Səssiz hekayələr

Hekayə janrı Türk leksikonunda həm də "düzyazı" anlamını verir. Türk ədəbiyyatı nəzəriyyəsində epik növü anladan bu ifadə Azərbaycan türkcəsində sadə, düz, hamar yazı mənasını ifadə edir.

Yaqub Öməroğlunun hekayələrini oxuyarkən ağlımdan keçir ki, bu hekayələr doğrudan da, elə düz yazılardır. Onun hekayələri istər məzmun, istərsə də, forma baxımından düzdür, hamardır.

Əsas görünən isə budur ki, Yaqub Öməroğlunun hekayələri həyatın özüdür, bu hekayələrdə o baş verənlərdən bir addım da kənara çıxmır. Hadisə personajın özüylə bir yaranır, özüylə yol gedir, çözələnir, hadisəçilikdən çıxır, müşahidəyə çevrilir.

Düşüncədə təhkiyə yaratmaq, yaxud düşüncənin gözüylə hadisələrə işıq salmaq, müəllifin diliylə hadisələri nəql etmək, bu hekayələrin yazı texnologiyasıdır.

Burda bir haşiyə çıxım ki, Yaqub Öməroğlunun hekayələrini Azərbaycan türkcəsinə çevirmək çox asandır.

Deyəcəksiniz ki, yaxın, qohum dildir, ona görə də asandır. Mənimsə öz rakursum var. Mənə elə gəlir ki, bu hekayələr bizə uzaq, yad olan bir dildə yazılsa belə, yenə də çevirmək işi bu qədər asan olacaqdı. Çünki məzmun, məntiq, psixoloji məqamlar oxucuya çox tanışdır. Məzmundakı yaxınlıq formadakı fərqi unutdurur.

Ədəbiyyatın ən sadə və çox yayılmış düsturu budur ki, əgər oxuduğun əsər oxucuya tanış gəlirsə, personajları özün kimi hiss edirsənsə, deməli, əsər alınıb. Yaqub Öməroğlunun hekayələrini oxuduqca hiss edirsən ki, müəllifin təqdim etdiyi obraz, yaxud xarakter sənə çox yaxındır, onun keçdiyi yol elə sənin keçdiyin yoldur, bəlkə də, bu obrazlar elə sən özünsən desək, daha doğru olar.

Yaqub Öməroğlunun hekayələrindəki xarakterlər bir-birinə oxşardır. Hekayələri oxuyarkən adama elə gəlir ki, bütün hekayələrin təhkiyəsi eyni adamın dilindən formalaşıb. Amma düşüncənin yaratdığı situasiya fərqlidir. Bu situasiya təbii insan xarakterini ortaya qoyur və bu insan bir az da praqmatik, bir az da vasvası, bir az da dünyanın işlərindən baş açmağa meylli insandır. Bu insan həm də ətraf mühitdə baş verənlərə qarşı çox həssasdır.

Məsələn, "On dollar" hekayəsindəki Qədirlə, "Oxucu səssizliyi" hekayəsindəki Sərdar bir-birinə bənzər xarakterlərdir. Amma başqa-başqa situasiyalarla qarşılaşırlar.

Qədir sadə, mədəni, savadlı bir insandır. Tez-tez səfərlərdə olur. Həm də gözəl müşahidəçidir. Qədir bir obraz olaraq psixoloji məqamları, düşüncələri, xarakteri ilə özünü aydın şəkildə oxucuya tanıda bilir. Eyni zamanda, müəllif hekayədə cəmiyyətin neqativliyini, sərhəd məntəqələrindəki süründürməçiliyi, rüşvətə meylliliyi açıb göstərir. Müəllif bu neqativliyi Qədirin düşüncəsiylə, elə də güclü görünməyən etirazıyla göstərir. Əslində, Qədir dürüst adam olmağıyla yanaşı, həm də sakit bir insandır, mübarizədən uzaqdır. Yəni o, düşünür ki, bu gömrük idarəsindən keçmək ən böyük şansdır onunçün. Süründürməçilikdən, narahatlıqdan tez qurtulmağa çalışır. Həm də, gömrükdən keçərkən ondan rüşvət kimi alınmış on dolları hansı yollasa geri qaytarmağı düşünür. Artıq o da insan olaraq praqmatikdir, itirdiyini bir başqasından qazanmaq istəyir. Yəni bu adi insan halıdır. Həyatımızda hər gün minlərlə Qədir kimi insanla rastlaşırıq. Qəhrəmanı ideallaşdırmamaq, onu olduğu kimi, təbii vermək isə yazarın uğurudur.

