxçıvanda da yetərincə sözlü ədəbiyyat, bilgi və məlumatlar vardır. Dağyunus haqqında rəvayətlər, əfsanələrdə qeyb olduqları deyilən yeddi kimsənə və onların qeyb olduqları müqəddəs məkan Əshabi-Kəhf Naxçıvan folkloru üçün çox doğmadır. Şair də bu müqəddəs məkana şeir qoşaraq digər başlıqlı əsərlərilə Naxçıvanı dinin yeri, imanın bütöv olduğu məkan, imam yurdu kimi səciyyələndirib. Təsadüfi deyil ki, Naxçıvanda mövcud olan bir çox pir məhz İmamzada adlanır və imam övladlarının dəfn olunduqları müqəddəs yer kimi inanılır. Şairin söz qoşduğu pirlər arasında bu abidələrin də yer alması naxçıvanlıların iman və inam bütövlüyünə sahib olduqlarına işıq tutur.

Yaxşı haldır ki, şair Naxçıvanın böyük mədəniyyət abidələrindən olan və dünyada nadir incilərdən birini təşkil edən Mömünə xatun türbəsi haqqında Əcəmi Əbubəkr oğluna həsr etdiyi "Əbubəkrin oğlu Əcəmi" əsərində də bəhs edir. Şair Böyük Atabəy hökmdarı Məhəmməd Cahan Pəhləvanın bu abidənin tikintisi ilə bağlı məşhur memar Əcəmiyə verdiyi tapşırığı bu cür poetik şəkildə təsvir edir:

Əyan-əşrəflə

Qəbul eylədi

Bəkir oğlunu

Cahan pəhləvan.

Söylədi ona:

...bir türbə yarat, -

Ana türbəsi.

Üzündə olsun

ismət pərdəsi.

Memar Əcəmi isə "Yüz on beş aya türbə ucaltdı, Anaya layiq qiblə yaratdı", - deyə cavab verir.

Beləliklə, Naxçıvan ədəbi mühitinin qəlbində Muxtar Qasımzadə poeziyası özünəməxsus bir söyləmdir. O, öz zəngin yaradıcılığı ilə İnsanın ən böyük obrazını yaradıb, hər şeydən əvvəl özünü aşiq kimi tanıdıb - Vətən və İnsan aşiqi kimi.

Ramiz QASIMOV

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2019.- 6 sentyabr.- S.15.