"Oxucu səsizliyi" hekayəsində Sərdar köşə yazısı yazan jurnalist kimi öz işinə çox həvəslidir. Burada cəmiyyət, ətraf mühitdəki psixoloji məqamlar, insanların psixologiyasındakı yaxşını görməmək, pisi isə dərhal şişirdərək nümayiş etdirmək kimi xoşagəlməz hallar oxucunun gözü qarşısnda canlanır. Əslində, bu müasir ədəbi mühitin təsviridir. Yəni insanlar, neqativ şeyləri göstərməyə daha həvəslidirlər. Yaxşı işin müqabilində isə susurlar.

"İki çinar" hekayəsində məmurların milli dəyərlərə, təbiətə qarşı biganəliyindən söz açılır. Məmurların, eləcə də bəzi insanların əməldən daha çox sözə güc verməsi, ağızdolusu danışaraq məsləhət verməsi, əməli işə gəldikdə isə kənarda dayanması tez-tez rast gəlinən situasiyadır. Kanadadan gələn bir ziyarətçi tərəfindən əkilən çinar fidanı əslində, sosial bir mesajdır. Dəyərlərimizə bizim deyil, əcnəbilərin sahib çıxması kifayət qədər müasir və aktual bir problemdir. Müəllif bu problemə özünəməxsus bir yazı manevri ilə yanaşır.

Bir qədər də avtobioqrafik təsir bağışlayan "Qayğanaq və bəkməz" hekayəsində isə müharibənin gətirdiyi ağrılar, bəlalar qələmə alınmışdır. Müharibə bütün ağırlığı ilə insanların çiyninə qonur. Çoğrafi ərazisindən, millətindən, dinindən asılı olmayaraq müharibə insan taleyi ilə oynayır, insana qənim kəsilir. Ən çox da bu ağrını uşaqlar çəkir. Bu hekayədə kiçik yaşlı bir uşağın uşaqlıq xatirələri, müharibəni bütün ağırlığı ilə göz önünə gətirir. Atası cəbhəyə çağrılan uşaq atasının yemədiyi qayğanağı və bəkməzi sevinə-sevinə yeyir. O zaman uşaq hələ müharibənin ağırlığını hiss eləmir. Hər şeyi sevinclə qarşılayır. Atasının ölüm xəbəri onun bütün həyatını dəyişir. Bu hekayədə müharibədən bəhs edilsə də, səs-küylü müharibə səhnələri yoxdur, tanklar ard-arda düzülmür, güllələr açılmır. Amma olduqca təsirli bir müharibə hekayəsidir. Ən ağrılısı da budur ki, müharibə nəsildən nəslə ötürülür.

Yaqub Öməroğlu bu hekayəsində də səsizcə, sakit bir nağıl diliylə müharibəni bizə anladır. Anladır ki, müharibə anaları gözüyaşlı qoyur, uşaqlar yetim, ailələr başsız qalır. Və nəsil artırmaqla insanlar cəbhəyə kömək edirlər.

"Əzab" hekayəsi hekayənin içərisndə verilmiş fraqmental bir hekayədir. Hekayədə Stalin rejiminin qazax xalqının başına gətirdiyi fəlakətdən söz açılır. Əslində, bu fəlakəti böyük bir romanda da təsvir eləmək olar. Amma müəllif bu hadisəni olduğu kimi, bir qədər də publisist dillə nəql edir. Bununla da oxucunu daha çox inandırır. Yəni əsas məqsəd əzabı çatdırmaqdır, müəllifin ağrıdan, əzabdan hekayə yaratmaq fikri yoxdur.

Ümumiyyətlə, Yaqub Öməroğlunun hekayələrini səssiz hekayələr də adlandırmaq olar. Bu hekayələrdə dialoqlara az rast gəlinir, yazılanlara eləcə gözünlə toxunursan, hər şey gözlərinin qarşısında film kimi canlanır. Hekayələrdəki obrazlar bir-biriylə ünsiyyətdə olmur, bu obrazlar birbaşa oxucunun özü ilə ünsiyyətdə olur. Müəllif hadisəçilikdən qaçaraq heç də düz, hamar olmayanları hamar bir üslubla oxucuya çatdırır.

Mən Yaqub Öməroğluna ömrümüzün hekayəyə gələn anlarını həvəslə, yazıçı peşəkarlığıyla qələmə almağı və yeni-yeni hekayələrlə oxucuların görüşünə gəlməsini arzulayıram.

NARINGÜL

525-ci qəzet.- 2019.- 6 sentyabr.- S.11.